AZƏrbaycanşÜnasliğIN
| Вид материала | Документы |
СодержаниеAzərbaycan demokrati respublikasi hökumətinin təhsilin milliləşdirilməsi siyasətində ibtidai təhsilin yeri |
- AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 13391.37kb.
ƏDƏBİYYAT
Qəzet və internet materialları:
РЕЗЮМЕ В статье говорится о возникновении постмодернизма и об отличительных чертах постмодернистской литературы. Широко рассматриваютя пьесы писателя и драматурга Кямала Абдуллы, написанные в стиле постмодернизма. SUMMARY In this article is spoken about the rise of postmodernism and distinctive feautures of the postmodern literature. Widely viewed playwrights of the writer and dramatist Kamal Abdulla written in postmodern style. İsmayılova Nigar AZƏRBAYCAN DEMOKRATİ RESPUBLİKASI HÖKUMƏTİNİN TƏHSİLİN MİLLİLƏŞDİRİLMƏSİ SİYASƏTİNDƏ İBTİDAİ TƏHSİLİN YERİ XX əsr Azərbaycan tarixinə öz əbədi imzasını qoymuş Azərbaycan Demokratik Respublikası qısamüddətli fəaliyyəti dövründə Vətənimizin təhsil və məktəb salnaməsinə pozulmaz səhifələr yazmışdır. Belə ki, 1918 – ci il may ayının 28 – dən cəmi 23 ay fəaliyyət göstərən Azərbaycan Demokratik Respublikasında mühüm milliləşdirmə işləri görüldü. Ana dilinin böyüklüyü, onun aliliyi və hər şeydən üstün tutulması Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə özünü göstərən mühüm məsələlərdən biri oldu. “Azərbaycan türkcəsinə milli tariximizdə ilk dəfə olaraq dövlət dili statusu verilməsi Azərbaycan Demokratik Respublikası hökumətinin tarixi addımlarından biri idi. Bununla bağlı Türk (Azərbaycan) dilinin dövlət dili elan edilməsi haqqında 27 iyun 1918 – ci il tarixli qərar qəbul edilir. Həmin qərarla Azərbaycan türkcəsi ADR – in dövlət dili elan edilir, bütün dövlət orqanları, məhkəmə, təhsil müəssisələri və digər inzibati qurumlarda bu dildən istifadə olunması tələb olunur. Lakin ölkədə idarəetmə orqanlarında dövlət dilində danışmağı və yazmağı bilən milli kadrlar çatışmadığı üçün hökumət həmin qərarla müstəsna hal kimi, milli mütəxəssislər yetişənədək rəsmi yazışmalarda rus dilindən də istifadəyə icazə verir” [10, 28]. Dövlət dilinin ana dilində olması və məktəb təhsilinin ana dilində aparılmağa başlanması təhsildə milliləşmənin tətbiqi demək idi. “Milli hökumət təhsildə milliləşdirmə sahəsində işləri Fətəli xan Xoyskinin imzaladığı “İbtidai, ali ibtidai və ümumi orta təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi” haqqında 28 avqust 1918 – ci il tarixli qərarı daha da genişləndirdi. Həmin qərarda qeyd edilirdi ki, bütün ibtidai tədris müəssisələrində təlim yalnız ana dilində aparılsın, dövlət dili olan Azərbaycan türkcəsinin məktəblərdə tədrisi məcburi surətdə və intensiv qaydada həyata keçirilsin” [6, 225 - 226]. Həmin fikrə bir qədər aydınlıq gətirsək görərik ki, bu qərarla bütün tədris müəssisələrində ana dilinin yüksək səviyyədə keçirilməsi nəzərdə tutuldu. Həm də bununla bağlı bir sıra dərsliklər, proqramlar hazırlandı. Məktəblərdə ana dilini bilməyən uşaqlar üçün siniflər yaradıldı və onlara bu dil tədris olunmağa başlandı. “Təhsilin milliləşdirilməsi xəttinin qətiliyini maarif naziri N.Yusifbəyovun “Azərbaycan” qəzetində 1918 – ci ildə dərc olunmuş əmr və sərəncamlarından da görmək mümkündür: a) İbtidai məktəblərdə dərslər ana dilində, ciddi surətdə türk dilində oxunmalıdır; b) Ali – ibtidai və edadi məktəblərdə tədris türk dilində olmalıdır. Milliləşmiş ali – ibtidai məktəblərdə tədris ana dilində olub, 1918 – 1919 – cu tədris ili müddətində türk dili oxunacaqdır. Hərgah lazım olsa, gələcək tədris ilində bu növlə dərslər oxunub, axırda şagirdlər türk dili tədrisinə keçməlidirlər” [1]. Milli müəllim kadrı hazırlığında yeni açılmış seminariyaların imkanlarından geniş istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Bu seminariyalar yeni açılsalar da, ölkədə olan tanınmış seminariyaların təcrübəsi və ənənəsindən istifadə edilirdi. Yeni hazırlanacaq ibtidai sinif müəllimləri keyfiyyətcə həmin seminariyaların, məsələn, Qori seminariyasının hazırladığı kadrlardan geri qalmamalı idi. Tədqiqatçı Şükür Sadıqov bununla əlaqədar olaraq yazır: “Gəncədə açılan qadın və kişi seminariyasında Qori Müəllimlər Seminariyasının dəmir intizamı hiss olunurdu... Yüksək ixtisaslı kadr hazırlama işində seminariya bütün imkanlardan istifadə edirdi” [13, s.69]. Kənd, qəza və şəhərlərdə olan savadsızlığı aradan qaldırmaq üçün müəllim kadrlarının olması ən vacib məsələlərdən biri idi. Belə ki, bununla bağlı Azərbaycan hökuməti Türkiyədən müəllimlər çağırmağı qərarlaşdırdı. “1918 – ci il dekabrın 17 – də Türkiyədən Əziz Əfəndi, Mustafa Əfəndi, Saleh Əfəndi və Durmuş Əfəndidən ibarət ilk müəllimlər gəlib fəaliyyətə başladı. Bu müəllimlər mənzillə təmin edildilər. Maarif Nazirliyinin 29 dekabr 1919 – cu il tarixli qərarı ilə onların maaşları artırıldı. 1919 – cu ildə Maarif naziri Kaplanovun bilavasitə təşəbbüsü ilə Türkiyədən 50 nəfər müəllim dəvət edildi” [4, f.51]. Qazaxda, Gəncədə və Bakıda Müəllimlər Seminariyalarının təşkil olunması da həmin dövr üçün kadr hazırlığı məsələsində vacib işlərdən hesab olunurdu. Azərbaycanda ilk təşkil edilən seminariya Yelizavetpol (Gəncə) şəhərindəki müəllimlər seminariyası olmuşdur. Hələ 1906 – cı ildən şəhər duması yer ayrılmasına və bina tikilməsinə dair bir neçə dəfə qərar çıxarmışdı. Lakin hökumət vəsait ayırmadığından qərar kağız üzərində qalmışdı. Şəhər duması qərarlarının reallaşması 1914 – cü ilin iyulunda baş verdi. 1914 – cü ilin noyabr ayının 5 – də seminariya fəaliyyətə başladı, ilk dərslər keçildi. Birinci il seminariyanın 39 şagirdi olmuşdur. Onlardan yalnız 10 nəfəri azərbaycanlı oğlan idi. Qeyd etməliyəm ki, seminariya fəaliyyətə başlasa da, dərs ilini uzun müddətə davam etdirə bilmədi. Hətta buraxılışı belə olmadı. XX əsr Azərbaycan təhsil tarixinin müəllim hazırlığı mərhələsində əvəzsiz xidmətləri olmuş Qazax Müəllimlər Seminariyası Azərbaycan Demokratik Respublikası hökumətinin yaratdığı ilk seminariya kimi tarixdə şərəfli iz qoymuşdur. Qori Müəllimlər Seminariyasının xələfi olan Qazax Müəllimlər Seminariyası Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə təşəkkül tapmış, sonralar da ibtidai sinif müəllimi hazırlığında müstəsna əhəmiyyətə malik rol oynamışdır. Qazax Müəllimlər Seminariyasının yaradılması Azərbaycan Demokratik Respublikasının Gəncədə fəaliyyət göstərdiyi 3 ay müddətində təhsilə bəxş etdiyi ən böyük töhfələrdən hesab olunurdu. Bu işin arxasında mərdliklə, heç bir şeydən qorxmadan durduğu üçün Firudin bəy Köçərli sözün əsl mənasında qəhrəman sayıla bilər. “Qori Seminariyasının Azərbaycandan çox – çox uzaqlarda yerləşməsinə baxmayaraq, o Azərbaycan üçün çoxlu müəllim kadrı hazırladı. Müsəlman gəncləri Vətənindən ayrılmış bir şəraitdə tərbiyə alsalar da, onlar öz milliliyini, təmizliyini, toxunulmazlığını qoruyub saxladılar ... İndi bu məktəb Vətənə gələrkən əminəm ki, o xalqı mənəvi gerilikdən azad etməkdə böyük faktor olacaqdır” [2]. Göründüyü kimi, Firudin bəy Köçərli Azərbaycan gənclərinə çox böyük inam bəsləyirdi. Çünki onların harada təhsil almalarından asılı olmayaraq, hər bir zaman Azərbaycanı layiqincə təmsil edəcəklərini bilirdi. Azərbaycan gənclərinin başqa ölkədə təhsil almaları nəticəsində milli – mənəvi dəyərləri qorumaları da mühüm cəhətlərdən biri kimi səciyyələnirdi. Milli müəllim kadrlarının çatışmazlığını nəzərə alaraq hökumət qısa müddətli pedaqoji kurslar açılmasını məqsədəuyğun saymış, 1919 – cu ilin yayında ibtidai və orta məktəblərin aşağı siniflərini təmin etmək üçün belə bir işi reallaşdırmışdır. “Hökumətin qərarı ilə bu məqsədlə Xalq Maarif Nazirliyinin sərəncamına 2 milyon 390 min manat vəsait ayrılır. Bakıda, Gəncədə və Nuxada kişi və qadın, Şuşada, Qazaxda, Qusarda, Salyanda və Zaqatalada isə kişi pedaqoji kursları açılır. Hər kursda ən azı 50 nəfər müdavim təhsil alırdı. Kursları qurtaranların demək olar ki, hamısına məktəblərdə müəllim yeri verilirdi” [11, 57 - 59]. “Azərbaycan hökuməti müəllimlərə olan böyük ehtiyacı nəzərə alaraq hələ Gəncədə fəaliyyət göstərdiyi dövrdə xalq müəllimləri üçün müəllim hazırlamaq məqsədilə qısamüddətli müəllimlər kursunun təsis edilməsi haqqında 24 avqust 1918 – ci il tarixli qərar qəbul etmiş və Gəncədə belə kurslar açmışdı. Sonralar Azərbaycan Parlamentinin 17 iyul 1919 – cu il tarixli qərarı ilə Qazax, Nuxa, Quba, Zaqatala, Salyan, Bakı və Gəncədə (sonuncu 2 şəhərdə ayrı – ayrı həm kişi, həm də qadın) iki aylıq pedaqoji kurslar açılmışdı” [6, 70]. Lakin bu kursların müddəti çox qısa olduğundan müəllimlər savadlana bilmədilər və məktəblərdə savadsız müəllimlər çoxaldı. İbtidai məktəb üçün müəllim hazırlığını nəzərdə tutan bu kurslar uğur qazanmadı və tez bir zamanda dağıldı. Xalq Maarif Nazirliyinin həyata keçirdiyi mühüm tədbirlərdən biri yüksək ixtisaslı – ali təhsilli mütəxəssislərin hazırlanmasını təmin edəcək təhsil müəssisələrinin açılması idi. Ümumtəhsil məktəbləri üçün müəllim hazırlığında ali məktəbdən də istifadə edilirdi. Azərbaycan hökuməti mövcudluğu dövründə bir neçə ali məktəbin – Bakı Dövlət Universitetinin, Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun və Dövlət Konservatoriyasının açılması üzrə müəyyən hazırlıq işləri görmüş, hətta onlardan bəzilərinin təsis olunmasına dair qanun layihəsi də Parlamentə təqdim etmişdi. Lakin onlardan yalnız birini - Bakı Dövlət Universitetinin açılmasını həyata keçirmək mümkün oldu. “Azərbaycan” qəzetinin 29 aprel 1919 – cu il tarixli sayındakı “Pedaqoji İnstitutun açılmasına dair” məlumatdan öyrənirik ki, Xalq Maarif Nazirliyi tərəfindən layihəsi hazırlanmış 4 illik Pedaqoji İnstitutun 1919 – 1920 – ci dərs ilinin əvvəlində açılacağı planlaşdırılıbmış. Məlumatda institit üçün təhsilin pulsuz olacağı, lakin gələcəkdə institut məzunlarının 4 il hökumətin göndərdiyi yerdə işləməli olduqları da bildirilirdi. Bu haqda qanun layihəsi də Халг Маариф Назирлийи tərəfindən təqdim olunmuşdu [3]. Məzunlar içərisində Süleyman Rəhimov, Qılman İlkin kimi görkəmli yazıçılar pedaqoji fəaliyyətə ibtidai məktəbdə başlayanlar olmuşlar. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə tərtib olunan tədris proqramlarının mühüm cəhətlərindən biri onların məhz milli ruhda olması idi. Belə ki, milli dəyərlərin qorunub saxlanması, soykökümüzə bağlılıq proqramların ana xəttini təşkil edirdi və zənnimcə bu, belə də olmalı idi. Çünki bu hal həmin dövr üçün maraqlı bir cəhət kimi dəyərləndirilirdi. Məsələn, “1919 – cu ildə maarif naziri Kaplanov və orta məktəblər şöbəsinin rəisi A.H.Usubbəyovanın imzası ilə məktəblərə (ibtidai siniflərdə tədris üçün – N.İ.) göndərilən “Türk xalqlarının tarixinin epizodik kursu” proqramı izahatı ilə bərabər olduqca maraqlı, milli ruhlu bir proqramdır. Bu proqramda sayca çoxlu tarixi hadisələrin verilməsi, fikrimcə, ibtidai məktəb şagirdləri üçün çətinlik törədə bilərdi. Proqram müəllifləri bu çətinliyi nəzərə alaraq onun izahat vərəqəsində yazırdılar ki, proqramda göstərilən hadisələrin hamısı uşaqlara nağıl şəklində izah edilməli və öyrədilməlidir. Proqramla tanış olan hər kəs yəqin edə bilər ki, bu fənni keçən uşaqlar müxtəlif xalqların, o cümlədən Azərbaycan xalqının tarixi keçmişini dərindən öyrənər və milli ruhda tərbiyə olunar” [8, 114 - 115]. Fakt sübut edir ki, hansı dövrdə yaşamağımızdan asılı olmayaraq, kiçik yaşlı uşaqların Vətənə məhəbbət ruhunda tərbiyə olunması mühüm fakt kimi qiymətləndirilmişdi. Bu cəhət ibtidai siniflərdən şagirdlərə aşılanmalı və yuxarı siniflərə keçdikcə daha geniş vüsət almalıdır. Çünki Vətəni sevmək eyni zamanda Anaya, torpağa da hörmət deməkdir. Öz tarixinin keçmişini bilmək onu yaşatmaq və qorumaq kimi başa düşülür. Lakin ölkənin tarixi ilə yanaşı, başqa dövlətlərin tarixinin də öyrədilməsi təqdirəlayiq hal kimi təqdir edilir. ADR hökuməti 1918 – ci ilin iyun ayının 20 – də təlimin məzmunu ilə əlaqədar belə bir qərar verdi: “Azərbaycanda milliləşdirilmiş məktəblər üçün Türkiyədən tədris kitabları gətirilsin və müəyyən miqdar müəllim çağırılsın. Bu məqsədlə İstanbula məlumatı olan bir şəxs ezam edilsin” [12, 97]. İrəlidə qeyd etdiyimiz kimi, hökumət hələ Gəncədə fəaliyyət göstərdiyi dövrdə 22 iyun 1918 – ci il tarixli qərarı ilə görkəmli publisist, siyasi xadim Əhməd bəy Ağayevi Azərbaycan məktəbləri üçün dərslik tədarükü görmək və müəllimlər üçün Türkiyəyə ezam etmişdi. 1918 – ci ildə M.Mahmudbəyov və A.Səhhətin “Yeni məktəb”, 1919 – cu ildə A.Əfəndizadənin “Son Türk əlifbası”, A.Şaiqin “Türk çələngi”, H.Cavid və A.Şaiqin “Ədəbiyyat dərsləri”, A.Şaiqin “Müntəxəbat”, Q.Rəşad və M.S.Axundovun “Rəhbəri – sərf”, A.B.İsrafilbəyzadənin “Təzə elmi – hesab”, C.Cəbrayılbəylinin “Tarixi – təbii” kimi yeni dərslikləri hazırlanmış və nəşr edilərək, istifadəyə verilmişdi. 1918 - ci ildə M.Mahmudbəyov və A.Səhhətin nəşr olunan “Yeni məktəb” kitabının titul səhifəsində göstərilir ki, bu 8 – ci nəşrdir. Naşiri Qəmbər Orucovdur. Kitab 10 bölmədən ibarətdir. 8 bölmə ayrıca, 9 – 10 – cu bölmələr isə birgə təqdim olunmuşdur. I bölmə “Məktəb və ailə”, II bölmə “Çalışqanlıq və bilik kəsbi”, III bölmə “Kömək və ittifaq”, IV bölmə “İl arasında”, V bölmə “İnsan”, VI bölmə “Heyvanat”, VII – VIII bölmələr “Nəbatat”, IX – X bölmələr isə “Coğrafiya məlumatı” adlanır. Kitabda mətnlərə aid illüstrasiyalar vardır. VII və VIII bölmələrdə Həsən bəy Zərdabinin məqalələrindən istifadə edilmişdir. Bölmələrdə 120 mətn vardır. Kitabda heç bir metodiki işləmə, tapşırıq yoxdur. “Son Türk əlifbası” dərsliyi o dövrdə əlifba yeniliyi ilə diqqəti cəlb edirdi. Abdulla bəy Əfəndiyevin 34 səhifəlik bu dərsliyində hərflər həm ərəb, həm də latın qrafikasında verilmişdi. Nəticədə bəlli olmuşdu ki, ərəb qrafikasında işlənən səslərin çoxunun Azərbaycan dilində qarşılığı yoxdur. Müəllif A.Əfəndiyev azərbaycanlılıar üçün latın qrafikalı əlifbanın daha münasib olduğu qənaətinə gəlmişdi. Abdulla bəyin latın qrafikası ideyasının əsasını M.F.Axundovun əlifba islahatı ideyası və F.Ağazadənin latın qrafikasından istifadə edərək hələ 1906 – cı ildə yeni əlifba yaratmaq təcrübəsi təşkil edirdi. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə mövcud dərsliklərdə aşkarlanan nöqsanları aradan qaldırmaq üçün 1920 – ci ildə H.Cavid, A.Şaiq, C.Cəbrayılbəyli, ibtidai məktəbdən P.Qasımov kimi görkəmli şəxsiyyətlərdən ibarət qrup yaradıldı və onlar gələcək dərsliklərin yaranması üçün plan hazırladılar. Çox təəssüf hissi ilə qeyd etmək olar ki, iclasdan 3 ay sonra ADR hökuməti süquta uğradı və planı həyata keçirmək mümkün olmadı. Azərbaycanın qabaqcıl təhsil işçiləri şagirdlərin dünyagörüşünün formalaşması baxımından sinifdənxaric oxunun vacibliyini başa düşür və bu istiqamətdə səylə çalışırdılar. Bildiyimiz kimi, sinifdənxaric oxu şagirdlərin bilik və savad potensialının artmasına, genişlənməsinə təsir göstərən mühüm amillərdən biridir. Çünki şagird təkcə dərslikdə verilən məlumatla kifayətlənsə, həmin məlumat qısa şəkildə başa düşülə bilər. Ancaq sinifdənxaric oxu insan təfəkküründə olan məlumatın daha geniş təsir qüvvəsinə səbəb olur. Bu haqda da maraqlı ideyalar Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə özünəməxsus yer tutmuşdu. 1911 – ci ildə F.Köçərli, S.S.Axundov, M.Mahmudbəyov, F.Ağazadə, Ə.Qasımov və başqalarının təşəbbüsü ilə Bakıda dördgünlük “İbtidai məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisi” sinifdənxaric oxu və “Azərbaycan dilində ilk qiraət kitabları haqqında pedaqoji kurs” adlı seminarlar keçirildi. 1918 – ci ildə D.Əfəndiyevin “Pul dəlisi”, Qafur Rəşad Mirzəzadənin “Dövlətli sərçə və dişli siçan”, 1919 – cu ildə Əbdürrəhman Dainin “Qanqal” şeiri, “Əsgəri nəğmələr”, “Mahnılar”, Mirzəzadə Ağahəsənin ”Milli nəğmələr”, Əhməd Cavadın “Dalğalar”, Hacı Kərim Sanılının “Yeni şərqilər” kimi şeir və hekayələri də çap olundu. Şagirdlərin dərslikdən əlavə sinifdənxaric oxu kitabları oxuması üçün A.Səhhətin “Bağça”, “İki dost”, “Ana və bala”, S.S.Axundovun “Qorxulu nağıllar”, Ə.Dainin “Uşaq və quş”, “Aslan və qurd” kimi əsərləri məktəblilərə təqdim olunurdu. Ə.Dainin “Uşaq və quş” şeirinə nəzər salsaq, görərik ki, burada quşun dili ilə uşaqlara bilik, savad almağın vacibliyi izah olunur: “Uşaq: Qaçma, dayan, gözəl Quş, Səsin gəlir mənə xoş. Çox sevirəm mən səni, Gəl et fərəhnak məni. Gedək, qəfəs içrə mən, Verim sənə çoxlu dən. Nəğmə oxu hər zaman, Mən də olum şadman. Quş: Doğru deyirsən, gözüm, Bax, sənə var bir sözüm. Sözlərimə as qulaq. Mən səndən ollam uzaq: “Xoşlamıram mən səni, Çün məktəbə getmirsən, Elm, təhsil etmirsən. Elmin yoxdur, avamsan Əl çək məndən, balam, sən. Elmsiz ilə heç kəs Yoldaş olmaz, səsin kəs”! [7, 162]. Adlarını çəkdiyim əsərlərin hər biri sinifdənxaric oxu üçün yararlı hesab edilir, şagirdlərin milli vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsində xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Beləliklə, Azərbaycan Demokratik Respublikası fəaliyyətə başladığı ilk gündən təhsilin, xüsusilə, ibtidai təhsilin milliləşdirilməsi, təlimin ana dilində aparılması, müəllim kadrları hazırlığı və digər tədbirlərlə milliləşdirilmiş ibtidai təhsili meydana gətirdi. ƏDƏBİYYAT 1. “Azərbaycan” qəzeti, 1918, 1 oktyabr, № 10. 2. “Azərbaycan” qəzeti, 1918, 20 noyabr. 3. “Azərbaycan” qəzeti, 1919, 29 aprel. 4. Azərbaycan Respublikası MDA: f.51, № 2, sax.14. 5. «Азербайджан» (газета). 1919, 25 февраль. 6. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920 гг.). (Законодательные акты. Сборник документов). Баку, Азербайджан, 1998. 7. Azərbaycan klassik uşaq ədəbiyyatı antologiyası. Bakı: Elm, 1998. 8. Qəhrəmanova A.F. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə xalq maarifinin təşkili yolları. Bakı: 2005. 9. Маhmudbəyov M. вə Səhhət A. Йени məкtəb. Бакы: 1918. 10. Mərdanov M.C., Quliyev Ə.Q. Azərbaycan təhsili Xalq Cumhuriyyəti illərində (1918 – 1920). Bakı: Çaşıoğlu, 2003. 11. Paşayev A.Ə. Açılmamış səhifələrin izi ilə. Bakı: Azərbaycan, 2001. 12. Seyidov F.Ə. Azərbaycan pedaqoji fikir tarixindən səhifələr. Bakı: Çaşıoğlu, 2002. 13. Şükürov S.C. Gəncə məktəblərinin tarixindən. Bakı: Maarif, 1990. |