AZƏrbaycanşÜnasliğIN
| Вид материала | Документы |
Содержание«археписьмо» как одно из критериев постмодернистской прозы (на материале романа «неполная рукопись» Azərbaycan dilinin kök morfemləri |
- AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 13391.37kb.
ƏDƏBİYYAT
- M.taki zehtabi (haydar baba kervanında gürgür baba) makalesi gürgür baba s:38
- Nasratullah Ateş Pak : (yadi ez hayder baba)
- Mehmet Bayatoğlu Birlik Sesi dergisi : Güney Azerbaycanda şehriyara cevap verenler : sayı 17-18 yıl 1977
- Şehriyar: kulliyyat aşari şehriyar
- M.taki zehtabi : aynı kaynak
- Türk kültürüdergısı : sayı 83 : 1969
- İbrahim Dakuklu Kardeşlik Dergisi: sayı 1 : yıl 1964:Şehriyar ve haydar babaya selam
- Ata Terzibaşı :: kardeşlik dergisi sayı 4: yıl 1964 Şehriyar adlı makalesi
- Mehmet Bayatoğlu:Kardeşlik dergisi: sayı 1-2: yıl 1978 Irakta haydar babanın ilk yankısı
- Rıza Çolak : Kaytaz baba yurt gazetesi 7_11_1979
- Hüseyin Ali mübarek : Tuzhurmatu kıtabı
- Mehmet Hurşit Dakuklu : Kardeşlik dergisi:sayı 7-8 : yıl 1965 ikinci bir haydar babaya selam
- Mehmet Mehdi Bayat : :Kardeşlik : sayı 185: yıl 1987 yankılar yankısı (aksisada) Baküden Tuza selam
- İsmail Serttürkmen Gürgür babaya selam : Kerkük 1964
- Abdullatif Benderoğlu : Gürgür baba şiir kıtabı: bağdat 1973
- Mehmet Mehdi bayatoğlu :Kaytaz baba bir ömür destanı1979 Bağdat
Меджидова Губа
«АРХЕПИСЬМО» КАК ОДНО ИЗ КРИТЕРИЕВ ПОСТМОДЕРНИСТСКОЙ ПРОЗЫ (НА МАТЕРИАЛЕ РОМАНА «НЕПОЛНАЯ РУКОПИСЬ»
КАМАЛА АБДУЛЛЫ)
В творчестве некоторых видных русских и азербайджанских писателей-прозаиков (А.Кима, В.Маканина, Ю.Самедоглу, М.Сулейманлы и других) мифо-фольклорные мотивы не только выгодно подключаются к общему контексту в виде актуального и творческого элемента, но и особым образом перерабатываются. Специфика самостоятельной разработки заключается в том, что мистико-мифологическая тематика одновременно связана и с реалистическим отображением жизни и истории. Текст воспринимаются как двуплановая модель бытия, отражающая универсальный и индивидуальный взгляды на мир. Двуплановость в свою очередь реализуется в синтезе реалистических и мифопоэтических тенденций, фактически наглядно доказывая многогранность художественного времени и «окунают» читателей в такую непривычную атмосферу, в которой внешне реальные сюжетные события или действия героев приобретают бытийственный характер, служат постижению вечных вопросов и коллизий.
Однако всё это в руках мастеров современной прозы находится в таком сложном и необычном сочетании, что традиционные критерии или разного рода художественные приёмы оказываются отжившими своё время анахронизмом. Принципиально новаторская модель мира или концепции человека в постмодернистском понимании не отражает деятельность «гордых одиночек», отверженных обществом, а, скорее всего, самого себя, зацикливается на себе самом. Так возникает не столько отражение мира-текста, сколько его творение, а порою и множество разноликих миров. Недаром некоторые современные прозаики провозгласили для себя самих лозунг о том, что их творчество больше всего похоже на игру, а мир представлен в виде текста, который бесконечно множится. У В. Руднева, к примеру, об этом читаем: «Текст не отображает реальность, а творит новую реальность, вернее даже, много реальностей, часто вовсе не зависимых друг от друга» [5,223].
Поясним: текст «разбирается» на отдельные семантические (смысловые) отрезки речи, затем получившиеся отдельные высказывания группируются, и набор новых элементов образуют уже не одно, а несколько равноправных высказываний. Любопытно отметить, что обозначенный нами второй сюжетный ход, или поворот, приравнивает понятие «деконструкции» к «археписьму».
Эта мысль, к примеру, впервые оформилась ещё в 1967 году в работе названного учёного-структуралиста Деррида (Derrida J. De la gramatologie). Критик-стилист полстолетия назад возмущался тем, что даже тогда художественные произведения, отличные от письма традиционалистов, были переполнены неповоротливыми клише, застывшими смыслами, целым рядом условностей и т.д. Глобальная критика (правда, в данном случае родного для него языка) в то же самое время оборачивалась уже указанным нами противопоставлением устной речи письменной. Но нас в труде учёного заинтересовал иной аспект. А именно: в качестве «второго» (т.е. деконструированного хода) оппозиция снималась за счет появления категории «археписьма».
Что же представляет собой «археписьмо»? Если продолжить мысль французского структуралиста и перенести её на почву характерных приёмов для прозы рубежа веков, то можно без сомнения обозначить аналогию между текстом-творением и постмодернистскими принципами. Это в то же самое время праисточник устной, а затем уже и письменной речи, пространство непрерывной циркуляции новых смыслов-творений, существующих, так сказать, в своём первозданном виде.
Всякий застывший литературный штамп, остановившийся на каком-то определённом пределе смысл, требует незамедлительной деконструкции. Как указывает критик-литературовед С.Зенкин, «смысл фиксируется лишь после молчаливого признания некоей бинарной оппозиции, обеспечивающей всякую фиксацию, а, следовательно, должен быть «разобран», уличен в противоречивости и возвращен в бульон археписьма» [4,26].
Небезынтересно заметить, что некоторые философы в археписьме видят глубоко засекреченные знаки-символы, смысл которых якобы практически недоступен, так как предельно тёмен и завуалирован. Так, «темноту» или «непонятливость» («белые пятна») Деррида вообще считал имманентным свойством письма, связанным с невозможностью абсолютно прозрачного значения: всегда остается некая зона мерцания непроявленных смыслов, писал он.
Деррида указывал, что археписьмо «стремится обрести магическую силу, способность непосредственного воздействия. То есть, по его мнению, обнаруживается стойкая тенденция «выстраивать такие тексты, где через нейтрализацию коммуникации, тезиса, стабильности, некоторого содержания, равно как и микроструктуры смысла - не только читателя, но и тебя самого, охватывало бы в результате новое трепетание, новая телесная дрожь, так что под конец открывалось бы новое пространство опыта» [3,179].
Подытожим от себя: высказанный тезис Дерриды вполне естественен и характерен для постмодернизма (русского и национального в том числе), потому что здесь накоплен опыт обретения трансценденции, в имманентном значении, точнее, в акте письма.
Как здесь не вспомнить археписьмо, положенное в основу известного романа Камала Абдуллы «Неполная рукопись» [1], где в строгих границах возвращения и переосмысления мифологем обнаруживаются необычные напластования истории, героического эпоса и реальности. В этом произведении благодаря археписьму выносится на читательский суд типично постмодернистская алогичная модель нашего современного общества, представленная в первую очередь мифологизированной картиной бытия.
Характерно, что сознательное смешение несовместимых между собою стилей оказывается вовлеченным в пёструю мозаику не только различных пластов времени и пространства, но и самих этих понятий. Археписьмо, включающее в себя, скажем, многомерность повествования, сочетание виртуальности с документализмом, синтез вымысла и достоверности придают этому, пожалуй, самому первому в истории азербайджанской литературы постмодернистскому роману специфическую тональность и мифологическую всеохватность.
Несмотря на тот факт, что в истории русского постмодернистского движения многочисленные критики совершенно справедливо выделяют как минимум три значимых этапа (период становления: 1960-1970-ые годы; утверждения в качестве самостоятельного литературного направления: конец 1970-х – 1980-ые годы; легализации: конец 1980-х – 1990-ые годы), в современной азербайджанской прозе отмечается только зарождение данного направления. Тем более удивительно, что некоторые видные русские или европейские учёные с высоты собственного национального менталитета, как нам представляется, судят о восточной прозе рубежа веков, мягко выражаясь, предвзято.
Так, вышеназванный С.Зенкин, анализируя центральный труд Роланда Барта «Мифологии», с его слов цитирует, что якобы «культура восточных народов привлекает... именно тем, что в ней нет скрытого смысла» [4,26], то есть тем, поясняет уже русский учёный, что эта культура не претендует видеть за знаком величественное метафизическое означаемое. На наш взгляд, это существенная недооценка со стороны автора восточной поэтики и реальных фактов постмодернистской манеры письма, и роман Камала Абдуллы «Неполная рукопись», где скрытые смыслы и глубинные, переплетающиеся смысловые пласты образуют сложную и многоплановую семантическую структуру текста, - тому яркое подтверждение.
Действительно, если подвергнуть текст скрупулёзному литературно-лингвистическому анализу, то станет вполне очевидным примат знаковой системы мифологем, которые по природе своей практически всегда зашифрованы и требуют раскодировки. В другом своём труде, научном исследовании «Тайный «Деде Коркуд», Камал Абдулла по данному поводу развернул серьёзную философскую дискуссию. В противовес мнению Роланда Барта, азербайджанский учёный выдвинул содержательную и продуктивную идею о том, что в мифологических знаках нам не всегда дано сразу распознать скрытый, потаённый смысл, а раскроется он перед нами только в том случае, если заглянуть во внутреннюю структуру мифологемы. Так, зашифрованный текст подразделяется на план содержания и план выражения, между которыми очень большая разница. В рукописи, следует пояснение: «Как различия, так и тождества, наблюдаемые в разных сказаниях и проявляющиеся в плане выражения, в большинстве случаев ведут к одной и той же точке в плане содержания. Это говорит о том, что из одного зародыша, из одного зерна плана содержания могут вырастать самые разные мотивы и ситуации плана выражения. Поэтому, план содержания больше напоминает корни, а план выражения – крону и ветки дерева. Мы видим крону, отдельные ветви и, исходя из увиденного, начинаем судить о корнях.
Эти ветви, а если выразиться по-иному, эти варианты, приводят к исходному праварианту (в научной литературе его называют инвариантом). Инвариант – это ценность, рождающая из себя все другие варианты, формирующая их истоки. Взаимоотношения основного праварианта в плане содержания и вариантов в плане выражения можно представить как взаимоотношения между общим и конкретным. Восстановление, реконструкцию этого основного праварианта исключительно на базе текста Дастана (а именно памятнику-дастану «Деде Коркуд» целиком и полностью посвящено произведение – примечание наше), невозможно, в подобное восстановление, реконструкцию, необходимо привлечь все мифологические материалы аналогичного уровня» [2,18-19].
Итак, выяснилось, что применение мифологических образов и архетипов носит осознанный характер и, составляя существенную часть сюжетной канвы, корректирует авторские идеи. Свод основных мифологем или мифологических архетипов явил не только характер дополнительной «фоновой» окраски, но и показал закономерную и вполне естественную их вовлечённость в сюжет, идеи и образы.
ЛИТЕРАТУРА
- Абдулла Камал. Неполная рукопись. Роман. М.: Издательский дом «Хроникёр». Серия «Мир современной прозы», 2006, 256 с.
- Абдулла Камал. Тайный «Деде Коркуд». Баку: Мутарджим, 2006, 346 с.
- Деррида Жак. Московские лекции - 1990. Свердловск: Свердловский педагогический институт, 1991, с. 7-14.
- Зенкин С. Ролан Барт и проблемы отчуждения культуры // Новое литературное обозрение, 1993, № 5, с. 25-35.
- Руднев В. Словарь культуры XX века. Ключевые понятия и тексты. М., 1999, 303 с.
XÜLASƏ
“Arxeyazı” – postmodernist nəşrinin kriteriyalarından biri kimi (“Yarımçıq əlyazma” Kamal Abdulla).
Məqalədə postmodernist nəşrinə xas olan xüsusiyyətlərindən biri “arxeyazı” kriteriyası araşdırılır və azərbaycan yazıçısı Kamal Abdulla “Yarımçıq əlyazma” romanı əsasında təhlil edilir.
SUMMARY
“Archewriting” as one of the Criterias of Postmodernist Prose (“Unfinished Manuscript” by Kamal Abdulla).
In the article “Archewriting” is considered one of the postmodernist features of archewriting criteria on the basis of the novel “Unfinished Manuscript” by the Azerbaijani writer Kamal Abdulla.
Məhərrəmli Baba
AZƏRBAYCAN DİLİNİN KÖK MORFEMLƏRİ
TÜRK DİLLƏRI KONTEKSTİNDƏ
İndiyə qədər türk dillərinin kök morfemləri ilə bağlı müxtəlif tədqiqatlar aparılsa da, bir çox məsələlər hələ də tam həllini tapmamışdır. İlk türk söz kökünün hansı heca formasında olması məsələsi hələ də türkologiyanın həll olunmamış problemlərindən biridir. Qədim kök sözlərdə karlaşmanın və ya cingiltiləşmənin birinciliyi mübahisəlidir. Açıq və ya qapalı hecaların ilkinliyi məsələsi ziddiyyətli fikirlərlə izah olunur. Bəzi kök sözlərin praformalarının, arxetiplərinin bərpasında, rekonstruksiyasında yeni təhlillərə ehtiyac var.
Türkoloqlar göstərirlər ki, türk dillərində təkhecalı sözlərin çoxu hələ də izah olunmamışdır.Türk dillərinin kök morfemlərində fonomorfoloji, fonosemantik inkişaf qədim dövrlərdən başlanmışdır. Ehtimal olunur ki, vaxtilə əski türk söz köklərində supraseqment elementlər-vurğu, ton, intonasiya məna fərqi yaradan (yəni fonematik) elementlər kimi çıxış etmişdir.
Çağdaş türk dillərində onlarla monosillabik kök söz var ki, onlar da tarixən derivasiya nəticəsində yaranmışdır.Yəni həmin təkhecalı köklər sonradan düzəlmədir.
Türk dillərinin tarixinə dair aparılan araşdırmalarda yazıyaqədərki (prototürk ) dövrdə amorfluğun əlamətlərinin əks olunduğu göstərilir. Tarixi-etimoloji istiqamətdə aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, türk dilləri ilkin dövrdə amorf quruluşa malik olmuşdur. İltisaqilik, flektivlik sonradan yaranmışdır. Həmin inkişaf bütün dünya dillərinin keçdiyi inkişaf yoludur. Buna görə də türk dillərinin inkişafına da ümumdünya dilləri kontekstindən yanaşmaq lazımdır.
Çağdaş türk dillərinin lüğət fondunda “daşlaşmış” çoxlu miqdarda leksemlər var ki, onlarda kök +şəkilçi sərhədini və ya münasibətini araşdırmaq üçün həmin sözlərdə tarixən baş verən fonomorfoloji, morfosemantik inkişaf proseslərini izləmək lazımdır.Vaxtilə amorfluq mərhələsində kök morfemlərdə xüsusilə aksentuasiya daha aktiv olmuşdur.Yəni ilkin söz kökündə vurğu əsas fərqləndirici amil olmuşdur.
Türk dillərinin tarixində affiksləşmə (şəkilçiləşmə) sonrakı hadisə olsa da, kök morfemlərin sürətli inkişafını təmin etmişdir.Türk dillərində kök sözlərin morfoloji strukturunun formalaşması onların iltisaqi quruluşu ilə bilavasitə bağlıdır.Tədricən baş verən fonetik hadisələr kök morfemləri yeni leksemlərə çevirmiş, həm də onların derivatları yaranmışdır. Fonomorfoloji dəyişmələr müasir türk söz köklərini çox dəyişdirmişdir.Tarixən əksər kök sözlərdə kök+şəkilçi birikməsi, fuziallaşması baş vermişdir. Əski kök morfemlər yüzlərlə düzəltmə sözün daxilində “ölü” köklərə çevrilmiş, daşlaşmışdır.
Biz kök morfem anlayışına tarixi aspektdən yanaşırıq.Yəni kök morfemlər ilkin söz köklərini özündə ehtiva edən, qədimliyi yaşadan, əski söz yaradıcılığı üçün əsas baza rolunu oynayan söz strukturlarıdır.Türk dilləri amorfluqdan iltisaqi quruluşa keçdikdən sonra onlardan törəmə sözlər formalaşmışdır. Aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, amorfluq mərhələsində məhz korrelyativ-sinkretik söz kökləri (yəni ad-fel omonimliyini əks etdirən köklər) müasir dövrlə müqayisədə daha çox mövcud olmuşdur.Vaxtilə A. Şleyxer kök sözlü dilləri inkişafın başlanğıcı adlandırırdı. Bu baxımdan, tarixən amorf quruluşa malik olan türk dillərinin dünyanın ən qədim dillərindən biri olması qənaəti daha inandırıcıdır.
Ümumiyyətlə, türkoloji dilçilikdə kök morfemlərin strukturu ən mübahisəli məsələlərdən biridir. Çünki tarixi inkişaf nəticəsində söz kökləri çoxlu fonomorfoloji dəyişmələrə məruz qalmışdır. Kök sözlərdə kök+ şəkilçi, kök+kök birikmələri, fuziallaşmaları həmin prosesin nə qədər çoxşaxəli, müxtəlif istiqamətli olduğunu göstərir.Yəni müasir dövrdə türk söz kökündə tərkib hissələrin ayırd olunması nə qədər asandırsa, tarixi ekskurs baxımından bir o qədər çətindir. Çağdaş türk dillərində söz köklərini müqayisə etdikdə ilkin praforma haqqında təsəvvür yaranır. Məsələn, qoy- felinin *ko- formasında olmasını qədim türk yazılı abidələri sübut edir. Çağdaş urum türklərinin dilində indi də ko- formasında işlənir.
Türk dillərindəki kök morfemlər haqqında ilkin məlumatlar hələ XI əsrdə M.Kaşqarlının məlum lüğətində verilir.Türk dillərində kök morfemlərin öyrənilməsinin tarixi isə H.Vamberinin və V.V.Radlovun tədqiqatları ilə başlayır. XIX əsrdə H.Vamberi türk dillərinə aid ilk etimoloji lüğət yazmışdı. 1878-ci ildə H.Vamberi türk dillərinə aid yazdığı bu etimoloji lüğətin ön söz hissəsində türk dillərində nitq hissələrinin mənşəyi məsələsinə də toxunmuşdur(3 , 20).V.V.Radlov 1906-cı ildə yazdığı “Вводные мысли описанию морфологии тюркских языков” məqaləsində türk söz köklərinin ilkin strukturu ilə bağlı mülahizələrini bildirmişdi. Türk dilçiliyinin tarixində ilk dəfə V.V.Radlov 1906- cı ildə yazdığı bu məqalədə qeyd etmişdi ki, türk dillərində bəzi təkhecalı sözlər var ki, onlara ilkin kök kimi baxmaq olmaz(7 ,12).
Türk dillərinin kök morfemləri ilə aparılan tədqiqatların nəticələri heç də eyni olmamışdır.Türkologiyada kök morfemlərin ilkin formaları, qədim strukturu haqqında fərqli fikirlər irəli sürülmüşdür. R.Rüstəmov “Azərbaycan dili dialekt və şivələrində fel”(1965) adlı əsərində yazır ki, türk dillərində köklərin, xüsusilə fel köklərinin mənşəcə təkhecalılığı Azərbaycan dili materialları ilə də təsdiq olunur (8, 22). Monosillabizmin ilkinliyini qəbul edən dilçilər əksəriyyət təşkil etsə də, əks mövqedə duran dilçilər də var. Bəzi dilçilər ilkin söz kökünün ancaq samitdən yarandığını güman edirlər. Məsələn, N.Marr qeyd edirdi ki, yafəs dillərində köklər semit dillərində olduğu kimi samitlər əsasında formalaşmışdır, saitlər isə sözlərin müxtəlif formalarının yaranmasında iştirak etmişdir(9, 6). Lakin bu inandırıcı deyil. Çünki qədim türk söz kökləri işərisində tək sait quruluşlu kök morfemlər də olmuşdur.
İkihecalılığı qəbul edənlər qeyd edirlər ki, ilkin köklərin ikihecalılığını sözlərin fizioloji baxımdan tələffüzü də təsdiqləyir. Onların fikrincə, birhecalı sözləri tələffüz edərkən danışıq üzvləri birdən-birə dayanmır. Eyni zamanda danışıq üzvlərinin ətaləti qəti olmur (4, 49). Türkologiyada kök morfemlərin ilkin fonetik strukturu haqqında da yekdil fikir yoxdur. Bu problemlə bağlı fərqli fərziyyələr irəli sürülmüşdür. Müqayisə üçün qeyd edək ki, türkologiyada olduğu kimi, Hind-Avropa dilçiliyində də praformalar təkhecalı köklər əsasında bərpa edilir.
Çağdaş türkologiyanın vacib məsələlərindən, problemlərindən biri də türk dillərində daşlaşmış, birikmiş, fuziallaşmış köklərin tədqiq olunması,”ölü” söz köklərinin üzə çıxarılmasıdır.
Minillik tarixə malik prototürk dilinin şaxələri olan müasir türk dilləri qədim yaxınlığı, ümumiliyi qoruyub saxlamağa müvəffəq olmuşdur. Bu ümumilik, qohumluq, genetik bağlılıq həmin dillərin əski kök layının-kök morfemlərinin nümunəsində daha çox nəzərə çarpır. Eyni zamanda bu dillərin zaman keçdikcə spesifik, fərqli xüsusiyyətləri yaranmışdır.Türk dilləri arasında elə dillər var ki, digərlərindən kəskin şəkildə fərqlənir. Hətta yaranan fərqlər o dərəcədə güclü olmuşdur ki, həmin kəskin fərqlərə əsaslanan bəzi dilçilər bu dillərin qohumluğunu inkar etmişlər. Digərlərindən daha çox fərqlənən, spesifik fonetik, qrammatik quruluşu olan türk dilləri də var. Çuvaş, uyğur, yakut, başqırd dilləri bu qrup dillərdəndir. Bəzi tədqiqatlarda həmin dillər ən qədim türk dillərinə aid edilir. Lakin divergensiya faktları heç də onların qohumluğunu inkar etmir.
Türk dillərinin kök morfemlərinin öyrənilməsində kifayət qədər ziddiyyətli məqamlar, problemlər, məsələlər var. Əslində, qohum dillər anlayışı da nisbi anlayışdır. Alternativ dilçilik cərəyanının və ya nostratik dilçilik cərəyanının nümayəndələrinin gəldiyi qənatə görə, bütün dünya dilləri qohumdur. Bu, həqiqətdir. Həmin ideya vaxtilə böyük etirazlarla qarşılansa da, müasir dünya dilçiliyində aparılan təhlillər onların haqlı olduğunu sübut edir.
Əlbəttə, türk dünyasının bir hissəsi olan Azərbaycan türklərinin dilindəki kök morfemlər də əlahiddə öyrənilə bilməz. Bu məsələyə münasibət ümumtürkoloji aspektdən olmalıdır.Tarixən meydana çıxan spesifik xüsusiyyətlər, divergensiyalar, diferensiallaşmalar türk dillərinin fərdi tarixi inkişafı ilə bağlı yaranmışdır.
Məlumdur ki, türk dillərində fonomorfoloji divergensiyalar mövcuddur. Müxtəlif səs keçidləri bu dillərin xarakterik əlamətlərindəndir.Yəni müxtəlif səs keçidlərinin mövcudluğu türk dillərinin kök sözlərində müşahidə edilən səciyyəvi hallardandır.
Azərbaycan dilinin kök morfemlərinin digər çağdaş türk dillərinin oxşar faktları ilə müqayisəsi mühüm amillərin ortaya çıxmasına səbəb olur. Azərbaycan dilinin kök morfemlərinin digər türk dilləri ilə müqayisəli araşdırılması V.Aslanovun, S.Əlizadənin, Q.Bağırovun,Y.Məmmədovun, M.Yusifovun, F.Cəlilovun, R.Rüstəmovun, B.Xəlilovun tədqiqatlarında öz əksini tapmışdır.Bu tədqiqatlarda da kök sözlər düzgün olaraq türk dilləri aspektindən nəzərdən keçirilmişdir. Həmin əsərdə səs əvəzlənmələrinin qədim türk sözlərində yaratdığı köklü dəyişmələr geniş təhlil olunmuşdur.
Türk söz köklərindəki fonetik ayrılmalar tarixi inkişafın nəticəsidir. Çuvaş dilində protetik səslərin mövcudluğu(əsasən v,y,h səsləri)onu digər türk dillərindən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdəndir. Məsələn, əksər türk dillərində olan ot//ut sözü həmin dildə vut şəklindədir və ya ula//ulu – feli çuvaş dilində vula- formasındadır. Uyğur dilində başqırd dilində olduğu kimi söz önündə, yəni anlautda h-laşma daha aktivdir. Digər diferensial faktları nəzərdən keçirək:
Azərbaycan dilinin kök morfemlərini digər türk dillərinin paralel, analoji faktları ilə müqayisə etdikdə məlum olur ki, Azərbaycan dilində hal-hazırda quruluşca sadə hesab olunan köklərin, əslində, bir qismi tarixi baxımdan düzəltmədir:Məsələn, Azərbaycan qoyun -qırğız koy, tatar kuy,Azərbaycan qarış-qaqauz kaar-.Türk dilləri ilə müqayisədə məlum olur ki, Azərbaycan dilində köklərin əvvəlində işlənən samitlərin bir qismi protetik, yəni sonradan artırlan səslərdir: Azərbaycan vur-qırğız, özbək ur-.Və yaxud əksinə hallar da müşahidə olunur:Azərbaycan il-türk, özbək yıl.
Azərbaycan ədəbi dilində arxaikləşən və ya ancaq dialektlərdə qorunan əski türk sözləri digər türk dillərində işlənir: arxaik duş ”yuxu”sözü qaraqalpaq dilində tüs formasında, dünən sözünün kökü tün//dün (“gecə”)sözü müstəqil şəkildə türk, qaraqalpaq, başqırd, qırğız dillərində, dinc sözünün kökü tın-“dincəlmək”feli qaraqalpaq dilində işlənir. Hətta Azərbyacan dilinin faktlarını digər türk dillərinin faktları ilə tutuşdurduqda sadə olan köklərin bir qisminin tarixən iki sözdən yarandığı gerçəkləşir. Məsələn, aparmaq=alıb+barmaq, gətirmək=gəlib+ilətmək, oturmaq= olub+turmaq. Məlumdur ki, Azərbayca dilinin kök morfemlərinə leksik-semantik cəhətdən oğuz dilləri içərisində ən yaxını türkmən dilidir. Ancaq türkmən dili ilə də Azərbaycan dilinin kök sözləri arasında fonetik,leksik semantik cəhətdən kifayət qədər fərqlər mövcuddur. Azərbaycan dilində prasemantikası itmiş köklərin bir qismi digər türk dillərində mühafizə olunmuşdur.
Məlumdur ki, uzanmaq feli uz ”uzaq” kökündən yaranmışdır, uz+a, -a burada sifətdən fel yaradan şəkilçidir, n isə tarixi baxımdan qayıdış növün şəkilçisidir, Azərbaycan dilində həmin formada növ şəkilçisinin daşlaşmasını qaraqalpaq dilində uza-felinin müstəqil işlənməsi sübut edir. Azərbaycan dilində işlənən yuxu morfemində daşlaşan V(”sait”) quruluşlu *u ”yuxu” kök morfemi Orxon-Yenisey yazılarında müstəqil şəkildə işlənmişdir. Azərbaycan dilindəki yuxu kökünün tarixən metateza nəticəsində yaranmasını çağdaş Türkiyə türkcəsindəki uyku, qaraqalpaq dilindəki uykı sözləri sübut edir. Azərbaycan dilində açıq hecalı köklərin bir qismi, əslində, tarixən qapalı hecalı köklərdən törənmişdir. Bu faktı digər türk dillərinin analoji misalları sübut edir: Azərbaycan o- tatar ol//ul, Azərbaycan su -tuva –suq. Azərbaycan dilində anlautda cingiltili samitlərlə işlənən köklər tarixən kar samitli olmuşdur. Həmin ilkin karlaşma digər türk dillərində qalmışdır. Müqayisə edək: Azərbaycan daş- qırğız taş.
Bu faktı həm tarixi qaynaqlar, həm də çağdaş türk dillərinin materialları bir daha təsdiq edir. Çağdaş Azərbaycan türkcəsində ilkin mənasından uzaqlaşan onlarla kök söz var ki, digər türk dillərində həmin prasemantika mühafizə olun- muşdur. Azərbaycan dilinin əski yazılı qaynaqlarında işlənən, ancaq hazırda arxaikləşən kök sözlər digər çağdaş türk dillərində qorunmuşdur: suç ”günah” (türk), us”ağıl”(türk), ayt-“demək” -(qırğız) > *ay-. Kök morfemlərdə fonetik, leksik-semantik, morfoloji səviyyələrdə fərqlənmələr, divergensiyalar var. Ən çox müşahidə olunan fonetik fərqlərdir:
a~u
Azərbaycan at-çuvaş ut
Başqırd dilində Azərbaycan dilindən fərqli olaraq anlautda ı işlənir:
ırıy”nəsil”>*ur//ır ”nəsil, uşaq”, ırğıy-“tullanmaq”> *ır-“hərəkət etmək”
Azərbaycan-başqırd
o~u: od- ut, oxu~ukı,.
Azərbaycan-yakut
ş~s: aş-as,
ç~s: biç-bis,
Azərbaycan -qırğız
x~k:oxu-oku,ox-ok,
Azərbaycan-özbək
a~o: dağ-toğ, yaz-yoz , qab-kop,
d~t: daş-taş,
Azərbaycan-qaraqalpaq
ş~s : alış-veriş-alıs- beris,
o~u: oğru-uru, oxşa-usa.
Azərbaycan-tuva
y~ç: yurd~çurt
q~x: qıl(tük)~xıl,qab~xap
Azərbaycan –türk: b~m: min~bin,mən~bən və s.
Bu müqayisələri daha da artırmaq olar. Belə fonetik divergensiya-ayrılma faktları həm türk dil qrupları, həm də fərdi türk dillərindən hər biri üçün səciyyəvi əlamətlərdəndir. Əslində, biz fikirləşirik ki, türk dillərinin tarixinə nəinki Altay və ya Ural –Altay dilləri kontekstindən, bütövlükdə dünya dilləri kontekstindən yanaşmaq daha düzgündür. Həyat eyni məkanda yarandığına görə, dil də eyni məkanda yaranmışdır. Nostratik dilçilik metodları ilə aparılan tədqiqatlar dünya dillərindəki söz köklərinin eyni yuvadan təşəkkül tapdığını isbatlayır. Biz bu qənaətə gəlirik ki, türk dillərində olan kök morfemlərin bir qismi ortaq köklərdir. Həmin kök sözlər genetik bağlılığı sübut edən əsas faktorlardan biridir. Türkoloji ədəbiyyatlarda kök sözlərin 3 minə yaxın olduğu göstərilir. Digər tərəfdən, qədim kök sözlərin bir qismi nostratik köklərdir. Yəni ulu -protodilin sözləridir.