AZƏrbaycanşÜnasliğIN
| Вид материала | Документы |
- AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 13391.37kb.
ЛИТЕРАТУРА
лиева З.Г., Гусейнзаде Ч.С. ЭКОНОМИКА И ГЕОГРАФИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА В КОНТЕКСТЕ ОБУЧЕНИЯ СТУДЕНТОВ-ИНОСТРАНЦЕВ НА ПОДГОТОВИТЕЛЬНОМ ФАКУЛЬТЕТЕ Коренные изменения в формах собственности предприятий и учреждений большинства отраслей народного хозяйства Азербайджана, характерные для перехода к рыночной экономике, вынуждают к пересмотру подходов в изучении предметов «Экономика» и «География» на Подготовительных факультетах для иностранных граждан. Новые подходы к преподаванию этих дисциплин на сегоднешний день становятся актуальной проблемой Азербайджановедения. В недавнем прошлом, когда наша республика входила в состав СССР, подавляющее большинство отраслей ее экономики были в государственной собственности и стратегия их развития планировалась в маштабах всей страны, в процессе преподавания студентам-иностранцам экономической географии рассматривались планы развития экономики на всей территории СССР. При этом отмечалось, что каждый регион страны, каждое ее предприятие получали строго определенные задания от государства и были подотчетны только ему за выполнение этих заданий. Совершенно иное положение складывается в настоящее время, когда в экономике Азербайджана значительное место начинают занимать негосударственные предприятия. С переходом к рыночной экономике экономика республики все в большей степени становится интегрированной с мировым хозяйством. Поэтому совершенно очевидно, что в нынешних условиях рыночной экономики со смешанными формами собственности и тесной связью с мировым хозяйством подход к рассмотрению как курса «Экономика», так и курса «География» должен быть иным, чем прежде. Характеризируя новые условия сложившиеся в Азербайджанской республике, преподавателю необходимо объяснять студентам невозможность планирования экономики в прежних формах, но в то же время, подчеркнуть необходимость ее регулирования и возможности прогнозирования развития со стороны государства. Кроме того, целесообразно обсудить со студентами какие средства регулирования рыночной экономики могут при этом быть использованы. На наш взгляд, к данному вопросу важно обращаться на протяжении всего курса. Новый подход, связанный с переходом к рыночной экономике, особенно существенен при рассмотрении процесса формирования экономики и при характеристике отраслей хозяйства. Если прежде изучение процесса формирования экономики ставило цель показать, как сформировалась современная специализация каждой отдельно взятой отрасли, то теперь важно выяснить, как и в каком направлении она должна изменяться в условиях рынка. На Подготовительном факультете Азербайджанской Государственной Нефтяной Академии ежегодно обучаются более 100 граждан из ближнего и дальнего зарубежья. Преобладающее их большинство специализируется в тех отраслях, которые тесно связаны с нефтяной и газовой промышленностью. Возможно этим и объясняется повышенный интерес студентов-иностранцев к тем глубоким преобразованиям, которые происходят в экономике республики. Экономику Азербайджана трудно представить себе без развитой нефтегазовой промышленности. Новая эра в возрождении нефтяной промышленности нашей республики взяла старт в начале 90-ых годов, практически с первых дней обретения Азербайджаном своей независимости. По инициативе президента Гейдара Алиева 20 сентября 1994 года был подписан «Контракт века» между правительством Азербайджана и иностранными нефтяными компаниями по совместной разработке нефтеносных месторождений Азери, Чыраг, Гюнешли. Согласно подписанным соглашениям с этих месторождений предусматривается добыча более 500 млн. тонн нефти. Предтворяя в жизнь достигнутые соглашения, в кратчайшие сроки был реконструирован и пущен в ход буровой комплекс морского базирования под названием «Истеглал». В последующем были введены в эксплуатацию буровые платформы на месторождениях «Гуртулуш» и «Чираг-1», построен Сангачальский нефтяной терминал. По условиям первого нефтяного контракта было выявлено месторождение «Гюнешли». В ноябре 1999 года состоялся Стамбульский саммит, где было заключено соглашение о создании нефтепровода Баку-Тбилиси-Джейхан, по которому в настоящее время транспортируется основная доля экспортируемой республикой нефти. В 2002 году было достигнуто соглашение об экспорте нефти Казахстана через этот трубопровод. Нефтяной фактор способствует укреплению позиций Азербайджана на мировой арене. Что касается газа, то его запасы в Азербайджане оценены в объеме 1500 млрд. кубометров. Это означает, что Азербайджан в ближайшие годы может превратиться в крупного экспортера газа. В настоящее время большая часть газа поступает с морских и береговых месторождений. В 2010 году намечается увеличение объема добычи газа. Вопросы добычи и транспортировки азербайджанского газа не обходят вниманием и студенты-иностранцы, обучающиеся на Подготовительном факультете. Им особенно интересно знать за счет каких месторождений Азербайджан собирается увеличить транспортировку природного газа за рубеж. Это в первую очередь с газоконденсатного месторождения «Шахдениз», с которого Азербайджан получил более 1 млрд. кубометров газа. Эта установка может считаться главным показателем осуществления грандиозных проектов добычи нефти и газа в республике. Вторым источником могут быть разведанные газовые пласты на «Азери-Чираг-Гюнешли». Также необходимо отметить, что в 2009 году началось разведочное бурение структуры «Бабек» на бакинском архипелаге, около структуры «Умид». По программе развития топливно-энергетического комплекса Азербайджана в 2005 – 2015 годах намечается разведка с 19 скважин в структурах «Умид», «Бабек», «Ашрафи», «Гарабах» и другие. Буровые работы на месторождении «Гюнешли» превращают Азербайджан в экспортера газа. Сейчас азербайджанский газ транспортируется в Грузию и Турцию по Южнокавказкому газопроводу. Осуществляется в постоянно растущих объемах экспорт газа в Российскую Федерацию и в Иран. Азербайджан не теряет надежды поставлять газ и в страны ЕС. Студенты Подготовительного факультета проявляют должный интерес и к географии Азербайджанской Республики. В ходе занятий по курсу «География», на ряду с общепринятыми по данной дисциплине работами, такими как работа с текстом, таблицами, иллюстративным материалом, необходимо акцентировать внимание студентов-иностранцев на геополитическое положение республики. Через территорию Азербайджана пролегает часть проходят важные транспортные и коммуникационные артерии, соединяющие страны Азии с Европой. Естественно, необходимо также привлечь их внимание к вопросам значения и месте минерально-сырьевого комплекса в строении экономики Азербайджана. Студентам-иностранцам не безинтересно знать, что за последние 6 лет Азербайджан входит в число лидеров по темпам экономического роста. Созданные в республике новые формы отражают возрождающуюся национальную экономику, где рыночные стимулы роста согласуются с материальными потребностями и духовными запросами азербайджанского народа. Выступая на 90-летии Бакинского Универститета президент республики Ильхам Алиев отметил, что завершился переходный этап и Азербайджан вступил в новую эру экономических отношений со всей мировой экономикой на основе рыночных отношений. 28 января 2010 года Ильхам Алиев на Всемирном экономическом форуме в Давосе еще раз подтвердил стабильность нашей денежной единицы – маната, а также особо выделил роль Азербайджана в обеспечении энергетической безопастности Европы. Касаясь вопроса транспортировки азербайджанского газа он отметил, что Азербайджан сегодня имеет возможность экспортировать газ в 4-х направлениях: Турцию, Грузию, Иран и Россию, постоянно расширяя объемы поставок газа в каждом из указанных направлений. На ряду с вышеуказанным, в ходе занятий со студентами-иностранцами постоянно подчеркивается, что успехи Азербайджана в экономическом развитии могли быть значительно выше, если республика более 20 лет не была бы втянута в Нагорно-Карабахский конфликт, вследствии чего 20% ее территории находится под оккупацией Армении и порядка миллиона граждан республики стали беженцами на своей родной земле. В этой связи мы также доводом до их сведения, что в скором времени мирным или военным путем этот конфликт будет разрешен, и разрешен в пользу Азербайджана. В заключении хочется отметить, что в настоящее время в нашей Нефтяной Академии предпринимаются реальные шаги по совершенствованию преподавания предметов «Экономика» и «География» на Подготовительном факультете для иностранных граждан. Это прежде всего связано с тем, что студенты-иностранцы могут играть немаловажную роль в прорыве информационной блокады, образованной вокруг нашей республики. Они также способны довести до своих сограждан самые достоверные сведения как о самой республике Азербайджан, так и о путях и формах ее развития. ЛИТЕРАТУРА
Qafarov Namiq AZƏRBAYCAN DİLİ ŞİVƏLƏRİNDƏ İŞLƏNƏN FELİ ADLARIN SEMANTİKASINA DAİR Azərbaycan dilinin zəngin şivə leksikası var. Bu zənginlik birdən – birə yaranmamış, Azərbaycan dilinin uzun sürən tarixi inkişafı nəticəsində meydana gəlmişdir. “Xalqın həyatında, məişətində özünü göstərən dəyişikliklər dialekt leksikasında əks olunur. Cəmiyyətin, dilin inkişafı ilə əlaqədar olaraq müəyyən sözlər dialekt leksikasına daxil olur, sonradan bunların bir hissəsi öz işləkliyini saxlayır, bir hissəsi isə, ümumiyyətlə ünsiyyətdən çıxır. Ədəbi dilin lüğət tərkibi ilə müqayisədə dialekt leksikası daha mühafizəkardır. Dilin qədim leksik qatına aid olan sözlər şivələrin lüğət tərkibində daha çox qorunub saxlanılır”. (2, 222) Azərbaycan dili dialektlərinin qədim leksik qatı dedikdə, müasir ədəbi dilimizdə işlənməyən, lakin türk dillərinin qədim yazılı abidələrində işlənən sözlər nəzərdə tutulur. Müasir ədəbi dilimizdə işlənməyən bu sözlər, öz işləkliyini ya şivələrimizdə, ya da bizə yaxın qohum olan digər türk dillərində qoruyub saxlamışdır. Şivələrin lüğət tərkibində qorunub saxlanan sözlərin bir çoxu fel köklü adlardır. Şivələrdə qorunub saxlanılan bu feli adların bir qismi öz formasını və mənasını olduğu kimi saxlamış, bir qismi fono – morfoloji dəyişikliyə uğramış, bir qismi isə semantik cəhətdən dəyişmişdir. Bu yazımızda belə sözləri nəzərdən keçirəcəyik. Tutmac//tutmaş (Ağcabədi, Göyçay, İmişli, Quba, Oğuz, Şamaxı, Ucar, Ağdam, Basarkeçər, Mingəçevir, Şuşa) – xörək adı kimi verilmişdir (1, 510). Məsələn, - Tutmacı günorta, ya axşam yiyəllər (Oğuz), Dünən də tutmaş yemişəm, bü:n də (Ağdam). “Tutmac” sözü M. Kaşğarinin “Divanü lüğat-it türk” əsərində “xəngəl” (yeməyin bir növü ) mənasında verilmişdir (4, I, 442). M. Kaşğari bu sözün mənasının – “bizni tutma aç”, yəni “bizi ac saxlama” olduğunu göstərmişdir. C → Ş əvəzlənməsi Tarax (Qax, Şəki, Oğuz) – dırmıq mənasındadır (1, 481). Məsələn, Soğanı, tarax diyirix unnan taraxlıyıf, toxumu səpirix. Bu söz “tarğak” formasında Mahmud Kaşğarinin “Divan”ında da qeydə alınmışdır. Mənası da “daraq” deməkdir (4, I, 454) Ögəc (Bakı, Şamaxı) – böyük deməkdir (1, 386). Məs., Ögəc – ögəc danışmaq sə:n adətindi. “ Ögəc” sözü M. Kaşğöarinin “Divan”ında “ögə”, yəni “müşavir, yaşlı və ağıllı adam” (4, I, 154) variantında göstərilmişdir. “Ö” səsi qədim türk dillərində “fikirləşmək”, “düşünmək” anlamını vermişdir. Elə bu anlamdan da sonralar ög//ögüt//ögüd//öyüd – məsləht, nəsihət sözü yaranmışdır. Sözün kökündə “ögmək” feli durur. Müxtəlif dövrlərdə g → y, t → d fonetik əvəzlənmələri baş vermişdir. Azərbaycan dilinin Bakı, Lənkəran şivələrində ögəc // əkəc (1, 156) variantı da işlənmişdir ki, bu da yaşından böyük danışan və ya yaşlı, çoxbilmiş mənasındadır. Bilənçil (İmişli) və ya biləndər Göyçay, İsmayıllı, Qazax, Naxçıvan) – bilən, hər şeyi anlayan ( Mən çox sö:bət bilənçil dö:üləm.; Məmmədin oğlu yaman biləndərdi (Naxçıvan) (1, 56). Söz “bilmək” felindən yaranmışdır. M. Kaşğarinin “Divan”ında bu söz “bilgə” kimi işlənmişdir ki, bu da “alim”, “filosof” deməkdir (4, I, 422). Biz bu sözə İbn – Mühənna lüğətində də “bilgə” şəklində rast gəlirik (5, 76). Bürüg (İmişli) – bürüncək, bürüncəx (Göyçay) - yapıncı, bürüngə (Kəlbəcər) – çarşab (1, 69). Hər üç sözün əsasında “bürünmək” feli durur. M. Kaşğarinin və İbn – Mühənna lüğətlərində bu söz “bürünçük”(4, I,247), “bürüncük”(5, 79) – şal, kəlağayı, qadınların baş örtüyü mənasında verilmişdir. Bıçqı (Biləsuvar, Qazax) – mişar. Məs.,Bıçqının dişdəri köhnəldi (1, 53). Biz bu sözə M. Kaşğarinin “Divan”ında “bıçğuç”(4, I, 442) – qayçı, “bıçğu” ( 4, I, 63)– mişar kimi göstərilmişdir. Həmin sözlər də fel köklü sözlərdir. Sözün kökündə “biçmək” feli dayanır. Qapçağ (1, 278) – Göyçay, Cəlilabad, Saatlı, Sabirabad, Salyan şivələrində “qap+çağ” sözü – su qabı, su içilən qab mənasını ifadə edir. Məsələn, Leyla, mənə bi qapçağ su gəti (Cəlilabad). Sözün “qab+çağ”( 1, 272) variantı Kürdəmir, Yardımlı şivələrində də eyni mənanı ifadə edir. Bu söz “qapmaq” və “çəkmək” fellərindən ibarətdir. Burada kar samitin cingiltili samitlə (p→b) əvəzlənməsi baş vermişdir. Qapçağ sözü Salyan şivəsində “pambıq qozası”, Ucar şivəsində isə “qapçax” variantında - “iynəqabı” mənasında da işlənir. Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it türk” əsərində “kap+ğak”-qapaq, sadağın, oxdanın qapağı (4, IV, 244) mənasında işlənmişdir. Qısqac - Salyan şivəsində “qamışdan hazırlanan sıxıcı” mənasında işlənir (1, 303). Sözün kökündə “qısmaq”, “sıxmaq” feli durur. Bu feli ad “kıs+ğaç” şəklində Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it türk” əsərində “kəlbətin”(4, IV, 294), Əsirəddin Əbu Həyyan Əl – Əndəlusinin “Kitab əl – idrak li – lisan əl - ətrak” əsərində” “qıs+qac” - məngənə (3, 44), İbn – Mühənna lüğətində isə “qısğac” – maşa, kəlbətin (5, 113) mənasında işlənmişdir. Tutu - Şuşa şivəsində “girov” mənasında işlədilir. Bir xəli tutu verif pul aldı(1, 510). “Tutu” sözü tutmaq felindən düzəlmişdir. Bu söz Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it türk” əsərində “tutuğ” – girov və ya “tutğun” - əsir, dustaq mənasında işlədilir (4, IV, 579). Əsirəddin Əbu Həyyan Əl – Əndəlusinin “Kitab əl – idrak li – lisan əl - ətrak” əsərində isə bu söz “tutuq” -örtük (3, 28), “tutqun” - əsir (3, 40)şəklində göstərilmişdir. Ütüg // ütüx (Şamaxı, İsmayıllı, Ağdam, Cəbrayıl, Laçın, Ordubad, Şuşa) – bacarıqlı, sırtıq, zirək, hiyləgər (1, 526-527). Qədim türk sözlüyündə bu söz “ütrük” kimi verilmişdir. Qədim türkcədəki “ütrük” sözü səs düşümü (r səsinin düşümü) hadisəsinə uğrayaraq müasir Azərbaycan dili şivələrində “ütüx”şəklini almışdır. Məs., Maşallah Əhməd çox ütüx uşağdı. “Ütüx” sözü ütmək felindən yaranmışdır. Taytax (Ağdam, Şuşa, Qazax, Şəki) – axsaq. Dəmirçi Mahmudun oğlu taytaxdı (1, 484). “Taytax” sifəti öz mənşəyi etibarilə taytamax, “axsamax” felindən əmələ gəlmişdir. Prof. E. Əzizovun araşdırmaları göstərir ki, bu sözün əsasında qədim türkcədə “sürüşmək, sürüşüb yıxılmaq” mənasında olan “tay” feli dayanır. Qədim türk dilində tay felindən düzəlmiş tayığ “sürüşkən” sifəti olmuşdur (2, 274). Yuxarıda göstərdiyimiz misallardan belə qənaətə gəlmək olar ki, feli adlarda baş vermiş semantik inkişaf, fono - morfoloji dəyişikliklər qədim sözlərin simasını üzə çıxarır və dediklərimizdən aydın olur ki, müasir Azərbaycan ədəbi dilindən fərqli olaraq, qədim türk leksikasının mühüm bir hissəsi şivələrin lüğət tərkibində saxlanmışdır. ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti, Şərq – Qərb, Bakı, 2007. 566 səh. 2. Əzizov. E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası, Bakı, Universitet nəşriyyatı, 1999, 352səh. 3. Əsirəddin Əbu Həyyan Əl – Əndəlusi. Kitab əl – idrak li – lisan əl - ətrak. Bakı, 1992, 114 səh. 4. Kaşğari. M. Divanü lüğat – it – türk. I cild, Bakı, Ozan, 2006. 512 səh. 5. Seyid Əhməd Cəmaləddin İbn Əhməd. Hilyətül – insan və hilbətül – lisan. Bakı,2008, 159 səh. РЕЗЮМЕ Своеобразная семантика отглагольных имен в диалектах Азербайджанского языка. Эти отглагольные имена своими определенными фонетическими изменениями и сутью отражается в средневековых словарьях и памятниках письменности. SUMMARY The article is considered to make out specific semantic features of verbal names in the dialects of the Azerbaijan language. The verbal names for their specific phonetic changes and for their essense are reflected in the ancient. Кафарова Наргиз АЗЕРБАЙДЖАН В СИСТЕМЕ МЕЖДУНАРОДНОЙ ЗАЩИТЫ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА Азербайджан вносит существенный и ценный вклад в систему международной защиты прав человека. В процессе формирования правового государства важную роль играет совершенствование механизмов и процедур, призванных защищать и гарантировать права и свободы человека и гражданина. Среди всех ценностей нематериального характера права и свободы человека являются самыми важными. Поэтому защита прав и свобод человека и гражданина является как международно-правовой, так и конституционно-правовой обязанностью современного государства. Защита прав и свобод человека обусловлены рядом принципов. К этим принципам можно отнести, прежде всего, признание прав и свобод человека в качестве естественных неотъемлемых ценностей; их закрепление на уровне конституции и международных пактов принципа, из которого следует, что права человека обязывают власти государства осуществлять их защиту; признание индивида субъектом международно-правовых отношений [6. 67]. Конституция Азербайджанской Республики, принятая 12 ноября 1995 года уделяет значительное место правам человека. С целью обеспечения защиты прав и свобод человека и гражданина Конституция Азербайджана предусматривает систему юридических гарантий, включающую многообразные способы и формы осуществления этой задачи. Конституция Азербайджанской Республики провозглашает обеспечение прав и свобод человека и гражданина высшей целью государства. Государство гарантирует защиту прав и свобод каждого. Каждый обладает правом защищать не запрещенные законом способами и средствами свои права и свободы (ст.21 Конституции). Такими способами защиты могут быть обращения в средства массовой информации, обращения к трудовому коллективу, собраниям граждан с целью привлечения внимания к нарушениям своих прав и свобод. Однако действия человека не должны идти вразрез с законами, установленными в обществе: нельзя нарушать общественный порядок, вносить дезорганизацию в работу правоохранительных и других учреждений; публично оскорблять лиц, которые, по мнению индивида, виновны в их нарушении и т.д. Широко используются административно-правовые способы защиты прав и свобод граждан. Гарантии такой защиты закреплены в статье 57 Конституции, которая предусматривает, что граждане имеют право обращаться лично, а также направлять индивидуальные и коллективные письменные обращения в государственные органы (право на петицию). Органы, в которые обратились граждане, обязаны в пределах своих полномочий рассмотреть данные обращения. В связи с этим был принят Закон Азербайджанской Республики о порядке рассмотрения обращений граждан от 10 июня 1997 года, согласно которому обращения граждан могут быть в форме предложения, заявления и жалобы. Оформленные в виде письменных обращений за подписью конкретного индивида или группы лиц, петиции направляются в государственные органы. Поступившее предложение, заявление или жалобу, должностные лица государственных органов должны изучить их и сообщить гражданам в письменном виде о результатах рассмотрения, при не удовлетворении их, указать его причины и разъяснить порядок обжалования, обеспечивать принятие обоснованных решений по предложениям, заявлениям и жалобам, и своевременное и правильное выполнение этих решений (ст. 5 Закона). Обращение считается рассмотренным, когда указанный вопрос в обращении рассмотрен и дан обоснованный ответ. Гражданин, не согласный с вынесенным решением вправе обжаловать это решение в вышестоящий орган. Отказ от принятия обращения запрещается. Обращение должно рассматриваться в месячный срок, а обращение не требующее дополнительного изучения и проверки не позднее 15 дней. В исключительных случаях срок рассмотрения обращения может быть продлен не более чем на один месяц [4. 26]. Должностные лица виновные в нарушении порядка установленного для рассмотрения предложения, заявления и жалоб несут дисциплинарную, гражданско-правовую и уголовную ответственность в соответствии с законодательством (ст. 11 Закона). Право петиции служит своеобразным средством контроля над государством со стороны граждан, а также способом защиты их прав и свобод от незаконного вмешательства и посягательства со стороны государства, его органов и должностных лиц. Особое значение имеет и то, что петиции могут подаваться одновременно с использованием иных средств защиты прав и свобод человека. Среди механизмов защиты прав человека особую роль играет судебная защита. Право на судебную защиту провозглашено ч.I ст.60 Конституции Азербайджанской Республики: «Гарантируется защита прав и свобод каждого в суде». Часть VII ст. 71 Конституции Азербайджана гласит: «Споры, связанные с нарушением прав и свобод человека и гражданина, разрешаются судами». Судебная власть осуществляется посредством конституционного, гражданского и уголовного судопроизводства и других форм, предусмотренных законом. Судебную власть осуществляет Конституционный Суд Азербайджанской Республики, Верховный Суд Азербайджанской Республики, аппеляционные суды Азербайджанской Республики, общие и специализированные суды Азербайджанской Республики. Независимо от того, какой именно суд рассматривает и разрешает дело, он действует на общих для всех судов, и всей системы правосудия конституционных принципов: законности, гласности, состязательности, равноправия сторон, уважения чести и достоинства личности, недопустимости использования доказательств, полученных с нарушением закона, и т.д. [2. 17]. Одним из важных институтов судебной защиты прав человека в современном демократическом обществе является конституционное правосудие. Правовую основу деятельности конституционного правосудия составляет Конституция Азербайджанской Республики и Закон о Конституционном Суде, который был принят 21 октября 1997 года. Согласно ст. 4 данного Закона Конституционный Суд в своей деятельности должен защищать права и свободы человека. С целью восстановления нарушенных прав и свобод человека, каждый может обжаловать в Конституционный Суд Азербайджанской Республики нормативные акты органов законодательной и исполнительной власти, муниципалитетов, судебные акты нарушающие его права и свободы. Гражданское и уголовное судопроизводство осуществляется судами Азербайджанской Республики, учрежденные на основе Конституции и Закона о судах и судьях, принятой 10 июня 1997 года. В соответствии со ст. 3 Закона, защита прав и свобод человека и гражданина является одним из основных задач судов Азербайджанской Республики. Обязанность рассматривать обращения граждан, возложена на каждый суд, входящий в судебную систему страны. Гражданин вправе подать жалобу на нарушение его прав и свобод в любой суд, но с непременным соблюдением правил о подсудности. Право на судебную защиту гарантируется не только гражданину Азербайджанской республики, но и иностранцу, а также лицу без гражданства [3. 29]. Обращаясь в суд, граждане подают исковое заявление, которое рассматривается в порядке гражданского, уголовного, судопроизводства и других форм судопроизводства установленного законом. Конституционно гарантированное право на судебную защиту выступает в виде правоотношения, на одной стороне которого находится лицо, обратившееся за защитой, а на другой – суд, обязанный рассмотреть жалобу этого лица и принять законное и обоснованное решение. Всякое заинтересованное лицо является субъектом процессуального права на обращение в суд, но участником процессуального отношения оно становится только после того, как в результате его инициативы это правоотношение возникло между подавшим жалобу, соответствующим судом и другими лицами, участвующими в деле [8. 356]. В Конституции Азербайджанской Республики особое внимание уделено судебной защите от обвинения и подозрения. В соответствии со ст. 63 Конституции Азербайджанской Республики: «Ы. Каждый обладает правом на презумпцию невиновности. Каждый, кто обвиняется в совершении преступления, до тех пор пока его вина не доказана в установленном законом порядке и нет в связи с этим приговора суда, вступившего в силу, считается невиновным. ЫЫ. Если есть обоснованные подозрения в виновности лица, то признание его виновным не допускается. ЫЫЫ. Лицо, которое обвиняется в совершении преступления, не обязано доказывать свою невиновность. ЫВ. Не могут быть использованы при осуществлении правосудия доказательства, добытые с нарушением закона. В. Без приговора суда никто не может считаться виновным в совершении преступления». В перечень прав обвиняемого и подозреваемого, изложенных в Конституции Азербайджана, входит недопущение повторного осуждения за одно и тоже преступление (ст.64), право повторного обращения в суд по поводу пересмотра приговора (ст.65), недопущение изменения судебной юрисдикции без согласия лица (ст. 62), недопущения принуждения свидетельствовать против родственников (ст. 66). Каждому лицу, задержанному, арестованному, обвиняемому в совершении преступления со стороны компетентных государственных органов, должны быть непременно разъяснены его права и причины его задержания, а также привлечения к уголовной ответственности (ст. 67). В соответствии со ст.61 Конституции Азербайджана каждый обладает правом на получение квалифицированной помощи, которая оказывается бесплатно, за счет государства. У каждого лица с момента задержания, ареста, предъявления обвинения в совершении преступления со стороны компетентных государственных органов есть право пользоваться помощью защитника. Еще одной юридической гарантией является охрана законом прав потерпевших от преступлений, а также от злоупотреблений властью. Государство обеспечивает потерпевшим доступ к правосудию и компенсацию причиненного ущерба. Следует рассчитывать, что право каждого на возмещение государством вреда, нанесенного в результате незаконных действий или бездействия государственных органов, либо их должностных лиц займет определенное место в системе юридических гарантий (ст. 68). Среди механизмов защиты прав и законных интересов граждан особое место занимает скандинавский институт омбудсмана. Институт омбудсмана впервые создан в начале XIX столетия в Швеции, который получил широкое распространение в европейских странах и других регионах мира после второй мировой войны. В Азербайджане также была учреждена должность омбудсмана, который уже в течение первого года деятельности самоутвердился, как жизненно необходимый внесудебный правозащитный инструмент [8. 430]. Согласно Конституционному Закону Азербайджанской Республики «Об Уполномоченном по правам человека (омбудсмане) Азербайджанской Республики», принятом 28 декабря 2001 года, парламентом был избран первый Омбудсман страны, который приступил к обязанностям 2 июля 2002 года. Особенность этого Закона состоит в том, что данный акт был включен в конституционное законодательство в качестве его неотъемлемой части, и тем самым еще раз было доказано, что защите прав человека отводится ведущая роль в политике государства. Регламентирование деятельности Омбудсмана на уровне Конституционного Закона, будучи показателем его значимости для общества, в тоже время подчеркивает его отличие от других государственных органов и исключительное место в общей системе защиты прав человека [1. 46]. Уполномоченный независим и подчиняется только Конституции и законам Азербайджанской Республики. Гарантии независимости Уполномоченного состоят в его несменяемости, неприкосновенности, недопустимости вмешательства в его деятельность того или иного государственного органа или органа местного самоуправления, либо должностного лица. В соответствии с Конституционным Законом должность Уполномоченного по правам человека Азербайджанской Республики учреждается для восстановления прав и свобод человека, закрепленных в Конституции Азербайджанской Республики и международных договорах, стороной которых является Азербайджанская Республика, нарушенных государственными органами, органами местного самоуправления и должностными лицами. Деятельность Уполномоченного не ограничивает и не заменяет полномочия других государственных органов, обеспечивающих защиту прав человека и восстановления нарушенных прав и свобод человека. Он не имеет полномочий по отмене какого-либо решения по конкретному делу. Однако законодательство предоставляет Омбудсману широкий круг полномочий в сфере расследования жалоб, защиты нарушенных прав и эти полномочия в совокупности с его личным авторитетом в обществе создают достаточную основу для восстановления нарушенных прав человека [5. 520]. Уполномоченный рассматривает жалобы граждан Азербайджанской Республики, иностранцев и лиц без гражданства, юридических лиц о нарушении прав человека. Жалоба может быть подана в течение года со дня нарушения прав заявителя или с того дня, когда ему стало известно об этом в письменной или устной форме по почте или путем личного обращения. Жалобы, направленные лицами, содержащимся в учреждениях по отбыванию наказания, следственных изоляторах, местах временного содержания, должны быть направлены Уполномоченному в течение 24 часов без прохождения цензуры. Третьи лица или неправительственные организации могут подавать жалобу с согласия лица, права которого нарушены (за исключением случаев отсутствия возможности получения согласия). Анонимные жалобы не рассматриваются, однако при подтверждении обстоятельств, изложенных в жалобе, достаточно доказательственными и обоснованными фактами анонимная жалоба может быть принята к рассмотрению. Государственные органы не могут подавать жалобу Уполномоченному. Деятельность его строится на основе принципов гласности, прозрачности, законности, справедливости, беспристрастности. После вступления нашей страны в Совет Европы и ратификации 15 апреля 2002 года Европейской конвенции о защите прав человека и основных свобод, Азербайджан стал полноправным ее участником. Главной составной частью Европейской конвенции по правам человека и основных свобод, является его контрольный механизм - это Европейский суд по правам человека. Граждане, которые считают свои права предусмотренные Конвенцией, нарушенными действиями государственных органов и не нашедшими должной защиты на национальном уровне, получили возможность обращаться в Европейский суд [10. 71-78]. Роль Европейского суда по правам человека велика, но он не должен заменить национальные средства защиты нарушенных прав. Главным механизмом зашиты прав и свобод человека считается национальная судебная система [5. 56]. Наряду с государственной защитой прав и свобод личности особое место занимает правозащитное движение на уровне международных неправительственных и внутригосударственных общественных организаций. Международные механизмы имеют ряд особенностей, которые в целом не оказывают достаточного влияния на характер универсальной защиты прав человека. На примере американского суда по правам человека или европейского суда по правам человека можно увидеть как во многом принципы этих механизмов совпадают 9. 92-101]. Как видно из изложенного, человеку предоставляется широкий спектр способов и механизмов защиты, прав человека. К сожалению, некоторые из них работают не на должном уровне. Совершенствование всех механизмов и процедур защиты, прав человека требует усилия как международного, так и всего внутригосударственного общества, которое является необходимым условием формирования правовой государственности. ЛИТЕРАТУРА
AZƏRBAYCAN İNSAN HÜQUQLARININ BEYNƏLXALQ MÜDAVİLƏ SİSTEMİNDƏ XÜLASƏ İnsan hüquq və əsas azadlıqlarının hüquqi təminatı mexanizmlərinin təsnifləşdirilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. İnsan hüquqlarının məhkəmə müdafiəsi mexanizmi bu sahədə ən əsas müdafiə mexanizmindən biridir. İnsan hüquqlarının məhkəmə müdafiəsi hüquq pozuntusu ilə bağlıdır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına əsasən məhkəmə hakimiyyəti Konstitusiya mülki və cinayət məhkəmə icraatı vasitəsilə və qanunla nəzərdə tutulmuş digər vasitələr ilə həyata keçirilir. İnsan hüquqlarının xüsusi təşkilatı təminat vasitələrindən biri də Ombudsmandır. Ombudsman institutunun fəaliyyəinin milli və beynəlxalq təcrübəsinin öyrənilməsi çox zəruridir. İnsan hüquqları sahəsində beynəlxalq məhkəmələrin (Avropa məhkəməsi, Amerika məhkəməsi və s.) fəaliyyəti müvafiq siyasi-hüquqi prinsiplərə söykənir. AZERBAIJAN IN THE SYSTEM OF THE INTERNATIONAL PROTECTION OF HUMAN RIGHTS SUMMARY Classification of mechanisms of legal maintenance of human rights and basic freedom is of great importance. The judicial mechanism of protection of human rights is one of effective mechanisms. The judicial mechanism on protection of human rights is connected to legal instigations. According to the Constitution of Azerbaijan in the ways of realization of judicial authority are civil and criminal proceeding and others, stipulated laws. Special way of organizational maintenance of human rights is Ombudsman. Studying of national and international experience of activity of institute Ombudsman is of great importance. Activity of the international courts in the field of human rights (the European court, the American court, etc.) bases in corresponding political and legal principles. Qəniyeva Jalə AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ TÜRKİYƏ TÜKCƏSİNDƏ DÜZƏLTMƏ ZƏRFLƏR Düzəltmə zərflər türk dillərinin, eləcə də Azərbaycan dili və Türkiyə türkcəsinin inkişafı üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Zərf düzəldən şəkilçilərin əksəriyyəti əsasən ancaq zərflərə xas olub, digər nitq hissələri ilə işlənə bilmir [6, 131]. Məsələn, -casına//-cəsinə, -arı//-əri, -la//-lə, -cadan //-cədən, can//-cən, -caq//-cək və s. Qeyd etmək lazımdır ki, zərfin və onun düzəlmə prosesinin vəziyyəti bütün türk dillərində, o cümlədən Asərbaycan dili və Türkiyə türkcəsində bir-birinin eynidir. Bununla belə hər dilin öz inkişaf xüsusiyyətlərindən asılı olaraq bir sıra fərqlənən cəhətlərə də təsadüf edilir. Azərbaycan dilində zərfləşmə və düzəltmə zərfin əmələ gəlmə prosesi özünü fəal bir şəkildə göstərir. Azərbaycan dilində zərf düzəldən şəkilçilər ya sözü tam adverbiallaşdıraraq ancaq hərəkətin əlamətini bildirən bir nitq hissəsinə-zərfə çevirir, yaxud sifətlə zərf arasında keçid təşkil edən, yəni hər iki məna xüsusiyyətini (həm sifət, həm də zərf) özündə daşıyan və bu məna xüsusiyyətlərini sözlərlə əlaqədə biruzə verən söz qrupu əmələ gətirir. Bildiyimiz kimi dilimizdə adlardan zərf düzəldən şəkilçilər, feldən zərf düzəldən şəkilçilərə nisbətən üstünlük təşkil edir. Müasir Azərbaycan dilində adlardan zərf düzəldən şəkilçilər: -ca//-cə: yaxşıca, yavaşca, zərrəcə, dünyaca, əvvəlcə, yenicə və s. -casına//-cəsinə: dəlicəsinə, dostcasına, igidcəsinə, mərdcəsinə və s. -la//-lə: diqqətlə, intizarla, təəccüblə, mehribanlıqla, tappıltıyla və s. -da//-də: payızda, ayda, ildə, gündə, qışda, əsrdə, qocalıqda və s. -dan//-dən: qəhərdən, ürəkdən, bərkdən, səhərdən, həyatdan və s. -lıq//-lik//-luq//-lik: hələlik, həmişəlik, ömürlük, həftəlik, günlük və s. -inə,-una: eninə, uzununa, boyuna, çəpinə, tərsinə, köndələninə və s. -an//-ən: qəsdən, adətən, təsadüfən, tədricən, daxilən, cismən və s. -anə//-yana//-yanə: şairanə, dostyana, aşiqanə, acizanə, dahiyanə və s. -aki//-əki: çəpəki, yanakı, yanaşı -əri: ötəri, keçəri Türkiyə türkcəsində adlardan zərf düzəldən şəkilçilər: -ca//-ce: çocukça, insanca, dostça, mertçe, gönülce, günlerce, və s. -cek, -cik: şimdicik, hemencecik, çabucak, hafifcecik və s. -casına//-cesine: mertcesine, insancasına, dostcasına və s. -la//-le: hırsla, öfkeyle, zorla, sırayla, gönülle və s. -da//-de: önde, aşağıda, yukarıda, günde, içte vəs. -dan//-den: yoktan, önden, gerçekten, hepten, dıştan, baştan və s. -in : kışın, yazın, baharın, demin, gündüzün və s. -leyin: gündüzleyin, akşamleyin, sabahleyin vəs. -leme: dinleme, uzunlama, yanlama, ortalama vəs. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi zərflərin və onların düzəlmə prosesinin vəziyyəti hər iki dildə, eyni olsa da hər bir dilin öz inkişafi xüsusiyyətlərindən asılı olaraq bir sıra fərqlənən cəhətlərə də təsadüf edilir. Lakin bunu da qeyd etmək lazımdır ki, hər iki dildə zərflərin yaranması prosesində oxşar cəhətlər də az deyil. Həmin oxşar və fərqli cəhətlərə nəzər salaq: -ca//-cə. Orta əsr Azərbaycan dilində olduğu kimi müasir Azərbaycan dilində də adlardan zərf düzəldən bu şəkilçi məhsuldar şəkilçi hesab edilir. Məsələn, arxasınca, indicə, təzəcə, könülsüzcə, ərəbcə, dinməzcə və s. Bildiyimiz kimi, Türkiyə türkcəsində də zərf düzəldən -ca//-ce şəkilçisi mövcuddur. T.Banguoğluna görə, əsasən adlardan zərf düzəldən şəkilçidir. Lakin yerinə görə bəzən həmin sözlər sifətlər kimi də işlənir [7, 160]. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi bu şəkilçi Azərbaycan dilində olduğu kimi Türkiyə türkcəsində də əsasən adlara (isimlərə, sifətlərə) qoşularaq tərzi-hərəkət zərfləri düzəldir: erkekçe, akılca, hesapça, görenekçe və s. -ca//-cə şəkilçisi Azərbaycan dilində olduğu kimi, Türkiyə türkcəsində də xalq adlarına əlavə edilərək hərəkətin tərzini bildirən adverbial adlar əmələ gətirir. Məsələn: rusça, almanca, türkçe, fransızca və s. [7, 161]. Bu şəkilçi Türkiyə türkcəsində də cəm şəkilçisi qəbul etmiş isimlərə qoşularaq zaman zərfi düzəldir. Məsələn: yıllarca, günlerce və s. [8, 466]. -casına//-cəsinə. Bu şəkilçi Azərbaycan dilində nisbətən məhsuldar şəkilçi hesab olunur. Əsasən isimlərə, sifətlərə qoşularaq düzəltmə zərf yaradır [1, 285]. Məsələn, dostcasına, hiyləgərcəsinə və s. Bu şəkilçi -ca//-cə şəkilçisi, -sı//-si mənsubiyyət şəkilçisi, -na//-nə yönlük hal şəkilçisinin birləşməsindən yaranmışdır. Türkiyə türkcəsində də -casına//-cəsinə şəkilçisi ilə yaranan zərflərə rast gəlinir. T.Banguoğlunun qeyd etdiyinə görə, bu şəkilçi -ca//-ce şəkilçisinin uzadılmış şəklidir. Yəni, Azərbaycan dilində olduğu kimi Türkiyə türkcəsində də -ca//-ce şəkilçisinin üzərinə iyelik (mənsubiyyət) və yönlük hal şəkilçiləri əlavə olunmuşdur [7, 160]. Məsələn: çocukcasına, erkekcesine, mertçesine və s. -la//-lə. Ə.Şükürlünün qeyd etdiyinə görə, bu şəkilçi də orta əsr Azərbaycan dilində isimdən müxtəlif məzmunlu zərf əmələ gətirən ən məhsuldar şəkilçi olmuşdur [3, 17]. -la//-lə. Müasir Azərbaycan dilində də bu şəkilçi məhsuldar zərf əmələ gətirən şəkilçidir. İlə qoşmasından törəyən bu şəkilçi mücərrəd mənalı sadə və ya düzəltmə isimlərin sonuna əlavə olaraq iş və ya hərəkətin keyfiyyətini, icra formasını bildirən zərf əmələ gətirir: güclə, tezliklə, günlərlə və s. Türkiyə türkcəsində də adlardan zərf düzəldən -la//-le şəkilçisi T.Banguoğlunun qetd etdiyi kimi ile takısından törəyən bir şəkilçidir [7, 185]. Bu şəkilçi əsasən tərzi-hərəkət zərfləri yaradır: hızla, sırayla və s. -anə//-yana//-yanə. Bu şəkilçi nisbətən məhsuldar şəkilçi hesab olunur. Farscadan gəlmə olub, həmin dildə sifət, zərf və bəzən də isim düzəltdiyinə baxmayaraq bizim dilimizdə ancaq zərf şəkilçisi kimi işlədilir [7, 131]. -yana şəkilçisi vasitəsilə düzələn zərflər kimi, tək qoşmalarının müqayisə yolu ilə ifadə etdiyi qrammatik mənanı bildirir, hərəkətin keyfiyyət tərzini göstərən zərflər əmələ gətirir [2, 400]: dostyana, şairanə, və s. Türkiyə türkcəsində isə Azərbaycan dilindən fərqli olaraq bu şəkilçiyə az və ya heç rast gəlinmir, yəni həmin dildə -ane şəkilçisi ilə düzələn zərflər azdır. Bunu T.Banguoğlu belə izah edir ki, Türkiyə türkcəsinin yazı dilinin milliləşməsi naminə farscadan gələn -ane şəkilçisini əvəz edə biləcək -ce şəkilçisi önəmli bir rol oynayır [7, 161]. Belə ki, fars dilindən Türkiyə türkcəsinə keçən -ane şəkilçisi ilə düzəlmiş zərfləri bütünlüklə əvəz edə bilir: rezilane – rezilce, safiyane – safça, merdane – mertçe və s. -akı//-əki; -aşı. Bu şəkilçi ilə düzələn zərflər müasir dilimizdə son dərəcə məhdud olub, iş və ya hərəkətin necə və nə vəziyyətdə icra edildiyini bildirir [2, 400]. Sözügedən şikilçilər bəzi sifətlərə qoşularaq tərzi-hərəkət zərfləri yaradır: yanakı, çəpəki, yanaşı və s. Azərbaycan dilindən fərqli olaraq Türkiyə türkcəsində adlardan zərf düzəldən -akı//-əki şəkilçisinə rast gəlinmir. -da//-də. B.Xəlilova görə bu Azərbaycn dilində nisbətən məhsuldar şəkilçidir. Zaman məzmunlu isimlərin sonuna qoşularaq düzəltmə zərf yaradır [1, 286]: yayda, yazda, gündə, ildə və s. S.Cəfərov isə -da//-də şəkilçisini əslində ismin yerlik hal şəkilçisi olub, sözlərin adverbiallaşması nəticəsində zərf əmələ gətirən şəkilçi kimi izah etmişdir. Dilçinin qeyd etdiyinə görə, bu şəkilçi vasitəsilə müxtəlif sözlərdən müxtəlif mənalı zərflər əmələ gəlir: ayda, gündə, ildə, yazda və s. [5, 129] Dilçilik ədəbiyyatlarının birində isə bu yolla yaranan zərflərə zərfləşmə hadisəsi kimi baxılır [2, 388]. T.Banguoğlunun da tədqiqatına görə, Türkiyə türkcəsində bu şəkilçi yer, zaman, miqdar bidirən sözlərlə işləndikdə sözlərə uyğun olaraq müəyyən mənalarda zərf düzəldən şəkilçi roluna girir [7, 166]: öndə, arkada, dışarıda və s. -dan//-dən. B.Xəlilova görə, Azərbaycan dilində sifət və sayların sonuna qoşularaq düzəltmə zərf yaradan bu şəkilçi nisbətən məhsuldar şəkilçidir [1, 286]. Məsələn: bərkdən, birdən və s. T.Banguoğlunun qeyd etdiyinə görə, Türkiyə türkcəsində bu şəkilçi də əslində isim çekiminin “kimden hali” ni yaradır [7, 168]: evdən, tarladan və s. Lakin -da//-de şəkilçisi kimi -dan//-den şəkilçisi də yer, zaman, miqdar bildirən sözlərlə işlədildikdə sözlərə uyğun olaraq müəyyən mənalarda zərf düzəldən şəkilçi olurlar. Məsələn: arkadan, baştan, dıştan, dünden vəs. -an//-ən. Azərbaycan dilində əsasən isimlərdən zərf düzəldən bu şəkilçi qeyri-məhsuldar şəkilçi hesab olunur [1, 286]. S.Cəfərovun tədqiqatına görə, sözügedən şəkilçi ərəb dilindən dilimizə sözlərlə birlikdə gəlmiş və söz kökləri ayrılıqda adlar kimi işləndiyindən bir zərf şəkilçisi kimi formalaşmışdır [5, 131]. Həmin şəkilçi vasitəsilə müasir dilimizdə hərəkətin tərzini, bəzən də səbəbini, zamanını bildirən zərflər əmələ gəlir: qəflətən, tədricən, qəsdən, xaricən, daxilən və s. Azərbaycan dilində olduğu kimi, Türkiyə türkcəsində də -an//-en şəkilçisi işlənməkdədir. Müasir Türkiyə türkcəsində də bu şəkilçiyə əsasən ərəb mənşəli zərflərin tərkibində rast gəlinir. Məsələn: təsadüfen, əsasen, mühasiran və s. Bəzən isə ərəb mənşəli -en şəkilçisi başqa şəkilçilərlə əvəz olunur. T. Banguoğlu bunu belə izah edir ki, ərəb dilindən keçən “-en” şəkilçisini də dilin milliləşməsi naminə sözlərə müvafiq olaraq müxtəlif şəkilçilər əvəz edir [7, 161]. -ca//-ce.: kalben – gönülce, eqlen – akılca, ruhen – ruhça və s. [7, 160]. -da//-de.:esasen – esasında, zahiren – görünüşte və s. [7, 167]. -dan//-den.: içeriden, dışarıdan [7, 169]. -ina (-una). B.Xəlilovun qeyd etdiyinə görə, bu şəkilçi Azərbaycan dilində adlardan zərf düzəldən şəkilçi olaraq qrammatik məhsuldar şəkilçidir [1, 286]. Qrammatik vasitələrdən olan bu şəkilçi variantları üçüncü şəxs mənsubiyyət şəkilçisi -ı4 və nyönlük hal şəkilçisinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir [2, 399]. Sözügedən şəkilçi müxtəlif nitq hissələrinin sonuna artırılaraq zərf əmələ gətirir: əksinə, eninə, tərsinə, çəpinə, uzununa, köndələninə və s. Azərbaycan dilindən fərqli olaraq Türkiyə türkcəsində -ine şəkilçisi ilə düzəlmiş zərflərə rast gəlinmir. T.Banguoğluna görə bu şəkilçini Türkiyə türkcəsində -lama//-leme şəkilçisi əvəz edir ki, bu da adlardan tərzi-hərəkət zərfləri əmələ gətirir. Məsələn: dikleme (dikinə), uzunlama (uzununa) və s. [7, 187]. -lik. B.Xəlilovun fikrincə, bu şəkilçi də Azrbaycan dilində adlardan zərf düzəldən şəkilçi olaraq qrammatik məhsuldar şəkilçi hesab olunur. Əsasən zaman zərflərinin sonuna qoşulur: həmişəlik, ömürlük və s. [1, 287]. Türkiyə türkcəsində hal-hazırda işlənən zərf düzəldən spesifik şəkilçilər mövcuddur ki, bunlar müasir Azərbaycan dilində işlənmir, onlar aşağıdakılardır: -ın//-in//-un//-ün. Bu şəkilçi zaman bildirən adlardan zaman zərfi düzəltmişdir: kışın, baharın, gündüzün, demin və s.
-leyin. Bu şəkilçi “-le” və “-in” şəkilçilərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Yeni Türkcədə bu şəkilçiyə yalnız bir neçə zaman mənalı sözlərin tərkibində rast gəlinir (7, 191). Həmin şəkilçi dəyişməyərək həm qalın. həm də incə saitlli sözlərə qoşula bilir. Məsələn: sabahleyin, akşamleyin, gündüzleyin və s. ƏDƏBİYYAT
РЕЗЮМЕ В Азербайджанском и турецком языках сущность образование построения наречий одинокого. В обоих языках широко употребляются наряду с простыми и производные наречия, образованные путем прибавления лексических аффиксов. И в то же время в обоих языках получили широкое употребление наречия, образованные от существительных в именительном, местном и предложном падежах, а также наречия, образованные от обособившихся деепричастий. We can say that the form and appearing of adverbials the same in Azerbaijan and Turkish languages. SUMMARY We can say that the form and appearing of adverbials the same in Azerbaijan and Turkish languages. Quliyev İlkin XIV ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNİN SİNTAKSİSİNƏ DAİR XIV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin sintaksisindən danışarkən, ilk növbədə, bu dövr anadilli mətnlərimizin dilində cümləni təşkil edən sözlər və söz birləşmələrinin tərəfləri arasında qrammatik əlaqələrə nəzər salmaq lazımdır. Anadilli mətnlərin dilinə əsasən deyə bilərik ki, bu dövr Azərbaycan dilində qrammatik əlaqələr müasir dildə olduğu kimidir: tabesizlik və tabelilik əlaqələrindən ibarətdir. Tabesizlik özünü sadə cümlənin həmcins üzvləri; məs.: Hər kim anı görməgə gəlir idi, Gümüş, altun çox ana verir idi (YM); Surətim, əqlim, üqulim, cismü-canum, mərhəba! (N), tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri arasında; məs.: Mana sənsiz cahanü can gərəkməz, Vüsalın var ikən hicran gərəkməz (N) tabelilik isə müxtəlif söz birləşmələrinin, cümlənin həmcins olmayan üzvlərinin və tabeli mürəkkəb cümlənin tərəfləri arasında göstərir. XIV əsr Azərbaycan ədəbi dilində tərəfləri arasında sintaktik əlaqə üsullarına görə ismi birləşmələri dörd yerə bölmək olar: 1. Yanaşma əlaqəli ismi birləşmələr; məs.: Ol qıza aydur kim, sana qurban olam (YM); 2. Uzlaşma əlaqəli ismi birləşmələr; məs.: Ey gözü nərgis, üzü gülnar, xoş gördük səni! (N); 3. İdarə əlaqəli ismi birləşmələr; məs.: Saçinun hər qılıdur eşqümə yol (QB); 4. Qarşılıqlı tabelilik əlaqəsində olan ismi birləşmələr; məs.: Dilbər əlində aşiqin qətli nədən oəram ola (N); Zülfün həvası könülümü biqərar edər (QB). Bu dövr Azərbaycan ədəbi dilində sual cümlələrini işlənmə tezliyinə görə aşağıdakı kimi sıralamaq olar: 1) sual əvəzlikləri vasitəsilə düzələnlər; məs.: Kim nə bilir bu könlümün fikri nədir, xəyalı nə? (N); 2) sual ədatları vasitəsilə düzələnlər; məs.: Adəmilər layiq olurmu sana? (YM); 3) intonasiya vasitəsilə düzələnlər; məs.: Həqq onu ər yaratdı, yoxsa dişi? (N). Sadə cümlənin quruluşca hər iki növü XIV əsr ədəbi dilimizdə işlənmişdir, cüttərkibli sadə cümlələr təktərkibli sadə cümlələrə nisbətdə çoxluq təşkil edir. Təktərkibli cümlələrin işlənmə tezliyinə görə ardıcıllığı belədir: qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr, şəxssiz cümlələr, ümumi şəxsli cümlələr, adlıq cümlələr. İxtisarlar: YM –Yusif Məddah N – Nəsimi QB – Qazi Bürhanəddin QY –“ Qisseyi-Yusif” |