Намазалы омашев радиожурналистиканың теориясы мен тәжірибесі
| Вид материала | Документы |
- Намазалы омашев радиожурналистиканың теориясы мен тәжірибесі, 5625.43kb.
- Парат министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті, 8635.57kb.
- Ылым министрлігі қазақ инженерлік теникалық академиясы, 1195.19kb.
- Қазақстан жеріндегі мемлекеттер мен олардың мәдениеті, 78.49kb.
- Нистрлігі семей мемлекеттік педагогикалық институты султанова Нургуль Камильевна музыкалық, 3053.35kb.
- Адольф Дистервегтің педагогикалық қызметі мен теориясы, 85.68kb.
- Қазақ тіліндегі ресми іс қағаздары Жеке адам өміріне қатысты құжаттар. Жеке адам өміріне, 280.32kb.
- Клеткалық тыныс алу, 160.93kb.
- Құрметті депутаттар мен Үкімет мүшелері! Ханымдар мен мырзалар!, 440.6kb.
- Крутой Мен". Тогда меня воодушевила идея старого фильма, 260.25kb.
V ТАРАУ
РАДИОХАБАР ЖАСАУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
- Дыбыс және дыбыс жазудың тарихы
- Радионың техникалық құралдары
- Радиохабарлар тарату торабы және жүйесі
- Радиодағы шығармашылық топ
- Сандық радиохабар
Дыбыс және дыбыс жазудың тарихы
Адамзат қай жерде өмір сүрмесін дыбыстар әлемінде, түрлі дыбыстардың ортасында болады. Адам өміріне дыбыстың етене еніп кеткендігі соншалықты, сағаттың тықылы, машинаның гүрілі т.б. сияқты айналадағы тұрмыстық шулар еленбейді. Ал, құлаққа сіңіп, үйреншікті болған дыбыстар ортасынан бөліне қалған жағдайда, сол дыбыстардың жетіспей тұратындығы аңғарылады.
«Радионың өзі – дыбыс искусствосы. Дыбыс адамның нәзік түйсігіне соғып, ұғым туғызатын эмоциялық құбылыс. Дыбыс өнері өмір шындығын, көркем образдарды естірту арқылы бейнелейді. Бұл оның бейнелеу тәсіліндегі өнердің басқа салалардан ерекшелігі, өзіне тән ерекше сипаты,”-делінген дыбыстың радиода қолданылуы жайлы «Қазақ радиожурналистикасы» деген еңбекте. Яғни, радиожурналистикада дыбыстың алатын орны ерекше екендігі ескеріліп, оның табиғи сипатына ерекше көңіл бөлінеді.
Айналаны қоршаған ортадағы құбылыстар, адамдардың сөздері, дауыстары, құстардың сайрағаны, музыка аспаптарының дыбысы, ағаштардың, жапырақтардың сыбдыры, күннің күркіреуі, машинаның гүрілі т.б. күнделікті кездесетін, адам өмірі үшін қажетті заттар дыбыс шығарады. Дыбыс - ауа тербелісі, толқын. Дыбыс естілгенде белгілі бір көзден шығып, белгілі бір межеге жетеді. Егер дыбыс репродуктордан шықса, оның шеңберін бойлай бекітілген жеңіл диск-мембрана тербеледі. Ал, музыкалық аспаптарды қолданғанда, ондағы дыбыс көзі сол аспаптың ішегі, тербеліп тұрған ауа бағаны болып табылады. Адамның есту мүшесі мен дыбыс көзінің арасын ауа бөліп тұрады, яғни естілген дыбыс адамның есту мүшесіндегі жарғақ толқын арқылы тербеліске түседі де, ми қабаттарына дыбыстың берілгені жайлы сигнал түседі. “Дыбыс- кең мағынасында – газ, сұйықтық немесе қатты күйдегі серпінді орта бөлшектерінің толқын түрінде таралатын тербелмелі қозғалысы; тар мағынасында- адамдар мен жанурлардың арнаулы сезу органымен субъективті түрде қабылданатын құбылыс” деген анықтама берілген «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясында.
Адам өмірде дыбыс толқындарының маңызы және оны зерттейтін ғылым ретінде акустиканың атқаратын рөлі орасан зор. Дыбыстың барлық сипатын зерттеу әскери өндіріс саласына, халық шаруашылағын дамытуға, музыка аспаптарын жасауға т.б. және хабар таратудың жетілген жүйесін дамытуға тиісті үлес қосады. Әсіресе, электронды БАҚ-тың қоғамдағы рөлін арттыруда өте қажет. Өйткені, дыбыстық эффектілерсіз радиохабарлардың жасалуы мүмкін емес.
Дыбыстың таралуына қарай түрлі өлшемдерге жіктеуге болады. Мысалы, адам сөйлеп тұрған кезде шығатын дыбыс 50 дб. деп алса, онда қаттырақ сөйлегені 60 дб. немесе 100 дб. деп естілуін есептеуге болады. Децибелл (дб) дыбыстың естілуін, таралуын есептейтін бірлік. Аса жақсы акустикалық жарақтандырылған бөлмеде дыбыстың естілу шамасы 0 дб. ал, тыныш бөлмеде 30 дб. болады. Радио үйінде хабар жасалатын бөлмелер арнайы акустикалық жабдықталған. Естілуі 10 дб-ге тең. Уақыт өтуімен ілесе кеңістікке таралатын тербелістер толқын деп аталады. Дыбыс таралған кезде дененің бір бөлігінен екінші бөлігіне толқын арқылы жетеді. Бүкіл толқын атаулының негізгі қасиеті - олардың физикалық денені тасымалдамай, энергияны тасымалдауы. Біртекті ортада толқындар жарық сәулелер тәрізді түзу сызық бойымен таратылады. Бұлай таралу еркін таралу деп аталынады да, тек ғарыш саласында ғана пайдаланылады. Жер бетіндегі толқындардың таралу сипаты «еркін таралудан» өзгеше болады. Яғни жердегі толқындар «жағалай» таратылады. Биіктеген сайын атмосферада сыну көрсеткіші артады да, рефракция (дыбыс сәулелерінің қиысуы) құбылысы салдрынан радиосәуле жерге қарай ойысады.
Ауада таралатын толқындар қума толқын болып табылады. Ауаның дыбыс өткізгіш екенін 1660 жылы ғалым Р. Боиль тәжірибе жасап, дәлелдеген. Ауаның дыбыс өткізу қасиетіне арналған қарапайым тәжірибе: егер ішіне электр қоңырауы орнатылған шыны қораптың ішіндегі ауа шығарылып тасталса, онда қоңыраудың дыбысы естілмейді, өйткені өткізгіш ауа жоқ. Егер ауа қайтадан толтырылса, онда қоңырау шылдыры естіледі. Дыбыс сұйық ортада да, қатты ортада да тарала алады. Мысалы, су астындағы адам кеменің есу тетіктерінің дыбысын, тастың тасқа соғылған дыбысын жақсы ести алады.
Дыбыс туралы екі ұғым бар: бірі – қоршаған ортада, ауада, суда т.б. жағдайда жан-жаққа бір қалыпты толқын тәріздес тарайтын тербелістен туатын физикалық құбылыс. Ал, екіншісі - есту органдарына дыбыс толқындары арқылы пайда болатын ереше сезім. Дыбыс табиғатының осындай екі жақты қасиетіне қарап, музыкалық немесе музыкалық емес, естілетін яки естілмейтін, тіпті көрінетін не болмаса көрінбейтін дыбыс деп бөле қарауға болады. Дыбыстың туу табиғаты, таралу жолдары, белгілі бір дененің тербеліс қозғалысына келуінен дыбыс туатындығы және оның толқын түрінде тарайтыны тәжірибеде дәлелденген. Сондықтан да, дыбыс толқыны кез-келген толқын сияқты тербеліс амплитудасын (ауқымын), жиілігін (белгілі бір уақыт ішінде тарап үлгеретін толқын санына негізделген) сақтайды.
Айналаны қоршаған ауқымдағы жиіліктегі дыбыстардың ішінен адам құлағы 16 гц-тен 20 кгц-ке дейінгі жиіліктегі дыбыстарды ести алады. Адамның есту қабілетіннен төмен жатқан немесе 16 гц төмен болатын дыбыстар инфрадыбыс деп, ал 20 гц-тен жоғары дыбыстарды ультрадыбыстар деп атайды. Адамға естілмейтін дыбыстарды кейбір жануарлар (жарғанат, дельфин т.б.) ести алады. Аталып өткен екі дыбыс та өндірісте, медицинада, қорғаныс ісінде қолданылады. 20-дан 20 мың гц-ке дейінгі дыбыстың кез-келген түрін қазіргі дыбыс жазу аппаратттары қайталай алады.
Халықаралық комитет радиотолқындарды бірнеше диапазонға бөліп, жіктеген: алғашқы диапазон - 3 гц-тен 30 гц аралығы немесе толқынның ұзындығы 100 мыңнан 10 мың шақырымға жетеді. Шеткі төменгі жиілік немесе декаметрлік толқын деп аталады. Ол тек ғылыми зерттеулер мен астрономияда ғана қолданылады.
Екінші диапазон – шамадан тыс төмен жиілік, 30 бен 300 гц аралығы. 10 мыңнан бір шақырымға жетеді. Мегометр деп аталынады. Онымен су астындағы қайықтармен Морзе әліппесі арқылы байланыса алады.
Үшінші диапазон – инфратөмен 300 гц-ден 3000 гц-ке дейін. Яғни 1000 мен 100 шақырым аралығы.
Төртінші диапазон – өте төменгі жиілік 3 кгц-тен 30 кгц-ті метрлік деп атайды. Бұл жиілікте жұмыс істеу үшін үлкен антенна, жоғары қуаттылық қажет және ауа райы бір қалыпты болу керек. Сонымен қатар, толқындар ұзын, орта, қысқа толқынға бөлінеді. Ұзын толқында радионың бірінші арнасы бойынша берілетін хабарлар және жергілікті радиостанциялардың хабарлары таратылады. Орта толқындар “SOS” беруге, шұғыл шараларды хабарлауға қолданылады. Кейбір жиіліктерде түрлі жергілікті радиостанциялардың жұмыс істеуіне рұқсат етілген. Қысқа толқындар арқылы жер шарының кез-келген нүктелерімен байланыс жасауға болады. Әуе кеңістігінде ұшақтарды ұшыру, қондыру сәттерінде де осы жиілік пайдаланылады.
Соңғы диапазонға - ультрақысқа толқындар кіреді. Бұған бүкіл радиотолқындар кіреді. Қысқа толқындарда негізінен көп каналды байланыс орнатылып, телефон, радио, теледидар арқылы кең көлемде хабар таратуға, қабылдауға мүмкіндік туып отыр. Сонымен қатар бұл толқында түрлі объектілерге дейінгі қашықтықты және бағытты анықтауда, атмосфераның жоғарғы қабаттарының, планеталардың құбылысы жайлы деректер алуға да қолданылады.
Радиобайланыста қолданылатын толқындар анықтамасы:
Ұзын толқын – шақырымдық, ұзындығы 1 – 20 шақырым, жиілігі 148 – 408 кгц. Қалалық, таулы жерлерде қолдануға ыңғайлы. Ең ұзақ таралуы – 2000 шақырым.
Орта толқын – гектометрлік, ұзындығы 575 – 187 метр, жиілігі 535 – 1605 кгц. Бұл толқын күндізгіге қарағанда жақсы таралады. Яғни, алыс қашықтықтарға радиобайланыс көбінесе түнде таралады.
Қысқа толқын – декаметрлік, толқын ұзындығы 90 – 11 метр, жиілігі 3,95 - 26,1 кгц. Бұл толқын көбінесе шетелдерге хабарлар тарату үшін қолданылады. Космостық байланысқа жарамайды.
Ультрақысқа толқын – (УКВ – 1, УКВ – 2, FМ) метрлік, ұзындығы 4,6-2,8 метр, жиілігі 65,9 – 108 мгц.
FМ – радиостанцияларының біздің елімізде жұмыс істей бастағанына көп уақыт болмағанымен, өздерінің жоғары сапалылығымен эфирді жаулап алды. Көптеген үлкен қалалар радиостанциялары осы толқынмен хабар таратады.
Секундына 300 мың км/секунд жылдамдықпен таралатын радиотолқындарының жердің бетімен таралатындары – жоғары толқындар деп аталады. Ал, әр түрлі бұрыштарға, тұйықтарға таралатын толқын – кеңістіктік толқындар деген атауға ие. Әуе кеңістігі бір қалыпта емес. Төменгі 10-15 шақырымдағы қабат тропосфера, ал жоғары қабаттағы 500-ден 600 шақырымға дейінгі аралық ионосфера деп аталады. Ауа жәй тұрған күйінде электр тогын өткізбейді, ал күннің сәулесінің әсерінен ионизация процесі өткен соң ток өткізгіштік қасиетке ие болады. Осы иондану кезінде радиотолқындар бағытына өзгеріс енеді. Олардың мүлде өшіп қалуы, шағылуы, бұрылуы сияқты әсерлері толқынға ион жасайды. Атмосферада неғұрлым иондану көп болса, соғұрлым радиотолқындардың қисаю процесі көбейеді. Ал, жердің қисық траекториясына қарай радиотолқындардың қисық пішін алуы рефракция деп аталса, ал толқын алдындағы кедергіге кездесіп, ол бағытынан бұрылады, яғни дифракция процесі өтеді.
Радиотолқындардың шағылуы, жаңғырықтың пайда болуы радиолокацияның негізі болады. Көрінбейтін заттардың тұрған жерін радиотолқындар әсері арқылы анықтау радиолокация деп, ал оған пайдаланылатын құралдар радиолокатор деп аталады. Бұл құралдар көбінесе әскери техникада, көлік инспекцияларында қолданылады. Радиолокацияда радиопередатчиктен антенна арқылы таралған радиотолқын кез келген заттан, әсіресе электр өткізгіш заттардан тез шағылады. Мысалы, самолеттер, кемелер, су асты қайықтары т.б. Яғни, радиопередатчиктің антеннасы арқылы тараған толқын алдындағы объектіден жан-жаққа шағылады, бірақ энергияның бір бөлігі бұрынғы шыққан жеріне қайтып, қабылдағыш антеннаға келеді.
Радиотолқынның бір секундтағы жылдамдығы үш жүз мың шақырымға тең. Қазіргі кезде осы толқын жылдамдығынан да тез ұшатын самолет ойлап шығарылып отыр. Әрине, адамзат ой-қиялының шарықтау шегінде тұрған кезеңде электронды техниканың дамуының да заңды құбылыс екені айқын.
Радиотолқындар микросекундтармен яғни секундтың миллиондық өлшемімен өлшенеді, ондай толқындармен жұмыс істеу үшін электронды сәулелі трубкалар пайдаланылады. Егер радиотолқынды пайдалану жөніндегі ғылыми жаңалықтар ашылмаса, дүниежүзін өрмекшінің торындай сымдар басып кететін еді. Сонымен бірге әуе кеңістігіндегі байланыстар жүйелі жүргізілмейтін, ұшақтардың қауіп-қатерге ұшырамай ұшулары қамтамасыз етілмейтін еді. Дәл осы сияқты су астындағы байланыс, әскери қорғау жұмыстарына да радиотолқындар табысты түрде пайдаланылуда.
«Дыбыстың қарқындылығына байланысты анықталатын дыбыстың субъективті сипаттамасы дыбыс қаттылығы» (Қазақ энциклопедиясы) деп аталады. Бір тонды дыбыстардың қаттылығы әртүрлі болуы мүмкін. Дыбыстың бұл қасиеті тербіліс энергиясы амплитудасымен байланысты. Ал, дыбыстың қаттылығы мен амплитудасының аралығында тұрақты байланыс болады. Дыбыстың қаттылығы жөнінде бірі екіншісінен екі есе, үш есе, миллион немесе миллиард есе қаттырақ деп атауға болмайды. Қаттылығы әртүрлі дыбыстар туралы біріншісі екіншісінен осынша есе көп қатты емес, осынша бірлікке қатты деп айтылады. Өйткені, дыбыстың қаттылық бірлігі бар, ол - дицибелл(дц). Яғни, қаттылық бірлігі децибеллмен өлшенеді.
Дыбыс жылдамдығы. Барлық толқын сияқты дыбыс толқыны ондағы тербелістің таралу жылдамдығымен сипатталады. Жылдамдық толқын ұзындығымен және тербеліс жиілігімен байланысты. Дыбыс жылдамдығы әр түрлі ортада түрліше. Температурасы 20оС ауада дыбыс толқындарының жылдамдығы 340 м/сек-қа тең. Басқа орталарда ол басқаша болуы мүмкін. Дыбыс толқындарының таралуы ең алдымен дыбыс жылдамдығымен сипатталады. Мысалы, газдар мен қатты денелердегі толқынның жылдамдығы толқын таралатын ортаның тығыздығы мен сығылу процесіне байланысты болады.
Дыбыс жиіліктері. Егер дыбыс ауада таралатын толқын болса, онда ауа бөлшектері қозғалысқа түскен сайын дыбыс шығып отыруы керек. Мысалы, адам қолдарын арлы-берлі қатты сермеген кезде дыбыс пайда болады. Яғни, бөлшектер тербеліске түседі. Бұл жағдайда толқын пайда болғанымен, дыбыс естілмейді. Оның себебі, толқындағы тербелістің белгілі бір жиілігінде ғана дыбыс пайда болады, яғни адам сезе, ести алатын дыбыс туады. Ғылыми тәжірибелердің дәлелдеуі бойынша, 20-дан 20000 гц-ке дейінгі жиіліктегі толқынды адамның есту мүшесі арқылы сезіне алады, ал бір секунд ішінде қолды 20 рет сермеу мүмкін емес. Ал, келіп жеткен дыбыс толқындағы тербеліс жиілігіндей жиілікпен дыбыс толдқындарын туғызады. Олар миға дыбыс сигналы болып жетеді. Дыбыс әртүрлі болады. Әйел дауысы, ер кісі, бала дауысы болып бөлінеді, әрі олардың өзіндік ерекшеліктері бар.
Дыбыс тоны. Дыбыстардың естілуіне қарай төменгі, жоғарғы тонды дыбыстар болып бөлінеді. Мысалы, барабаннан шыққан дыбыс-төменгі тонды, ал ысқырықтан шыққан дыбыстар – жоғары тонды болып саналады. Жоғарғы тонды дыбыстарға тербілістің үлкен жиілігі сәйкес келеді. Дыбыс толқынындағы тербелістер жиілігі дыбыс тонын анықтайды. Бір ғана түрлі жиілікте толқын шығаратын ерекше дыбыс көздері болады, бұл таза тонды дыбыс болып саналады. Дыбыстың мұндай түрін шығаратын құрал – камертон деп аталады. Камертонның көлемі неғұрлым үлкен болса, оны соққанда шығатын дыбыс соғұрлым төмен болады.
Дыбыстың шағылуы. Дыбыс толқыны қандай бір ортада болмасын тарала отырып, белгілі бір уақытта осы ортаның шекарасына жетеді, ал оның соңынан дыбыс жылдамдығы басқа бөлшектерден тұратын өзге бір орта басталады, осындай шекарада дыбыс толқындарының шағылу құбылысы жүзеге асады. Шағылудың себебі, шекараға толқын әкелген тербеліс екінші ортаның бөлшектеріне беріліп, өздері жаңа дыбыс толқынының көздеріне айналады. Бұл толқын тек екінші ортаға ғана таралып қоймайды, сонымен бірге алғашқы толқын келген бірінші ортаға да тарайды. Міне, осы процесс толқынның шағылуы деп аталады. Бұл құбылыс жаңғырықпен байланысты. Қандай да бір дыбыс көзінен сигнал беріліп, оның шыққан уақыты белгіленіп, қабылданған мерзімнің арасындағы уақыт өлшенсе, кедергіге дейінгі қашықтықты табуға болады.Ультрадыбыстық толқындар табиғаты жағынан дыбыс толқынына ұқсағанымен мың адам оны дыбыс тәрізді қабылдай алмайды, өткені оның жиілігі 20 гц-тен артық. Ондай дыбыстарды қабылдайтын және шығаратын белгілі бір тіршілік иелері бар екендігі ғылымда дәлелденген. Ультрадыбыс толқындарының басты ерекшелігі оларды дыбыс көзінен белгілі бір бағытпен тарататындай етіп бағыттауға болады.
Дыбыстың жұтылуы. Бұл дыбыс энергиясының энергияның басқа түріне қайтымсыз айналу процесі. Дыбыстың жұтылуы жиілікке тәуелді болады. Сондықтан да жоғары жиіліктегі ультрадыбыс пен гипердыбыс қысқа қашықтыққа таралады. Атмосферада, суда және жер қыртысында инфрадыбыс толқындары аз жұтылатын болғандықтан алысырақ қашықтыққа жетеді.
Ғылымда дыбыс толқындарының, сондай-ақ оларды зерттейтін ғылым саласы акустиканың атқаратын рөлі зор. Дыбыстың барлық қасиеттерін зерттеу ақпарат таратудың жетілген жүйелерін жасауға, сигнал беру салаларын дамытуға, жетілдірілген музыка аспаптарын жасап шығаруға мүмкіндік береді. Дыбыс жазу орындарының бәрінде қолданылатын «акустикалық жарақтандырылған бөлме» деген ұғым бар. Акустика гректің “akustikas” деген сөзінен шыққан, «еститін, тыңдайтын» деген мағынаны білдіреді. Бұл дыбыс туралы ілім-физиканың маңызды салаларының бірі. Аристотель дыбыс тарайтын ортада сиреу мен сығылу процестерінің алма-кезек ауысып отыратыны және дыбыстың шағылуы нәтижесінде жаңғырық пайда болатыны туралы болжам жасаған. Барлық ғылымдарға тән орта ғасырдың тоқырау дәуірінде акустиканың дамуы да біраз тежеліп, XVI-ғасырдан басталып өз алдына ғылым ретінде қалыптаса бастаған. XV-XVI-ғасырда италяндық ғалым Леонардо до Винчи дыбыстың шағылу процесін зерттеп, әр түрлі дыбыс көздерінен шыққан дыбыс толқындарының таралуындағы тәуелсіздік принциптерін тұжырымдаған. Г. Галилей деген француз ғалымы және М. Мерсенн дыбыс тонының жоғарлығы туралы зерттеу жүргізіп, оның тербеліс жиілігіне тәуелділігін анықтаған. Мерсенн дыбыстардың ауада таралу жылдамдығын алғаш рет анықтаған, ал мұны П. Ламмес аса дәлдікпен есептеп шығарған. Басқа бір топ ғалымдар дыбыстың суда таралу жылдамдығын анықтаған. Осы ғалымдардың бәрі акустика ғылымын өрістеткен, дамытқан, өзіндік үлестерін қосқан .
Қазіргі акустика мазмұнына қарай екіге бөлінеді: жалпы акустика және іс жүзінде қолданылатын акустика. Олар физиологиялық, музыкалық, архитектуралық және атмосфералық акустика, электроакустика мен гидроакустика сияқты салаларға бөлінеді. Жалпы акустикада дыбыстар пайда болуы мен таралуы процестері эксперименттік және теориялық тұрғыдан қарастырылады. Атмосфералық акустикада атмосфераның түрлі қабаттарында дыбыстың таралу, жұтылу және сейілу процестері қарастырылады.
Физиологиялық акустикада адам мен жануарлардың есту және дыбыс шығару мүшелерінің ерекшеліктері зерттелінеді. Электроакустикада дыбысты жұтып алу мен қайта шығару және электрлі музыка аспаптарын өндіру, өндіріске енгізу проблемалары зерттелінеді. Архетиктуралық акустика салынатын ғимараттардағы дыбыстардың таралу процестерін қарастырады.
Акустикалық тәсілдер ғылым мен техниканың сан алуан мәселелерін шешуге қолданылады. Дыбыстың түрлі ортада таралу қасиеттеріне негізделіп жасалған құралдың көмегімен теңіздер мен мұнай скважиналарының тереңдігі де дәл анықталады. Ал ультрадыбыс қатты заттарды уақтайды, өсімдіктердің өсуін тездетеді, бағалы материлдарды өңдейді. Ультрадыбыстың көмегімен әртүрлі детальдардағы ақаулар анықталады, ауруларға диагноздар қойылады т.б. өндіріс салаларында пайдаланылады.
Акустикалық материалдар – құрылыстардың акустикалық қасиетін жақсарту мақсатында қолданылатын заттар. Ол қаптау және төсеу материалдары болып бөлінеді. Қаптау материалдары дыбыс жұту (үй ішінде), шуды бәсеңдету (өнеркәсіп цехтарында, хирургиялық операция бөлмесінде т.б.) немесе қоғамдық орындарда (көру залы, радио және телестудияларда) естілу мүмкіндігін жақсарту үшін қолданылады.
Толық акустикалық жарақтандырылған, дыбыс жазу процестеріне қатысты жабдықтармен, құралдармен қамтамасыз етілген радиоүйінде хабар дайындаушы шығармашылық топпен бірге техникалық қызметкерлер де еңбек етеді. Радио үйі сияқты ғимараттардағы шуды бәсеңдету үшін ағаш талшықты тақта асбест, картон, поливиннилхлоридті линолеум, тақта, синтет, түкті кілем сияқты заттардың қызметі қажет. Дыбыс өткізбеудің дәрежесі (дб) децибеллмен өлшенетіндігі ескеріледі. Мысалы, тұрғын және қоғамдық үйлердгі шу 40-50 дб. болады, ал өндіріс орындарында 80-дб-ден аспауы керек.
Дыбыстық толқындар қабырғаға, төбеге, жиһаздарға т.б. кедергілерге соғылып біртідеп сөнеді немесе шағылып теріс қайтады. Кедергіге соғылған дыбыс шағылады, ал ашық есік немесе терезе жолында болса, дыбыс өтіп кетеді. Шағылған дыбыс тез немесе кешігіп жетуі мүмкін. Егер кешігу 0,1 секундтан асса, онда дыбыс жаңғырық болып естіледі. Дыбыс кедергісі неғұрлым бос, атомдары сирек орналасқан болса дыбыс тезірек өшеді. Егер дыбыс бірден өшпей біртіндеп сөнетін боса, мұндай дыбыстан кейінгі естілу сәті реверберация деп аталады. Сондықтан да электромагниттік жазуға жаңғырық араласпас үшін дыбысты сіңіріп алатындай жағдайлар жасалынады. Міне, осы тұста акустика ғылымының тұжырымдары жүзеге асырылады.
Дыбыс табиғатының зерттелу бағыттарына орай сараптай келе біршама қорытындылар қалыптасады:
– Микрофондардың, күшейткіштердің, дыбыстау құралдарының т.б. сапасын олардың жиілік сипаттамасымен ешуақытта өлшеуге болмайды. Оның себебі - белгілі бір жиіліктегі дыбыс әртүрлі амплитудамен шығуы мүмкін. Соның нәтижесінде жазылған дыбыстың берілу сапасы төмендейді.
– Дыбыс толқындары кедергілерге шағылып, реверберация пайда боуының себебінен магниттік жазудың, оның естілуінің сапасы төмендейді. Кей жағдайда реверберация дыбысқа көлем беріп, жеңілдетіп, пайдалы қызмет атқарса, кері қайту мерзімінің ұзақ болуына байланысты кері әсер етеді, өйткені жазуға жаңғырық араласады.
Дыбыстар өзінің жиіліктеріне қарай тез өшеді. Мысалы, жақындап келе жатқан оркестр құралындағы аспаптар дыбысының әр қалай жетуі. Бұл ерекшелік те жазу барысында ескерілуі керек. Сонымен адамның есту қабілеті мен микрофонның қабылдау қасиеті бірдей болмайды. Осының бәрі дыбыстың жазылу сапасына әсер ететін факторлар.
Радиотолқындардың ашылып, ғылыми дәлелденгеніне дейін магниттік және электрлік құбылыстарды сымсыз байланыс жасауға пайдалану дүниежүзілік өнертапқыштарды ойландыратын еді. Бүгінгі дыбыс жазу құралдарының тарихы өте әріден басталады. Байланыс құралдары және оның өркениетті қоғам үшін мәнділігі зор. Кез-келген ақпаратты жүйенің маңызды компоненті оның қашықтықтағы тұтынушыға жеткізілуі. Ежелгі дәуірлерде, байланыс құралдары пайда болмаған кездерде де адамдар байланыс жасай алған. Яғни, шапқыншы жіберу арқылы, ауызша немесе жазба ақпараттар алмасу арқылы байланыс жасап отырған. Біздің дәуірімізге дейінгі 525 – 426 жж. атақты Троя соғысында от арқылы қала басып алынды деген белгі беру тәсілі қолданылғаны тарихтан мәлім. Ал, Эсхилдің классикалық шығармасы «Агамемнон» трагедиясында осы шабуыл, Грецияға Трояның алынғандығы туралы әр биіктік басында жағылған от арқылы хабарланғаны көркем баяндалады. Яғни, бір қабылдаушыдан келесі қабылдаушыға жеткізу арқылы ақпарат беру – ретрансляцияның белгілері болып табылады. Тіпті біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда Грекияда оптикалық телеграф мұнаралары пайдаланылған. Келе-келе аңыз-әңгімелер желісінде көптеген әдеби шығармаларда, қиял-ғажайып тақырыптағы жырларда радио жайлы көптеп айтыла бастады. Атақты Мюнхаузен аңыздары, Жюль Верннің романы соған дәлел бола алады.
Оптикалық телеграфтан кейін қоғамның дамуына орай жедел байланыстың қажет болуы артып, (ғасырдың басында электрлі телеграф дүниеге келді. Оның авторы 1786–1837 жылдары өмір сүрген Павел Львович Шиллинг болды. Ол электромагнитті телеграфтың негізінде клавиш арқылы басып, әріпті теретін телеграф аппаратын іске қосты. Сөйтіп алғаш рет оның үйінен 10 метрдей жерге он сөзден құралған жеделхат жіберілді) ғасырдың алғашқы жылдарында-ақ физик Порта: «Дыбыстар ешқайда жоғалып кетпейді, қайткенде де оларды сақтауға болады», - деп жазды. Бұл ойды 40 жылдан соң Кеплер, тағы 20 жылдан соң Сиранно де Бержерак дәлелдеді. Олардың замандастары Томас Юнг дыбыстың табиғатын тану жаңалығын ашып, тұңғыш рет камертон құрылымының тербелісін жазды. Одан жетпіс жылдай уақыт өткенде француз ғалымы, физик, химик, ақын Шарль Кро дыбыс жазатын аппарат туралы идеясын ұсынды.
Сымсыз байланыстың тәжірибелерін жасап шығарғандардың бірі – Морзе әліппесінің авторы Самуель Морзе еді. Ол нүктелер мен сызықшалардан құралған телеграф кодын ойлап тапты. Ол қазіргі сандық кодтардың арғы тарихы, негізі. Ғалым Ландсей сымсыз байланыс жасау жөніндегі тұңғыш патентті алған. Оның патент алу жөніндегі берген өтінішінде «оның бір-бірінен 20 миль қашықтықта орналастырылған екі аппараты Америка мен Европа континеттері арасында сымсыз байланыс жасаттыра алады”, - деп жазғаны тарихи шындық.
Тұңғыш рет дыбыс 1885 жылы американдық жаңалық ашушы Томас Альва Эдиссон деген (патент (465971) өнертапқыштың құралымен жазылған. Ол фонограф деген аппарат ойлап тапқан. Осы жаңалық дүниеге келген күн 1887 жылдың 24 желтоқсаны тарихта механикалық дыбыс жазу дәуірінің басталған күні деп есептелінеді. Өнертапқыш фонографтың көмегімен валикке дыбыс жазуды жүзеге асырып көрген, екі жылдан соң бұл құралды жетілдіріп, екі минуттық дыбыс жазған. Екі жылдан соң, яғни 1889 жылы Вашингтонда 20 жасар Берлинер граммофонды, жалпақ пластиканы ойлап шығарды. Ол дыбыс жазудың тік емес, көлденең түрін ұсынды. Бұл граммафон күйтабақтарының көшірмесін жасап, көптеп жасап шығаруға мүмкіндік жасады және де фонографқа қарағанда граммафондағы дыбыстың естілуі, дыбыстылығы анағұрлым сапалы еді. Бұл құралдың ерекшелігі — дыбыс валикке емес, дискіге жазылды және тік емес, көлденең жазу пайдаланылды. Осы механикалық дыбыс жазу әлі күнге дейін қолданудан шығып қалған жоқ.
Ал, электромагниттік дыбыс жазу жөніндегі тұңғыш идея 1888 жылы Америкада шығатын “Электрикан роулд” деп аталынатын журналда Оберлин Смитт деген инженердің мақаласында айтылған болатын. Ол тамаша идеяны жариялағанымен, тез арада қолға ала қоймады. Тек он жыл өткен соң ғана дат физигі Вольдемар Паульсен жүзеге асырды. Ол өз әріптестеріне телеграфон деген, дүнижүзінде тұңғыш рет магниттік дыбыс жазу принціпінде жұмыс істейтін құралды шығарды. Телеграфон таза, дәл дыбыс жазғанымен, ол тек арнаулы күшейткішпен ғана тыңдалынатын еді. Ол кезде ондай күшейткіш құралдар жоқ болатын.
Эдиссонмен қатар сымсыз байланыс тәжірибесін ағылшындық Уильям Пирс те зерттеді. Ал, анағұрлым сезімтал әрі ыңғайлы индикаторды француз физигі Эдуард Брайль ойлап тапты. 1890 жылы ол ұсақ металл үгінділерінің электрлік қарсылық процесін өзгертетінін байқады, сөйтіп ол электр толқындарын ұстайтын радиокондуктор деген құралды дүниеге әкелді. Алғаш рет «радио» деген сөзді электромагниттік толқынға пайдаланды. Құралды одан әрі жетілдірген, сапасын жақсартып ұсынған ағылшын физигі Оливер Лодж болды. 1894 жылы ол “когерер” деп аталынатын құралды ойлап тапты.
Бұдан кейінгі жылдары сымсыз байланыс жасау тарихындағы ұлы өзгерістерді жасаған А.С.Попов еді, оның ісін В.В.Скобельцин әрі қарай жалғастырды. Сол жылы патшалық Ресей Попов жаңалығын қолдай қоймағандықтан, бұл идеяны итальян ғалымы Маркони пайдаланып, электромагниттік толқындарды пайдалану жөніндегі жаңалықты таратты. Бұл жаңалықты дүниеге әкелген ресейлік ғалым екендігін дәлелдеу үшін 1896 жылы А. Попов тұңғыш рет толқын арқылы «Генрих Герц» деген телеграмманы жолдады. Әрі ол апатты аймақта қалған балықшылармен байланыс жасап, алғаш рет сымсыз, толқынды пайдалану арқылы хабарласуға болатынын дәлелдегеннен соң ғана оған ашқан жаңалығын өндіріске қолдануға рұқсат берілген.
1903 жылы алғаш рет Берлинде сымсыз телеграфты дамыту жөнінде халықаралық конференция болды. Дүние жүзі ғалымдары қатысқан бұл жиыннан соң “радио” сөзі өз мәніне ие болды, осы жолы “радиотелеграфия” деген терминді қолдану ұсынылды. «Radio» - латын сөзі «сәуле шығарамын, сәуле таратамын» деген мағынаны білдіреді. 1924 жылы радиотехника саласының академигі Минц деген адамның ойлап табуымен бір залдағы алты микрофонның даусы қолмен реттелді, дыбыс деңгейі үйлестірілді. Яғни, алғашқы микшерлеу процесі жүзеге асырылған болып табылады.
Осы кезеңде дикторлық өнерге де көңіл бөліне басталды. Дауыстың адам психологиясына әсері байқалып, газет материалдарын, ресми хабарларды оқуға әйел дауысынан гөрі ер адамдар дауыстарының көбірек келетіні жайлы пікірлер қалыптаса бастады. Бұл дәстүр осы күні де жалғасын табуда. Жіңішке, төмен тонды дауыстарды эфирде пайдаланбау жөнінде жазылған хаттың мұрағаттан табылуы да осыған дәлел.
Ал, Ресей жерінде 1930 жылдан бастап В.К. Викторскийдің басшылығымен сымға магниттік дыбыс жазу қолға алынды. 1933 жылы ең алғашқы «Мосэнерго» диспетчерлік пунктінде апат кезінде берілетін бұйрықтар мен телефонмен сөйлескен сөздер автоматты түрде жазылған. Міне, осылай алғашқы жазу аппараттарының салған негізі, жолы бойынша бүгінгі сандық технология тарихы қалыптасқан еді. Сол алғаш дүниеге келген дыбыс жазу негізі – механикалық дыбыс жазудан сандық электроникаға көтеріліп, информация жинақтаудың және өңдеудің кезі келді. Осы дыбыс жазу процесінің бірнеше түрлері ғылымда дәлелденген:
Механикалық.
Фотографиялық.
Электромагниттік.
Мехонооптикалық .
Электрохимиялық.
Электромеханикалық.
Электростатикалық.
Электротермикалық.
Осылардың ішінде өндіріске көп қолданылып жүргені: механикалық- граммпластинка өндірісінде; фонографиялық кинолентаға жазу үшін; электромагнитті магнитофондарға дыбыс жазу үшін; ал, магнитофондарға дыбыс жазу бүкіл электронды ақпарат құралдарында қолданылады. Қазақстан телерадио арналарының бәрінде қолданылып жүрген жанды дауыс жазу құралдарының бәрі жоғары сапалы болғандықтан эфир тазалығы әрдайым өз деңгейінде көрінуде.
Электромагнитті дыбыс жазуға қажетті алғышарттар:
Магнитті дыбыс жазу процесі арнайы акустикалық және техникалық жарақтандырылған студияда жасалатыны белгілі. Электронды журналистика тәжірибесінде студиядан тыс хабарлар да көптеп жасалынады. Олар арнайы ПРС, ПТС қондырғылы автомашиналары арқылы жүргізіледі. Хабарларды белгіленген жоспарлар бойынша дайындаған уақытта арнайы мерзімде студияларда жүзеге асырылады. Хабарға қажетті техникалық құралдарды операторлар, инженерлер дайындайды. Сонымен қатар, хабарға қатысушылармен бірге, жүргізушілерге де қатысты төмендегідей жайлар талап етілуі қажет:
Акустикалық жарақтандырылған бөлмеде дыбыс сапалы жазылып, оған жаңғырық араласпауы қажет.
Қажетті микрофон таңдау. Мысалы, егер хабар «дөңгелек стол» пішінінде болса көп бағытты конденсаторлы, үлкен залдардан жазылатын болса аспалы т.б. ескерілуі керек.
Егер мәтін оқылатын болса, онда қажетті паузаның сақталуын ескеру. Олай болмайынша оқыған кезде, әсіресе тікелей эфирде қиындық туады.
Микрофонның сезімтал екенін ескеру. Қағазды сытырлатпау. Беттерді аударған уақыттағы қағаздың сыбдыры микрофон құралына өте қатты естіліп, дыбыс сапасына зиян келтіреді. Сондықтан, қағаздың шетін алуға ыңғайлы етіп бүктеп қою керек. Немесе, сытырлатпай ақырын жылжытып отырған жөн.
Әдеттерді шектеу, артық дыбыс шығармау. Кейбір хабарға қатысушылар қаламды тықылдатып, немесе ұшын әрлі-берлі шығарып, сытырлатып отырады. Кейбіреулер отырған орындығын қозғай береді, т.б. мұндай әдеттерді қайталамауын хабарға қатысушы адамға ескертіп қою да дыбыс жазуға қажетті шарттардың бірі. Дыбыс жазу кезінде сақталатын ережелер:
Қандай жағдайда дыбыс жазылмасын, журналистік этиканың сақталуы.
Неғұрлым қысқа, нұсқа, нақты, тұжырымды сөйлеу.
Аудитория мәдениетін сақтау.
Дауыс ырғағын, сөз екпінін, сөйлеу мәнерін, паузаны қадағалау.
Техникалық ақауға жол бермеу, егер бола қалса тыңдарман психологиясына зиян келтірмейтіндей түсінік беру.
Міне, осылайша сапалы, таза, эфирдің барлық нормалары сақталып жазылған дыбыстық эффектілердің өз тыңдармандарын табуы жолында журналистердің шығармашылығы қосыла келіп, озық эфирлік өнім пайда болады.