Книга вышла, таким образом, без напутственного слова. Автор, Жанузак Аким, ученый биолог, член-корреспондент и член отечественных и заграничных Академий, награжденный за заслуги в науке медалью Аблай-хана,

Вид материала

Книга

Содержание Алдым жалын, артым өрт ... Керей сайланды. Ол Жәнібек хан Хақназар ханның Тәуке хан

Подобный материал:

• 95) французский ученый, основоположник современной микробиологии и иммунологии, иностранный, 92.42kb.
• И. Г. Петровский (председатель), академик, 5955.05kb.
• Название кафедры, 88.07kb.
• Войцеховский алим иванович кандидат технических наук, член президиума Федерации космонавтики, 781.58kb.
• В. П. Иваницкий Зав кафедрой, 1177.46kb.
• Русские времена, 332.08kb.
• Автор: войцеховский алим иванович кандидат технических наук, член президиума Федерации, 799.29kb.
• Программа: Оборона Николай Александрович Бернштейн Оловкости и ее развитии «О ловкости, 3862.54kb.
• Директор А. В. Алабушев Ученый секретарь А. В. Гуреева Главный бухгалтер, 926.85kb.
• Красного Знамени Механического института диплом, 154.95kb.

Қазақтың ұлы хандары


Алдым жалын, артым өрт ...

Жәңгір хан


Жәнібек және Керей сұлтандар басқарған қазақ хандығы XV ғасырдың ортасында жаңа қазақ мемлекетінің негізін қалай бастады.

Қазақтың алғашқы Бас ханы болып Керей сайланды. Ол Жәнібек хан екеуі Қазақ хандығының аумағын ұлғайтуға барынша атсалысты. Қазақ хандығының тарихы XV ғасырдың ортасынан басталады.

Сол күрделі заманда Өзбек, Сібір, Ноғай хандықтарының құрамындағы әртүрлі көшпенді ру-тайпаларды бір тудың астына біріктіріп, қазақтың дербес мемлекетін құру осы Ұлы хандарға оңайға түскен жоқ. Қазақ хандығын құруда Керей және Жәнібек хандармен қатар, елді бірлікке шақырып, ұлттық идеямыздың негізін салған рухани жетекшілер - ноғайлыдан шыққан Асанқайғы, кердері Қазтуған және т.б. ақын-жыраулардың маңызы зор болды. Бүгінгі тәуелсіздігіміздің негізі сол кезде қалыптасқан еді. Қазақтың хандығын құрып, мемлекеттің іргетасын қалаған осындай Ұлы тұлғалар әлі күнге тарихи бағасын ала-алмай келеді. Көптеген елдерде мемлекеттің негізін салған ұлы тұлғаларға қалалардың, университеттердің аттарын беріп, ескерткіштер орнатып жатады. Себебі, мемлекеттің негізі сол тұлғалардың есімімен байланысты. Мысалы, АҚШ астанасы осы елдің негізін салған Дж.Вашингтонның есімімен аталады. Біз де қазақ хандығының негізін салған ұлы қайраткерлерге Петропавл, Павлодар сияқты қалалар мен университеттердің аттарын беріп жатсақ – ол мемлекеттің беріктігін қамтамасыз етуге және төл тарихымызды түсінуге үлкен көмек болар еді.

Қазақ хандығының шекарасын ұлғайтып, іргесін бекітуде Жәнібек ханның ұлы Қасым ханның орыны ерекше болды. Оның маңына бір миллионнан астам адам жиналып, сарбаздарының саны 300 мыңға жетті. Ол ел басқарған тұс қазақ даласындағы хан билігі берік, ең беделді және жер көлемі кеңейген кез еді. Қасым хан Қазақ хандығының жерін солтүстік-батыста, солтүстікте және оңтүстікте кеңейте түсіп, мықты көрші мемлекеттермен тең байланыс орнатты. Хайдар Дулати оның Дешті Қыпшақта толық билік жүргізіп, Жошы ханнан кейінгі ең беделді және айбынды хан болғанын жазады¹⁴³.

Сонымен қатар, ол “Қасым ханның қасқа жолы” деп аталатын дала заңдарын шығаруымен тарихта қалды.

Хандық билікті күшейтіп, қазақтың жерін кеңейту жолында хан Қасымның ісін жалғастырған оның ұлы Хақназар болды. Хақназар ханның саяси күші қазақ қоғамын біріктіруге және оны сыртқы жаулардан сақтауға бағытталды. Ол Ембі мен Жайық бойын қазақтарға қайтарып, батыстағы шегараны ұлғайтып, көрші ноғай және қырғыз халықтарына өз билігін жүргізді. Сондықтан да оны әр кезде “қазақ пен ноғайдың ханы” ⁷⁷ және “қазақ пен қырғыздың ханы”¹⁴³ деп атады. Ол Мәскеуге өз елшілерін жіберіп, Ресеймен тұрақты дипломатиялық қатынастар орнатты және Бұхараның ханы Абдулла-ханмен “достық одаққа” қол қойып, онымен де әскери одақта болды⁷⁴.

XVI ғасырдың аяғында Қазақ хандығының саяси тұрақтылығын күшейтудегі және Сырдария бойындағы қалаларды қазақ жеріне кіргізудегі жетістіктер Тәуекел ханның атымен байланысты. Ол шайбанидтермен соғысып аз уақытта Сайрам, Ташкент, Түркістан, Андижан, Самарқан қалаларын басып алды. Соңынан олардың алдыңғы үшеуі қазақ хандығының құрамында қалды. Тәуекел хан өзінің бір баласын қарақалпақ елін басқаруға қойса, інісіне қалмақтарды басқартты². Сонымен қатар, Тәуекел хан Үндістан жеріндегі Ұлы Моғол мемлекетінің ішкі істеріне араласып, онда мемлекет басқару ісіне өз адамдарын қоя білді¹⁰⁶. Бұхар хандығындағы тарихшы Хафиз-и Таныш Тәуекел хан туралы, “ол дүниедегі ең батыр, батыл және ер, сонымен қатар, Дешті Қыпшақа даңқты болды” деді¹⁴³.

Қазақ хандарының ішінде тарихта өшпес із қалдырған хандардың бірегейі Жәнібек ханның шөбересі Есім хан болды. Ол Бұхарды билеген Аштарханидтермен және ойраттармен Сырдария бойындағы қалалар мен оазистер үшін шайқасып Түркістан қаласы мен қала маңын қазақ хандығына қаратты. Содан кейін екі жүз жыл бойы Түркістан қаласы қазақ хандығының астанасы болып, басты саяси орталыққа айналды. Соғыстағы ерліктерімен қатар, Есім хан халық жады мен жалпы тарихта “Есім ханның ескі жолы” деп аталған дала заңымен әйгілі.

Есім ханның немересі Тәуке хан жоңғарға қарсы көрсеткен ерлігі мен талантты қолбасшылығы үшін қазақтың бас ханы болып сайланды. Әскери күшінен гөрі ақылы мен шешендігі және күрделі дауларды әділ шешкені үшін оның беделі үш жүзді біріктіре алды⁹⁷. Үш жүзді біріктіру жолында ол әртүрлі тактикалық әдісті тиімді пайдалана білді, оның ішінде елді басқаруда Орта жүзде Қазыбек биге, Кіші жүзде Әйтеке биге, Ұлы жүзде Төле биге сүйенді. Тәуке ханның отыз жыл хандық құрған кезі халықтың есінде “алтын ғасыр” немесе “Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған” кезең болып сақталды. Тәуке хан көшпенді қазақ халқы құқықтарының жинағы, атақты “Жеті жарғының” авторы¹⁵⁴.

Әбілқайыр билік басына қолбасылық дарыны мен басқа да ерекше қасиеттерінің арқасында 1710 жылы, “ел басына күн туған” қазақтың жоңғармен, Еділ қалмақтарымен, башқұрттармен және жайық казактарымен соғыс жағдайында тұрған кезінде Кіші жүздің көптеген рулары мен Орта жүздің бір бөлігінің ханы болса, соңынан қазақтың бас ханы болып сайланды⁷⁰. Ол жанына Есет, Бөгембай, Жәнібек батырларды топтастырып, қазақ жүздерінің ішінде беделді ханға айналды.

Қазақ халқының тарихындағы 1723 жылдан басталған ең қайғылы “Ақтабан шұбырынды” кезінде хандар мен билердің ішінде Әбілхайыр хан ғана аз уақытта әртүрлі рулар мен тайпаларды біріктіріп, жоңғар әскеріне тойтарыс бере алды. Сүйтіп ол ұлт азаттық қозғалысының жетекшісіне айналды. Ордабасыдағы үш жүздің басшылары жиналған халықтық жиын Әбілқайырды қазақ әскерінің бас қолбасшысы етіп сайлады. Ол басқарған үш жүздің әскері Аңырақай мен Бұлаңты шайқастарында жоңғармен болған екі жүз жылдық соғыстағы ең ірі шешуші жеңістерге жетіп, қазақ жерін қалмақтардан тазартып шықты. Оның ішінде Аңырақай шайқасының орыны бөлек. Әр халықтың тарихында оның мақтан тұтатын жеңістері болады. Ол ағылшындарда - Ватерлоо, орыстарда – Бородино алаңы болса, біз үшін Аңырақайдың да маңызы ерекше. Әбілқайыр хан қолбасы ретінде Шыңғыс тұқымдарының ішінде Батый, Жошылармен қатар тұрады. Балқаш көлінің оңтүстігінде, Алакөл шығанағы тұсындағы таудың “Әбілқайыр-Сұңғайты” және Тараз қаласының шығысындағы үлкен сайдың “Әбілқайыр” аталуы оның халық есінде мәңгі қалғанының белгісі. Бірақ, Аңырақайдағы жеңістен кейін қазақтың ханын сайлау кезінде осы ұлы қолбасшы Шыңғысханның кезінен келе жатқан “дала дәстүрінен” Ақсақ Темір сияқты асып кете алмады. Қорытындысында елдің қамы емес, әрбір жүздің қамын ойлаған билердің айтқаны болып, жігерсіз Сәмекені хан сайлады. Одан кейін басшыдан айырылған қазақтың әскері ыдырап, қалмақтар Еділге дейінгі бұрынғы билігін қалпына келтірді. Ел тағдыры қыл ұшында тұрған кезде қазақ хандығының тізгіні ру-жүздің мүддесін елдікінен жоғары қойған билердің қолында кетуі біртұтас халық пен оның мемлекеттік институттарының қалыптаспағанын көрсетеді. “Алтау ала болғанның” күні осы. Содан бері біздің ұлттық санамызда не өзгерді?

Әбілқайыр хан қазақ жерін жоңғардан азат етумен бірге, қазақ елінің іргесін солтүстік-батысқа және солтүстік бағытқа кеңейтіп, оған Жайық, Елек, Есіл және Тобыл өзендері аймақтарын қосты. Ол сонымен қатар, башқұрт, қалмақ және жайық казактарының қарулы шабуылдарына тойтарыс беріп, Даладағы көшпенді рулар арасындағы алауыздықты тоқтатты.

Әбілқайыр хан мықты қолбасы ғана емес, сонымен қатар, алыстан ойлайтын саясаткер де. Жоңғарлармен және солтүстіктегі көршілермен жүріп жатқан көп жылдық қанды шайқастар Даладағы билік жүйесін реформалауға, көшпенді қоғамды модернизациялауға және қорғаныс күшін нығайтуға мәжбүр етті. Қазақ қоғамында Бас ханның институтын бекітіп, оны көшпенділер қоғамындағы интеграциялық процесстердің тиімді құралына айналдыру қажет болды. Оның билік жүйесін өзгертуде өзара байланысты үш ұстанымы бар еді.

1). Хан атағы қазақ қоғамындағы Жошы тұқымына жататындардың біреуіне ғана беріледі.

2). Бас ханға толық билік құқы беріледі.

3). Жоғарғы атақтар Бас хан мен оның отбасы мүшелеріне ғана берілуді жүзеге асыру⁷⁰.

Әбілқайырдың бұл ұсынысы (инициатива) көшпенділер қоғамына екі мың жылдай кешігіп келген жаңа жүйе еді. Хан бақилық болғаннан кейін оның бірнеше әйелінен туған ұлдары билікке таласып, амалын тапқаны қарсылас бауырларын өлтіріп тынатын. Атилладан қалған 168 ұлдың арасындағы билікке талас, ол құрған империяның ыдырауына себеп болса, бұл теріс үрдіс әсіресе Алтын Орданың соңғы кезеңінде шарықтау шегіне жетіп, бір жылда билік басына бірнеше хан келген уақыттар да болды. Ұлы далада “қан сасыған хан сарайы” деген осыдан қалған.

Қазақ хандығын дамыту жолындағы ішкі саяси жағдайды жан-жақты ұғынған және сол кездегі күрделі геосаяси жағдайды ескерген Әбілқайыр хан қазақтың Ресей құрамына өз еркімен кіруінің (протекторат) инициаторы болды. Ол қазақ халқының үш ғасырға созылған күрделі тағдырын анықтаған шешім еді. Сол кезде Қазақ хандығы Ресейдің құрамына кірмей өздігінен өркениетті елдердің қатарына қосылатын мүмкіндігі болды ма? Бұл үш ғасырдан кейін де маңызын жоймаған сұрақ.

Бұл дұрыс шешім болды ма, әлде теріс пе деген сауалға әлі күнге дейін ғалымдар мен саясаткерлер толық жауап бере алмай келеді. Мүмкін толыққанды жауап табылмайтын да болар. Ресей мемлекетінің тұрақты көмегінсіз Даладағы ханның билігі қазақтың үш жүзінің басы бірігіп, ұзақ уақыт тұрақты дамуы екіталай екенін түсінді.

Қазақтың ханы ретінде Әбілқайыр өзінің тарихи миссиясын қазаққа жарқын жол көрсету деп түсінді. Өз ойын ресейдің императоры Елизавета Петровнаға жазған хатында, “бұл дүние ешкімге, соның ішінде маған да мәңгі емес, сондықтан мен балаларым мен өзімнің қырғыз-қайсақ (қазақ) халқыма соңынан олар пайдаланатын бір жол қалдырғым келеді” деген¹¹². Оның есімі қазақ тарихында елдің ішкі және сыртқы саяси проблемаларын шешкен Даланың ірі саяси қайраткері және әскербасшы ретінде ғана емес, сонымен қатар Еуразия кеңістігіндегі болашақ қазақ тарихының дамуын дұрыс болжап, оған өз халқын дайындай білген халықаралық дәрежедегі стратег ретінде қалды. Ол қазақ халқының сол кездегі түйінді мәселелерін саралай келіп, еуропа өркениетіне бағыт алуға шешім қабылдады. Ол туралы Ы.Алтынсарин, “... Әбілқайыр қазақтарға адамзат өркениетіне апаратын жаңа жол, қайырымдылық пен бақыт жолын көрсететін ерекше дәуірді ашты. ... Біз оған: Әбілқайыр – сен о дүниенің де патшасы бол, сенің есімің қазақтардың есінде мәңгі қалсын демекпіз” деген екен¹³.

Әбілқайыр жүргізген саясатты, қазақтың ұлы ханы Абылай одан әрі жалғастырды. Ол туралы Ш.Уәлиханов: “Сол қантөгіс заманда сұлтан Абылай басқалардан ерекше көрінді. Ол қатардағы әскерден бастап сол кездегі барлық негізгі соғыстарға қатысып, онда өзінің ерекше батырлығымен және айлакерлігімен көзге түсті. Пайдалы кеңестері мен стратегиялық шешімдері оны даналардың қатарына қосты” дейді⁴⁴.

Ойраттар ішінде билікке талас соғысқа ұласқанда, Абылай көтерілісші нояндар - Әмірсана мен Дауациді қолдау арқылы, өзара соғысқан жоңғардың күшін солардың қолдарымен әлсіретті. Сүйтіп олардың шайқасы солтүстікке ығысқанда қазақтың көшін Ертістің сағасы мен Зайсанның жайлауына көшіріп апарды. Сонымен, біріншіден, қазақтың жерін кеңейтті, екіншіден, жоңғарды өзіне өзін қарсы қойып әлсіретті. Сол кездегі саяси жағдайды тиімді пайдаланды³⁹. Соңынан манчжур әскері жоңғарды қирата жеңгенде, Абылай өз әскерін ойраттардың қонысынан шығарып, Циндардың жағына шықты. А.И.Левшиннің дәл анықтауы бойынша, “ол мақсатын өзгертпей, одақтастарын ауыстырды”⁹⁷ және сол жағдайды пайдаланып бұрын жоңғар хандарының қарамағында болған Жетісудың Солтүстік-Батысы мен Тарбағатайға Орта және Ұлы жүз қазақтарын көшірді. Цин империясы Жоңғар хандығын жойып жібергеннен кейін қазақ халқы өте күрделі геосаяси жағдайда қалғанда Абылай саяси және әскери дарынымен бірге, көреген дипломаттық қырын таныта білді. Ол бұрын Ресейге ант бергенімен, енді қытай богдахандарының қамқорлығын қабылдап, осы екі ел арасындағы қайшылықтарды қазақ хандығының саясатын жүргізуге пайдалануды ойлады¹⁴². Бірақ, осы қос бодандық немесе сол кездегі көпвекторлы саясат түбінде қазақ хандығының сыртқы саясатына тиімді болған жоқ. Ол XIX ғасырда Шығыс Түркістанды Қытайдың басып алып, құрамына кіруін тездетті. Елді басқа елдің бодандығына (әскери, экономикалық, саяси және т.б.) апаратын қандай да саясатты дұрыс деп айтуға болмайды.

Қазақ хандығының оңтүстіктегі жағдайын түзету мақсатында Абылай хан Тянь-Шань қырғыздары мен Фергана басшыларына қарсы жорық ұйымдастырып, Түркістан қаласының маңайы мен Ташкентті қазақ жеріне кіргізді.

Абылай хан айналасына заманының ұлы ақындары - Бұхар жырау, Тәттіқара, Үмбетей жырау және батырлары – Қабанбай, Бөгембай, Тайман, Наурызбай және т.б. жинау арқылы халқын біріктіріп, сарбаздары мен батырларының рухын көтере білген ұлы елбасшы болды. “Тағдыр кейде алдын, кейде артын береді” деп Асанқайғы бабамыз айтқандай, Абылай хан дүниеден өткен соң қазақтың батырлық дәуіріндегі дәстүрлер тарих үлесіне кетті. Абылай хан қазақ халқының санасында ұлы істерді атқаруға жіберген аруақ ретінде сақталды⁴⁴. Әбілқайыр мен Абылай хандардың жүргізген сыртқы саясаттары бүгінгі Қазақстан үшін де маңызын жойған жоқ. Олардан кейінгі екі ғасырдан астам уақыт ішіндегі бодандық, “Зар заман”, Қазан төңкерісі мен қазақтардың шет жерге жаппай көшуі (екінші “Ақтабан шұбырынды”), 1921-1924, 1929-1938 жылдардағы ашаршылық, жаппай қырғын мен саяси қуғын-сүргін, тоталитарлық жүйе т.б. осының бәрі Әбілқайыр мен Абылай хандардан кейінгі қазақ халқының ауыр да қасіретті тарихы. Енді тәуелсіздік алған еліміздің геосаясаты мен экономикасын дамытуда біз “баяғы жартас, сол жартас” болып қалмай, өткен тарихымыздың сабақтарын үнемі естен шығармауымыз керек.

1743 жылы қалмақ тұтқынынан хан Абылайды босатып жатып Галден Церен оған үш сұрақ қояды: «Сендерде қой көп пе?» деп. Оған Абылай: «Көп» дейді. Сонда Галден «Демек, қойшы өтірікші, қойлар - ұры. Сендер ешқашан ұсақ даудан құтылмайсыңдар, - дейді де, - сендерде жылқы мен сиыр көп пе?» деп екінші сұрағын қояды. Абылай бұл сұраққа да «Ия, көп» деп жауап береді. Сонда Галден айтады. «Сенің халқың еңбек етпей етке тойып, қымызға мас болатындықтан ұрпақтарың сауатсыз болады. Сенің халқың егін еге ме?» дейді ақырғы сұрағын қойып. Абылай, «Жоқ» деп жауап береді. Галден оған: «Жерге орнықпаған халық отанын тапқанша талай рет басқа жерлерге тарап атамекенінен қуылады» депті¹⁷⁵.

Қазақтың атақты билері Төле мен Қазыбек хан Абылайдың замандастары. Қалмақта жатқан тұтқындарды босатып алуға барған Қазыбек би Қоңтәжі ханға: «Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген, дәм-тұзды ақтай білген елміз. Асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса күң боламын деп тумайды! Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз ... » деп тұтқындарды босатып алыпты³⁶.

Абылайдан кейін қазақ тарихында өшпес із қалдырған хандар - Кенесары Қасымұлы, Бөкей және Жәңгір Бөкейұлы.

Абылайдың немересі Кенесары XIX ғасырдағы патшаның отарлау саясатына қарсы жиырма жылға созылған қазақтың ұлт-азаттық қозғалысын басқарды^1,31. Оның армиясының құрамында үш жүздің батырлары мен сарбаздары және Нысанбай, Қожаберген секілді халықтың жоғын жоқтайтын жыраулар көтеріліс ұраншылары болды. Қозғалыс белгілі себептермен жеңіліс тапқанымен, ол халықтың есінде елдік пен ерліктің үлгісі болып қалды. “Қазақта Кенекемдей жан болмайды” деп жырлаған ақын М.Жұмабаев Кенесарыны қазақ хандары мен батырларының ішінде бірегей етіп суреттеген. Әлемге белгілі жазушы Жюль-Верннің «Курьер царя» романындағы С.-Петербордағы патша сарайынан бастап Сібірге дейін үрей туғызған басты кейіпкер де осы Кенесары хан.

Тарихшы Е.Савичев Кенесары хан туралы: “Кенесарының алдынан кездесетін кедергілер оның бойындағы қажымас қайрат пен қайсарлықты жігерлендіріп, сол кедергілерді жеңуге қайрат беріп, қиындықтарды жеңген сайын оның қуаты келесі кездесетін кедергілерді жеңуге шыңдала беретін сияқты. Кездесетін кедергілер мен қиындықтар күрделенген сайын ол қайраттанып, оларды қиратуға жаралған алыптарға ұқсайды” дейді.

Осы қысқа деректердің өзі ғана хан атағын патша бермегенімен, халық жүрегінен орын тапқан Кенесары ханның қазақ тарихындағы орны ерекше екенін көрсетеді.

Бөкей сұлтан 1801 жылы Патшадан ұлықсат алып, Еділ мен Жайықтың ортасындағы жерге халықты көшіріп, онда батыс үлгісіндегі Бөкей хандығын құрды. Бөкей хан Махамбет айтқандай;

Еділдің бойы ен тоғай,

Ел қондырсам деп едім.

Жағалай жатқан сол елге,

Мал толтырсам деп едім, -

деген халықтың арманын іске асырып, қазақтың шекарасын Жайықтан Еділге дейін ұлғайтып бұрынғы Алтын Орданың шегарасын қалпына келтірді. Ол тарихта қазақ жерінің іргесін кеңейткен соңғы хан болды.

Бөкей Ордасының ханы Жәңгір еуропа үлгісіндегі алғашқы мектеп, училище, дәріхана, банк, казначейство, мұражай т.б. ашып батыс стиліндегі мемлекеттің негізін қалаған заманындағы білімді саясаткер және дипломат еді. Сондықтан да бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік орындарының тарихы Бөкей хандығынан басталады. Жәңгір хан әрбіреуінде 10-70 балаға дейін оқитын үш жүздей молда ұстады. Оның мектебінен шыққан түлектер Варшава, Тарту, Саратов, Орынбор, Уфа, Қазан, С.-Петербор, Мәскеу және т.б. ірі қалаларда білім алып, қазіргі қазақ ғылымы мен өнерінің негізін қалауға үлес қосқан ғалымдарды даярлады. Жәңгір хан Бөкей ордасын жан-жақты дамыту үшін орыстың алдыңғы қатарлы ғалымдары Раевский, Мусин-Пушкин, Тапаев және т.б. пайдаланып, Бөкей хандығының топографиялық, топономикалық карталарын жасатып, жан-жақты зерттеулер жүргізді. Қазан университетінің профессоры Жәңгір хан студенттерге лекция оқып, араб тілінде кітабын шығарды. Бөкей Ордасында болған ұлы ғалым Алексанр Гумбольт ол туралы, “мен қазақтың жас ханы Жәңгірмен таныстым. Ол бірнеше тіл білетін жан-жақты білімді ...” деп, жоғары баға берген. Жәңгір хан бес тіл, Фатима ханым төрт тіл білген. Ресей патшасы Фатима ханымға “Жабайы даланы Петербордың сарайларына ауыстырып, астанада тұрмайсың ба?” дегенде, Фатиманың “Туған жердің түтіні де ыстық” деген жауабы халықтың есінде қалған.

Жәңгір ханның кезінде Бөкей Ордасында сауда шарықтау шегіне жетті. Ондағы тауар айналымы Астрахан, Орынбор және Омбы сияқты қалалардан артық болды. Бұл жерде хан мен оның айналасындағылар несие беруші, несиеге кепілдік беруші және несиені қайтарушы рөлін атқара білді.

Жәңгір хан Кавказ бен Қырымнан жылқының, сиырдың, қойдың асыл тұқымдарын әкеліп, Бөкей Ордасында өсірді. Қазақтың жабы, көшім тұқымды жылқылары, ақбас сиырының тұқымы, еділбай қойының тұқымдары бастауын Жәңгір хан кезіндегі Бөкей Ордасынан алады. Нарын құмындағы 104 мың гектар жерде өсіп тұрған орман да сол кезде егілген. Ресей патшасының отарлау саясатын өз халқының жарқын болашағы үшін тиімді пайдалана білген Жәңгір хан 45 жыл ғұмырында артында өшпес із қалдырған қазақтың нағыз зиялы патриоты¹⁹.


Ел намысы мен жердің тұтастығы үшін ғұмырларын арпалыспен өткізген қазақтың ұлы хандары мен билерінің және батырларының аруақтарына М.Жұмабаевтың:

Ерлерді ұмытса да ел, сел ұмытпас,

Ерлерді ұмытса да ел, жел ұмытпас.

Ел үшін жаннан кешіп, жауды қуған,

Ерлерді ұмытса да ел, шөл ұмытпас.

Ел жауын зерттеп, өрт боп, тынбай жортқан,

Ерлерді ұмытса да ел, бел ұмытпас.

Ел үшін төккен ерлер қанын жұтқан,

Ерлерді ұмытса да ел, жер ұмытпас.

Қазақтың селі, желі, шөлі, белі

Ерлерді ұмытпаса, ел де ұмытпас! - деген өлеңі лайықты.

. . .


Жолайырық


Қарағайға қарсы бұтақ біткенше,

Еменге иір бұтақ бітсейші

Махамбет


Қазақтың соңғы екі ғасырдан астам уақыты Асанқайғының сөзімен айтқанда “Қарағай басын шортан шалған” заман болды. Тәуелсіздік алғанымызбен, біз сол заманның суық зардабынан түгел құтыла алмай келеміз. Тарихқа мемлекет қайраткері, ойшыл, би және ақын болып енген Асан қайғы Сәбитұлы қазақтың басына осындай заман үйірілетінін XIV - XV ғасырларда болжап кеткен екен. Асан бабамыздан бірнеше ғасыр бұрын осындай жағдай болатынын даланың бас биі - Майқы да жорыған. Халқының болашақ бақыты үшін шұрайлы қоныс, елін жаудан қорғайтын жол іздеген Асан қайғы бабамыз ондай “Жерұйықты” таба алмайды. Қазақ даласына сондай зар заманның келу себебі осы уақытқа дейін зерттеліп, ғылымда толық анықталмаған мәселе. Қазіргі уақытта белгілісі - ол кезде қазақ даласында отарлау саясатының болмағаны. Яғни, мәселе сыртта емес осы қоғамның ішінде. Оның негізгі себебі, әртүрлі көшпенді тайпалар одағынан құрылған елдегі тұрақты бірліктің болмауы. Малшаруашылығына негізделген елде барымта ешқашан тоқтаған емес. Барымта бар жерде руаралық араздық пен сенімсіздік қалмайды. Сенімсіздік бар жерде бірлік болмайды. Бірлік болмаған мемлекеттің іргесі берік, қорғаныс қабілеті мықты бола алмайды. Басында бірлігі жоқ елге кім көрінген қожа болатынын ғұндар мен Түркі қағанатының және Дешті Қыпшақтың тарихынан жақсы білеміз. Сонымен қатар, көшкен ел мешіт салып дінге тұрақты сенбеген және мектеп салып бала оқытуға әрқашан мүмкіндік бола бермегені белгілі. Адамзатты дін тәрбиелейді, оның ішінде дүниежүзілік діндер. Осы уақытқа дейін одан асқан тәрбие құралы ойлап табылған жоқ. Дін мен білімді бойына сіңіріп тәрбие алмаған қоғамдағы кемшіліктер ұлы бабаларымызға маза бермесе керек. Қай уақытта да ұлы ойшылдарды ұлтының жағдайы ойландырған. Мысалы, И.В.Гетенің неміс халқының, П.Я.Чаадаевтың орыстың тағдыры туралы жазғандары сияқты, біздің ұлы бабаларымыз да халқының кемшілігін аяусыз сынаған.

Ш.Уәлиханов, “...біз әлі халық болып қалыптасып үлгермедік” десе, Абай “... ұстарасыз аузыңа түсті мұртың” деп өкінішпен жырлады. Абайдың “Қара сөздері” мен өлеңдерін XIX ғасырдағы қазақ идеясы деп қарауымыз керек. Оның дала дәстүрінде жазылған, “нүктеге дейін” қысқартылған астарлы ойларында қазақ халқының моральдық келбетіне, өнегелілік, адамгершілік қасиеттеріне жан-жақты талдау жасайды. Абай шығармаларының тағы бір мақсаты – халықты оқу-білімге үйрету, оның ішінде еуропа мен орыстың мәдениетінен үйренуге үгіттеп, өзі Байрон, Гете, Пушкин, Лермонтовтарды, сонымен қатар, шығыстың ұлы ақындары - Физули, Саади, Науаи, Низами және т.б. шығармаларын қазақшаға аударды. Ол да Гете сияқты шығыс пен батыстың поэзиясы мен философиясын меңгеріп, ана тіліне аударған бірегей ойшыл - ақын. Данышпан ақынның, «Адам баласына адам баласының бәрі - дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде туысың, өсуің, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің- бәрі бірдей, ахиретке қарай өлуің, көрге кіруің, шіруің, көрден махшарға сұралуың – бәрі бірдей, екі дүниенің қайғысына, пәлесіне хаупің, екі дүниенің жақсылығына рахатың – бәрі бірдей екен. Бес күндік өмірің бар ма, жоқ па?.. Біріңе бірің қонақ екенсің, біреудің білгендігіне білместігін таластырып, біреуің бағына, малына күндестік қылып, не көрсеқызарлық қылып, көз алартыспақ лайық па?» деген ой-тұжырымдары адамзат үшін қай кезде де құнын жоймайды.

Абайдың сол кездегі ой-толғаулары осы уақытқа дейін маңызын жоймай, қазіргі ұрпақ санасына сіңіп хрестоматияға айналды. Қазақтың классикалық әдебиеті бастауын Абайдан алады.

Өткен ғасырдың басындағы алаштың жетекшілері - М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Шоқай т.б. зиялылар “...біз мұндай жағдайға бүгін келген жоқпыз” деп, сол кездегі халқымыздың жай-күйін тарихи дәрежеге көтеріп, оқу-ағарту саласын уағыздап, ұлттық сана-сезімді оятуда және саяси мәселелерді оң шешуде білек сыбана атсалысты. “Алаш” қозғалысының арман-ойлары белгілі себептермен іске аспай қалғанымен, ол ұлттық сананы оятуда қазақ тарихындағы рухани ренессанстық құбылыс болды. Олар Қазақ елінің азаттығы мен өркениетті ел қатарына қосылуы үшін күресті. “Алаш” зиялыларының қазақ және жалпы түркі халықтарының болашағы туралы, оның ішінде ұлттық сананың қалыптасуы, ұлттық өнеркәсіпті ұйымдастыру мен басқару, жер мәселесі сияқты ұлтымыздың көкейкесті мәселелерін қозғады. Сондай–ақ, олар түркі халықтарының болашағы бірлікте екенін дәлелдеді. “Алашордалықтармен“ бірге осы мәселені татар, башқұрт және т.б. ұлттардың зиялылары және Кемал Ататүрік те көтерген болатын. Түркі халықтарының содан бергі тағдыры мен Еуразиядағы қалыптасқан геосаяси жағдайлар, оның ішінде Ресей мен Қытай мемлекеттерінің түркі халықтарының тілі мен мәдениетінің дамуына тиісті жағдай жасамай отырғаны, осы екі елдің түркілерді ұлттық болмысынан айыруға бағытталған саясаттары біз үшін де алдағы ғасырда өмірлік маңызды проблемаға айналатынының айғағы. Себебі, ресейдегі сахалар, чуваштар, хакастар ана тілдерін ұмытып жатса, гагауз, топалар сияқты аз халықтар, сонымен қатар осы елдің солтүстігіндегі угро-фин тілді аз халықтар мен қиыр шығыстағы орал-алтай тілді халықтардың көпшілігі жойылудың аз ақ алдында тұр. Қытайдағы манчжурлар мен ұйғырлардың және қазақ, қырғыз диаспораларының да жағдайлары осындай. Осы екі елдің ішіндегі аз халықтарға жүргізіп отырған саясаттары өркениеттен гөрі, орта ғасырдағы жабайылардың тірлігіне жақын. Еуразия саясатында әжептәуір салмағы бар осы елдер халықаралық саясаттарын өркениет жолымен жүргізіп, дамыған елдердің қатарына қосылғылары келсе, алдымен іштеріндегі аз халықтарға жүргізіп отырған саясаттарын түзеуі керек. БҰҰ-на мүше болып отырған түркінің жеті мемлекеті халықаралық қауымдастықтағы барлық мүмкіндіктер мен өздерінің көмектері арқылы тілдері мен дәстүрлерінен айырылып бара жатқан бауырлас халықтарға қолұшын беруге міндетті және ол осы елдердің сыртқы саясаттарының маңызды саласы болуы керек. Осылай біріккенде ғана Ұлы дала Еуразия құрлығындағы Тәңір жіберген тарихи миссиясын орындайды.

ХХ ғасыр жалғыз қазақ ұлты үшін ғана емес, көрші елдер үшін де жалпы адамзат тарихындағы екі дүниежүзілік соғысты, сол арқылы фашизм мен большевизмді бастан кешкен қиын кезең болды. Ол тоталитарлық жүйе ғасыры еді. Сонымен қатар, бұл ғасыр Қазақстанда алғаш рет институттар мен театрлар, Ғылым академиясы мен кітапханалар, мәдениет орталықтары мен ірі өнеркәсіп орындары ашылған, қазақтың өмірі көшпенділіктен отырықшылыққа алмасқан, қазіргі заманғы қалалар салынған кезең болды. Саяси бостандық пен ұлт-азаттық мәселесі шешілмегенімен, өткен ғасырдың сексенінші жылдары БҰҰ-ның «адам дамуы индексі» бойынша Қазақстан әлемдегі жүз сексеннен астам елдің ішінде 55-57 орындарда болды. Ол осы халықаралық ұйым құрылғаннан бергі еліміз жеткен ең жоғарғы көрсеткіш еді.

Қазақ әдебиеті қысқа уақыттың ішінде тамаша жетістіктерге жетіп, дүниежүзілік әдебиетте жоғары бағасын алды. Оның көшбасында 18 мыңнан астам сөз пайдаланылған М.Әуезовтің “Абай жолы” эпопеясы тұрады. Ол әлем әдебиетінің алыптары У.Шекспир, Сервантес, Л.Толстойлардың шығармаларымен қатар тұрған туынды болды. І.Есенберлиннің “Көшпенділер” романы халқымыздың көшпенді кезеңдегі тарихы мен өркениетін танытты. Ж.Молдағалиевтің “Мен қазақпын” поэмасы, Ш.Қалдаяқов пен Ж.Нәжімеденовтың “Менің Қазақстаным” әні ұлттың рухын көтерген шығармалар еді.

Қазақтың алдыңғы қатарлы жастарының ішінде ұлттық сана-сезімді оятып, оларды тоталитарлық жүйемен күреске шыңдауда өткен ғасырдың алпысыншы жылдары Мұрат Әуезов, Сәбетқазы Ақатай, Ғалым Әбілсейтов, Болатқан Тайжан, Мұрат Айтхожин, Мақаш Тәтімов сияқты жас ғалымдар ұйымдастырған “Жас Тұлпар” ұйымының маңызы ерекше болды. Бұл ұйым алдыңғы қатарлы жастардың “битлзь қозғалысымен” үндесіп, қазақ жастарының тоталитарлық жүйе қыспағынан шығып, халықаралық прогрессивті жастар қозғалысының құрамдас бөлігіне айналуына айтарлықтай үлес қосты. Ұлт азаттық қозғалысында “Алашордадан” кейінгі маңызды рөл атқарған осы ұйым 1986 жылдың желтоқсан көтерілісінің алғышартының бірі болатын. Ұлтымыздың қазіргі кездегі алдыңғы қатарлы зиялы қауымы осы “Жас Тұлпар” ұйымында шыңдалғандар.

1970-1980 жылдары Қазақстан Ғылым Академиясы ғылыми жұмыстар жөнінен он бес республиканың ішінде Ресей мен Украинадан кейінгі үшінші орында болды. Сол кезде археологияда – Есік қорғандары, “Жібек жолы” бойындағы қалалар ашылып, ғалымдар арасында жиырма жылдық таластан кейін Әбу Насыр Әль-Фарабидің қазақ даласынан шыққан қандасымыз екені дәлелденді. Сонымен қатар, осы жылдары Ғылым Академиясында түркі тілдерінің ішінде қазақтарда ғана 10 томдық түсіндерме сөздік, бірнеше томдық қазақтың батырлық эпостары, “Бес ғасыр жырлайды” және т.б. жинақтар, 12 томдық Қазақ Кеңес Энциклопедиясы, академик Н.Сауранбаевтың 2 томдық аударма сөздігі сияқты күрделі еңбектер дүниеге келді. Осы жылдары Әл-Фарабидің 12 томдық, М.Қашқаридің 2 томдық, Ж.Баласағұнның “Құтты білігі”, А.Науаидың және басқа шығыс жұлдыздарының шығармалары қазақ тіліне аударылып шықты. Ол жылдардағы ғалымдардың еңбегі ана тіліміздің энциклопедиялық мүмкіндіктерін ашып, ұлттық сана-сезімнің қалыптасуына ықпал етті. Оны өткен ғасырдың басындағы «Алашорда» кезеңімен ғана салыстыруға болады. Бұл Ғылым Академиясының тіл тарихын зерттеу саласындағы жетістіктері еді. Осы кезде Қазақстан ғалымдары молекулярлық биологияны, математиканы, физиканың кейбір салаларын және геологияны дамытып дүниежүзілік ғылымға қомақты үлес қосты. Ғалымдардың еңбегі көптеген халықаралық сыйлықтармен бағаланып, Дүниежүзілік астрономдар Қауымдастығы ғаламшардағы жаңадан ашылған жұлдыздарға Қ.Сәтпаев пен М.Айтхожиннің есімдерін берді.


Тоталитарлық жүйе жағдайында іске асқан осы жетістіктер біздің өркениетті ұлт болып қалыптасуымыздың айғағы. Бұл тек қазақтың ғана емес, жалпы түркі халықтарының да мақтанышы. Ұлт зерделілігін жан-жақты саралаған осы ренессанстық қозғалыс бүгінгі “Мәдени мұраның” алғышарты болды.

Қазіргі қазақ мәдениетінің қалыптасуына қаны басқа болғанымен жүректері қазақ деп соққан өзге ұлт зиялылары да атсалысты. Оларға тарихта он үш ғасырдан астам уақыт бойы белгісіз болып келген түркілердің руникалық жазуын ашып, оларға анықтама берген дат ғалымы В.Томсен, В.В.Радловтар жатады. Олардың ғылымдағы жаңалығы Шампольонның көне Египет жазуын анықтағанымен тең. Түркінің ұлы тарихын әлемге танытуға жол ашқан ғалымдар: Н.Веселовский, В.В.Бартольд пен А.М.Бернштам, С.Е.Малов пен С.П.Толстовтың, С.И.Руденко мен А.П.Окладниковтың және Л.Н.Гумилевтің орыны да біз үшін ерекше. Саяси қыспаққа қарамай түркі халықтарының тарихын зерттеуге бар ғұмырын арнап жазған еңбектері үшін осы ғалымдардың аруақтарына біз әрқашан да тағзым етеміз.

Бұлармен қатар, қазақтың этнографиясы мен этнология ғылымына Г.И.Потанин көп еңбек сіңірді. Сондықтан да Ахмет Байтұрсынов оны “қазақтың ақсақалы” деп құрметпен атады. Қазіргі қазақ өнерінің қалыптасуында суретші Хлудов, өнер зерттеушісі Затаевич, сазгерлер Е.Брусиловский мен Л.Хамиди, ақын-жазушылар Ақмолда, М.Симашко, Д.Снегин, Г.Бельгер, А.Осман және т.б. еңбектері зор.

Затаевич жинап құрастырған “Қазақтың мың әні” мен “Қазақтың бес жүз күйлерімен” танысқан М.Горький: “Ол, Еуропа халықтарының көпшілігінде кездеспейтін бай өнер мұралары... Осындай байлығы болса, Батыс халықтарының қай-қайсысы да мақтанар еді” деп шынын айтқан. Сонымен қатар, қазіргі қазақ өнерінің дамуын Е.Брусиловскийдің “Қыз Жібек” операсы мен Л.Хамидидің “Қазақ вальсінсіз” елестету мүмкін емес.

Қазақ тарихында қоғам және мемлекет қайраткерлерінен Л.Мирзоян, М.Ғатауллин т.б. ағайындарымыздың алатын елеулі орындары бар.

Бұлар қазақ тарихы мен әдебиетінің және мәдениетінің дамуында өшпес із қалдырған зиялылардың шағын бір тобы ғана. Бүгінгі қазақтың тарихы, ғылымы, өнері және жалпы мәдениеті, отаршылдық пен тоталитарлық жүйе кезінде із-түзсіз құрып кеткен көптеген халықтардың тілі мен мәдениетінің кебін киіп, жоғалып кетпей, қайта сол «тар жол, тайғақ кешу» кездерде өшпес туындылар қалдырған, тумаса да қазақтың туған ұлындай болған осы асыл азаматтарды бүгінгі ұрпақ сыйлай білуі керек. Ол ең әуелі біздің төл тарихымызға деген оң көзқарасымыз бен мәдениеттілігімізді білдірсе, екіншіден олардың рухын сыйлау арқылы ұлтымыздың мәңгілік өмір - тарихын ұмытпауға жол ашамыз.

Олармен қатар Л.Пастер, И.Мечников сияқты адамзатты оба, сүзек, т.б. жұқпалы аурулардан құтқарған ұлы ғалымдардың есімдерімен университеттер мен ғылыми-зерттеу институттарын атаса артық етпес еді. Себебі бұл аурулардан көп шығынға ұшырағандардың бірі біздің халық. “Өлі риза болмай, тірі байымас” дейді халқымыз.