AZƏrbaycanşÜnasliğIN

Вид материала

Документы

Содержание İngilis dili mənşəli texniki terminlərin azərbaycan dilində işlənməsinə dair Принципы участия азербайджана в снг

Подобный материал:

• AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 13391.37kb.

ЛИТЕРАТУРА

1. Соссюр Фердинанд де. Труды по языкознанию. М., 1977, с.62
   
2. Иванова В.Ф. Современный русский язык. Графика и орфография. М., 1976 г.
   
3. Имран Сеидов. Азербайджанский алфавит – каким ему быть? // В газете «Бакинский рабочий» от 11.Х.1993 г., его же: Ещё раз об алфавите // В газете «Вышка» от 14.Х.1997 г.
   
4. См. об этом: Məmmədov R.S. Azərbaycan dilinin latın qrafikalı əlifbası haqqında bəzi mübahisələr. // Birinci beynəlxalq türkoloji qurultay – 75. Elmi konfransın materialları (6 – 7 mart 2001). Bakı, Ağrıdağ, 2001
   
5. См.: Суперанская А.В. Теоретические основы практической транскрипции. М., 1978 г., с. 9
   
6. Там же.
   

XÜLASƏ

Azərbaycan əlifbası qədər dəyişikliklərə uğramış əlifba yazısı tapmaq yəqin ki, cox çətin olardı.

Diaxron və sinxron aspektlərdə Azərbaycan əlifba yazısının yaranmasını öyrəndikdə növbəti mərhələləri görmək olar:

1. Eramızın I əsri – alban əlifbası

2. VII əsrdən 1929-cu ilə qədər - ərəb əlifbası

3. 1929-cu ilin yanvarından və 1932-ci ildən qəti olaraq latın əlifbası

4. 1 yanvar 1940-cı ildən və qəti olaraq 1958-ci ildən – kiril əlifbası

5. 1991-ci ildən və qəti olaraq 1 avqust 2001-ci ildən – latın əlifbası.


SUMMARY


It's very difficult to find alphabet, wich changes as our Azerbaijany.

We see next periods of this development:

I centure after c.- albanian alphabet

From VII centure to 1929 – arabian alphabet

From january of 1929,and from 1932 certainly – latin alphabet

From 1 january of 1940 and certainly from 1958 – kirylijan alphabet

From 1991 and certainly from 1 august 2001 – lat;n alphabet


Məmmədzadə Pakizə


İNGİLİS DİLİ MƏNŞƏLİ TEXNİKİ TERMİNLƏRİN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İŞLƏNMƏSİNƏ DAİR


Hazırda dünyada elə bir dil yoxdur ki, başqa dillərdən söz almasın, onu öz fonetik və qrammatik qanunlarına uyğun şəkildə işlətməsin. Belə bir cəhəti ter­minologiya sahəsində daha aydın görmək olar. Azərbaycan dili terminologiyasının başqa sahələrində olduğu kimi texniki terminologiyasında da bir sıra alınmalar vardır ki, bunların da əksəriyyəti inqilabdan sonra dilimizə daxil olmuş Qərbi Avropa dillərinə məxsus terminlərdir. Texniki terminlər əsasən dilimizə rus dili vasitəsi ilə daxil olmuş və ona görə də təbii ki, onun fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərini də özü ilə dilimizə gətirmişdir. Dilimizdə işlənən Qərbi Avropa mənşəli texniki terminlər dedikdə biz əsasən yunan, latın, fransız, ingilis, italyan, holland dillərinə məxsus terminləri başa düşürük. Müasir dövrdə xalqımızın həyatında elm və texniki inkişaf sürətləndikcə, elm və texnika sahəsində yeni kəşflər və ixtiralar meydana gəldikcə dilimizin lüğət tərkibi də dəyişilir, formalaşır, yeni-yeni alınma sözlərlə zənginləşir. Texniki dilimizə daxil olmuş yeni terminlər elektromaşınların, EHM-lərin, kompüterlərin, robotların və bir sıra texniki cihaz və avadanlığın texnoloji proseslərini, onların müxtəlif tərəf və hissələrini, ən kiçik detaldan başlanmış ta iri qurğularadək onların adlarını, işlənmə məqamını, bir sözlə yeni texnikanın sirlərini öyrənməkdə bizə yaxından kömək edir. Hər bir yeni növ aparat, cihaz, texniki avadanlıq – yeni ad, yeni söz, termin tələb edir. Bu sözlərin əksəriyyətini konkret leksik sözlər təşkil edir. Yeni yaranmış texniki terminlərin dilimizə daxil olması prosesi müəyyən dövrdə sürətlə, müəyyən döv­r­lərdə isə tədricən daxil olmuşdur. Onların bəziləri dilimizə spesifik xüsusiy­yətlərinə uyğunlaşdığı halda, digərləri isə öz prinsipallığını saxlamış, müəyyən bir qismi də rus dilinin xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışdır. Qərbi Avropa mənşəli texniki terminlərin dilimizə daxil olması texniki məfhum və anlayışlarla əlaqədar zərurətdən irəli gəlmişdir. Bu zərurət hər şeydən əvvəl texniki predmet və əş­yaların, cihaz və aparatların ayrı-ayrı hissələrinə adlar verməkdə, termin şəklində işlətməkdə irəli gələn çətinlikdən yaranmışdır. Buna əlavə Qərb mənşəli texniki terminlərin dilimizə daxil olmasına səbəb texniki cihaz və aparatlara dilimizin daxili imkanları hesabına termin yaratmaq imkanı olmamasından və Şərq mənşəli dillərdən də söz almaq mümkün olmaması zərurətindən irəli gəlir.

Müasir Azərbaycan dilinin texniki terminologiyasında Qərbi Avropa dillərinə məxsus sözalma prosesi dilçiliyimizin aktual və vacib məsələlərindən biri hesab edilir. Məsələn, hal-hazırda texniki terminologiyamızda yunan dilinə məxsus «atom», «katalizator», «kosmos», latın dili mənşəli «aqreqat», «akkumulyator», «kamera», fransız dili mənşəli «fara», «frazer», «reaktor», ingilis dili mənşəli «blok», «rels», «lazer», alman dili mənşəli «dizel», «sement», «linza» və s. terminlər bu qəbildəndir. Həmin alınma terminlər eyni ilə, ya da ki, dilimizin fonetik və qrammatik qanunlarına uyğunlaşdırılaraq texnoloji proses və avadanlıqların, maşın və dəzgahların, onların ayrı-ayrı hissələrinin adları kimi işlənməkdədir. Qərbi Avropa dillərinə məxsus terminlər texniki dilimizə əsasən iki yolla daxil olmuşdur:

• bilavasitə dilin özündən götürməklə;
  
• rus dili vasitəsilə.
  

I. Vaxtilə əcnəbi dillərdən olan və dilimizin fonetik xüsusiyyətlərinə uyğun bir çox texniki terminlər elə həmin şəkildə götürülüb işlədilmişdir. Məsələn, «kompüter», «karbürator» və s. Əlbəttə, belə terimnlərin sayı azdır.

II. Rus dili vasitəsilə dilimizə keçən texniki terminlər isə çoxluq təşkil edir.

Texnikanın demək olar ki, bütün sahələrində bu cür terminlər vardır. Rus dili başqa dillərdən Azərbaycan dilinə texniki terminlərin keçməsi üçün sanki «körpü» rolunu oynayır. Avropa dillərindən Azərbaycan dilinin terminologiyasına alınma sözlərin daxil olması prosesində rus dilinin böyük rola malik olması haqqında professor M.Qasımov qeyd edir: «Azərbaycan dili indiyədək rus dili vasitəsilə saysız-hesabsız elmi-texniki, ictimai-siyasi və başqa terminlərlə zənginləşmişdir».

Rus dilinin texniki terminologiyasında işlənən Qərbi Avropa dillərinə məxsus sözlər bu və ya digər şəkildə Azərbaycan dilinə də keçir. Məsələn, hazırda dilimizdə geniş yayılmış «lazer» termini rus dilinə ingilis dili vasitəsilə keçmişdir. Lazer sözü heç bir fonetik dəyişikliyə uğramadan Azərbaycan dilinin texniki terminologiyasında geniş şəkildə işlənməyə başlanmışdır.

Qərbi Avropa dillərinə məxsus texniki terminlərin əksəriyyəti di­li­­mizə rus dili vasitəsilə keçmiş, onların müəyyən qismi isə son vaxtlarda di­li­mi­zə birbaşa daxil olmaqdadır. Bu isə Azərbaycan xalqının dünya xalqları ilə olan elmi-texniki iqtisadi və mədəni əlaqələrinin nəticəsidir. Qərbi Avropa dil­lə­rindən keçən texniki terminlər Azərbaycan dilinin texniki terminologi­ya­sı­nı təkmilləşdirməklə yanaşı dilimizin lüğət tərkibini zənginləşdirir və onu müasir dünya dilləri səviyyəsinə qaldırır.

İngilis dili mənşəli texniki terminlər mənimsənilərkən həmin terminlərin tərkibindəki suffikslər mütləq Azərbaycan dilinə sözdüzəldici şəkilçilər vasitəsilə tərcümə olunmalıdır. Bəzi terminlər mənimsənilərkən sözün tərkib hissələri nəzərə alınmamış, söz ingilis dilində söz kök və suffiksdən ibarət olsa da, dilimizdə sadə söz şəkilində tərcümə olunmuşdur. Bu halda terminlər alınma sözlər şəklində qəbul edilmiş, həm sözün kökü, həm də suffikslə birlikdə sadə söz şəklində mənimsənil­mişdir.

İngilis dilindəki texniki terminlərin tərkibində «-er» suffiksinin işləndiyi bir qrup terminlərin Azərbaycan dilşinə sadə söz şəklində, yəni «-er» suffiksi ilə birlikdə tərcümə olunmuşdur. İngilis dilində R+er/or modelinin köməyi ilə əşya adlarının yarandığı qeyd olunur. Belə terminlərə -

coke scrubber – koksla doldurulan skrubber;

absorber – absorber;

adapter – adapter;

catcher – ketçer;

pipe – scape – skreper və s. misal göstərmək olar.

Eyni qayda üzrə tərkibində «-or» şəkilçisi olan terminləri də ingilis dilindən tərcümə olunarkən sadə söz formasında tərcümə olunmuş sözlə bərabər tər­kibin­də­ki suffiks də nəzərə alınmışdır. Məsələn:

injector – injektor;

gaz collector – qaz kollektoru;

deflector – deflektor;

dehydrator – dehidrator;

compressor oil – kompressor yağı.

İngilis dilində -er (-or) şəkilçisi leksemlərin xüsusi məhsuldarlığına görə fərq­lən­diyi bildirir. «-er» və «-or» suffiksləri ingilis diliində isim düzəldən şəkilçilərdir və semantik cəhətdən Azərbaycan dilindəki «-çi» sözdüzəldici şəkilçisinə uyğun gəlir. Lakin bəzi terminlərin tərcüməsi zamanı bu suffikslər Azərbaycan dilinin öz şəkilçiləri vasitəsilə tərcümə olunmamış, terminlər ingilis dilində işləndiyi şəkil­çi­y­lə birgə alınmışdır. Bu da terminin bütünlükdə alınma söz şəkilində mənimsənil­məsi ilə izah oluna bilər.

«Anticlinorium» termini ingilis dilində «-iut» sonluğu ilə ifadə olunur. Azər­baycan dilinə tərcümə olunarkən «-iya» alınma şəkilçisi vasitəsilə mənimsənil­miş­dir: antiklinoriya.

İngilis dilinin neft terminologiyasında affiksal terminlərin geniş istifadə olun­du­ğunun şahidi oluruq. Affiksal söz yaradıcılığına gəldikdə, ingilis dilində -ing və -tion suffikləri vasitəsilə yarananlar daha geniş yayılıb, -ment, age, ance, -al ilə yaranan terminlər kiçik qrup təşkil edir.

İngilis dilindəki neft terminləri tərkibində «-sion» suffiksi işlənərsə, Azər­bay­can dilinə keçərkən sözün kökü alınmış, «-sion» suffiksi isə dilimiz üçün alınma şə­­kilçi olan «-siya» şəkilçisi vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. Belə terminlərə misal olaraq

repression –repressiya;

transgression – transqressiya;

dispersion – dispersiya və s. sözlərini göstərmək olar.

Bəzi texniki terminlərin tərkibində işlənən «-sion» suffiksi isə Azərbaycan di­li­nə «-ziya» şəkilçisi vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. Məsələn:

intrusion – intruziya;

effusion – effuziya və s.

Qeyd etmək lazımdır ki, belə terminlərin tərkibində ingilis dilində «-sion» suf­fiksindən, əvvəl sail səs gəlir. O.V.Derqausova yazır: «Şəkilçiləşmə üsulu ilə fel əsasında yaranan isimlərin morfoloji strukturu -ation (xion), -sion, -ion, er/or, -ment, -ance (-ence), -ness və s. bu kimi əsas şəkilçilərdən ibarətdir. -ation (xion), -sion, -ion suffiksləri daha tez-tez işlənir».

«Bressiation» termini tərkibindəki «-tion» şəkilçisi Azərbaycan dilinə «əmələ gəlməsi» sözü vasitəsilə tərcümə olunmuşdur, sözün kökü isə alınmışdır: brek­çi­ya­nın əmələ gəlməsi.

İngilis dilində terminlərin tərkibinləki iki şəkilçi, məsələn, «-fication», «-ization», «-isation», «-ation» işlənərsə, bu şəkilçilər Azərbaycan dilinə müvafiq olaraq «-laşma», «-ləşmə» şəkilçiləri vasitəsilə tərcümə olunmuşdur.

M.H.Qasımov -laşma, -ləşmə şəkilçilərinin isimlərə və sifətlərə əlavə oluna­raq müxtəlif terminlər əmələ gətirdiyini qeyd edir. Belə terminlərə

emulsification – emulsiyalaşma

mineralization – minerallaşma və s. sözlərini göstərmək olar.

Bir qrup terminlər də vardır ki, bu terminlərin kökü alınır, terminin tərkibində işlənən suffiks isə Azərbaycan dilinin özünə məxsus şəkilçilər vasitəsilə tərcümə olunur. Ə.Məhsəti bildirir: «Termin müstəqil mənaya malik kökdən və asanlıqla ay­rıla bilən, məhsuldar xarakter daşyıan sözdüzəldici şəkilçidən ibarət olduqda isə onun yalnız kökü alınır. Termin yaradıcılığı prosesində həmin kökAzərbaycan di­li­nə məxsus şəkilçi artırılır». Misal üçün, ingilis dilindəki texniki terminlərin tər­kibində işlənən «-ing» suffiksini göstərmək olar. Terminlərin kökü alınmış, «-ing» sufrfiksi ilə «-ləmə» şəkilçisi vasitəsilə tərcümə olunmuşdur.

Məsələn:

recementing – təkrar sementləmə; draining – drenajlama

torpedoing – torpedləmə; cementing – sementləmə

Eynilə «sementation» termini tərkmbində işlənən «-tion» suffiks ilə Azər­bay­can dilinə «-ləmə» şəkilçisi vasitəsilə tərcümə olunmuşdur: sementləmə.

Texniki terminlərin tərkibindəki «-itious» suffiksi Azərbaycan dilinə «-lə­yi­ci» şəkilçisi vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. Misal üçün:

cementitious – sementləyici terminini göstərə bilərik.

Bir çox hallarda ingilis dilindəki terminlərin tərkibində iki şəkilçinin ya­na­şı iş­ləndiyinin şahidi oluruq. Əvvəllər nəzərdən keçirdiyimiz terminlərdə suf­fikslər hər ikisi ayrı-ayrılıqda tərcümə olunurdu. Terminlərdə işlənən -fication şəkilçisi Azər­baycan dilinə «əmələ gətirmə» sözü vasitəsilə tərcümə olunmuş­dur. Burada şəkilçilərin müvafiq tərcüməsinə deyil, onların izahlı yolla tərcüməsinə üstünlük ve­rilmişdir. Misal üçün deltafication – delta əmələ gətirmə terminini göstərə bilərik.

Azərbaycan dilinin texniki terminologiyasında işlənən bir qrup terminlər var­dır ki, bu terminlər alınarkən mənbə ingilis dilindəki kök, söz və suffikslər ayrı-ayrılıqda tərcümə olunmuşdur. Həm söz, həm də şəkilçinin tərcüməsi zamanı Azər­baycan dilinə məxsus söz və şəkilçilərdən istifadə olunmuşdur.

İngilis dilindəki texniki terminlərin tərkibində işlənən «-y» şəkilçisi Azər­bay­can dilinə keçərkən dilimizdəki «-li» şəkilçisi vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. N.A.Məmmədov bu şəkilçi barədə yazır: «Müasir ingilis dilində «-y» şəkilçisi va­si­təsilə isim, fel və sifətlərdən sifət düzəldilir. Bu şəkilçi ən çox isimlərdən sifətlər əmələ gətirir». Söz özü isə ayrılıqda tərcümə olunnmuşdur. İ.M.Bayramov «-li» şə­kil­çisinin konkret isimlərlə birləşərək keyfiyyət mənalı sözlər düzəltdiyini bildirir. Belə terminlərə misal olaraq sandy – qumlu terminini göstərə bilərik.

İngilis dilindəki texniki terminlərin tərkibində «-iness» suffiksləri işlənərsə, onlar ayrı-ayrılıqda «-li, -lik» şəkilçiləri vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. Söz isə ay­rılıqda müvafiq söz vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. Misal üçün clayiness, shaliness - gillilik terminini göstərə bilərik.

İngilis dilində terminin tərkibində işlənən «-ed» şəkilçisi Azərbaycan dilinə «-mış» şəkilçisi vasitəsilə, kök söz isə müvafiq sözlə tərcümə olunmuşdur. Belə ter­minlərə misal olaraq:

drained – tükənmiş, işlənmiş (lay);sheeted – laylanmış; umnodified – suyun dəyişməz təbii yerni ilə bərkidilmiş quyu və s. misal göstərmək olar.

Bəzi terminlərin tərkibindəki «-ed» şəkilçisi isə Azərbaycan dilinə «-lı» şəkil­çi­si vasitəsilə tərcümə olunmuşdur. Kök söz və muvafiq söz vasitəsilə tərcümə olun­muşdur. Məsələn: bedded – təbəqəli, laylı; laminated – təbəqəli və s. ter­min­lə­ri göstərə bilərik.

İngilis dilinin texniki terminləri tərkibindəki «-ing» suffiksi Azərbaycan dilinə adətən «-ma» şəkilçisi vasitəsilə, kök söz isə müvafiq söz vasitəsilə tərcümə olun­muşdur. İ.M.Bayramov -ma, -mə şəkilçisinin konkret əşya mənalı feli isim dü­zəlt­diyini bildirir. N.M. Əfəndiyeva göstərir ki, həmişə hərəkət bildirən -ing suffiksi düzəltmə terminlərdə artırılan prefiks hesabına məna çaları dəqiqləşdirilir.


ƏDƏBİYYAT

1. Сафаралиева Дж.: «Роль семантической интерференции в обогащении Азербайджанского литературного языка».
   
2. Qasımov M.Ş. Azərbaycan dilinin terminologiyasının əsasları. Bakı, «Elm», 1973, s. 186.
   
3. Məmmədov N.A. Müasir ingilis dilində sifət düzəldən və şəkilçisinin bəzi xü­susiyyətləri və onun Azərbaycan dilində qarşılığı. Dil vahid­lə­ri­nin funk­si­onal-struktur təhlili (elmi əsərlərin tematik məcmusu). Bakı, ADU, 1988, s. 74-76.
   
4. Байрамов И.М. Пути обогащения современного Азербайджанского ли­тературного языка за счет народно-разговорной речи (лексика и фразеология) . Авт. канд. дисс. Баку, 1986, с. 27.
   

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются употребление технических терминов в ан­глий­ском языке, некоторые сходства и различия в терминологической сис­те­ме в английском и азербайджанском языках, ассимиляция технических тер­минов английского происхождения в азербайджанском языке и их изменение в процессе заимствования.


SUMMARY

The article delas with the use of english and Europe an borrowings in Azerbaijan technical terminology, the ways of their coming the our language, their assimelation and other kinds of variations in uor language.


Масимов Камран


ПРИНЦИПЫ УЧАСТИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА В СНГ


Азербайджан сотрудничает со многими международными организациями – универсального или регионального характера. Одним из важных направлений в стратегии сотрудничества с международными организациями является направление Содружества Независимых Государств. Динамика современных тенденций мирового развития постоянно требует уточнения логики, форм и путей интеграции, учета нынешней международной обстановки, складывающейся вокруг стран СНГ и оказывающей влияние на их внутреннюю и внешнюю политику.

8 декабря 1991 года руководители России, Украины и Белоруссии подписали Беловежское соглашение, а уже 21 декабря появилось новое межгосударственное образование – Содружество Независимых Государств. В настоящее время СНГ действует на основании Устава, принятого Советом глав государств 22 января 1993 года. Присоединение к нему Азербайджана в 1993 г. было, прежде всего, политическим шагом, призванным сохранить в том или ином виде систему экономических и культурно-исторических связей на постсоветском пространстве. В 1990-х гг. для Азербайджана было очень важно, чтобы СНГ явилось механизмом, позволившим ослабить дезинтеграционные процессы и смягчить многие негативные последствия распада Советского Союза. Годы существования СНГ свидетельствуют о том, что Содружество в целом состоялось как политическая реальность, оно содействовало становлению новых суверенных государств, их выбору собственной модели экономических реформ и государственного строительства, развитию взаимных отношений. Немало было сделано для сохранения сложившихся духовных, гуманитарных и культурных связей [1. 7-13].

Азербайджанская Республика продолжает активно сотрудничать в рамках Содружества и придерживается позиции по углублению объединительных процессов в целях взаимовыгодного сотрудничества, обеспечения стабильности и безопасности, сохранения единого информационно-культурного пространства [2].

Опыт деятельности СНГ в 1990 – нач. 2000-х гг. показал, что формирование Содружества происходило под воздействием распространенных в тот период иллюзий. В частности, предполагалось, что взаимодействие новых государств в силу социально-экономического, производственного, культурно-исторического единства естественным образом останется на прежнем уровне. Это побудило включить в основополагающие документы СНГ положения о сохранении общего экономического и общего военно-стратегического пространства, проведении согласованной внешней политики, ускоренном создании таможенного союза и т. д. По большому счету в базовых документах СНГ была сделана заявка на интеграцию высокого уровня. Однако в отличие от многих международных организаций основополагающий документ Содружества – Устав СНГ – не ставит перед государствами-участниками задач в достижении общей конечной цели, не налагает на государства обязанностей, а лишь фиксирует их готовность сотрудничать. Нет в СНГ и органов с наднациональными полномочиями. Таким образом, система функционирования Содружества во многом строилась на завышенных ожиданиях, что стало одной из причин последующего разочарования и критики в его адрес в Азербайджане. Участие Армении в ОДКБ является фактором отказа Азербайджана в участии интеграционных процессах в сфере институционализации безопасности в рамках СНГ [5. 149].

Важным фактором участия Азербайджана в СНГ стал нацеленность государства на приоритетность делового сотрудничества Азербайджана с государствами – нечленами СНГ. Для Азербайджана многие проблемы в рамках СНГ оставались нерешенными, а в азербайджанском обществе укреплялось мнение о низкой эффективности СНГ [7].

 Однако было бы ошибкой оценивать участия Азербайджана в СНГ лишь в негативном плане. При всех имеющихся издержках и недостатках Содружество проявило себя не только как инструмент «цивилизованного развода» бывших союзных республик, но выполнило важную и крайне сложную историческую миссию – сформировало основы новых межгосударственных отношений на постсоветском пространстве. Оно на деле стало гарантом развития взаимовыгодного сотрудничества Азербайджана со странами постсоветского пространства.

Общенациональный лидер азербайджанского народа Г.Алиев, Президент Азербайджана И.Алиев и руководство правительства, а также парламент страны – Милли Меджлис неоднократно подтверждали приверженность Азербайджана интеграционным процессам в рамках Содружества, и подтверждали желание Азербайджана всемерно содействовать этим интеграционным процессам [9].

Главное направление стратегии Азербайджана в сотрудничестве в рамках СНГ – это экономическое взаимодействие. В этой связи Азербайджан ставит вопрос о совершенствовании механизмов по вопросам экономической интеграции. Азербайджан принимает участие в разработке стратегии экономического развития СНГ до 2020 года. По мнению Председателя Исполнительного комитета СНГ С.Н.Лебедева, участие Азербайджана в экономических интеграционных процессах в рамках СНГ – «это важный момент» [7]. Азербайджан также участвует в рабочей группе, которая занимается совершенствованием сотрудничества государств СНГ в сфере транспорта. Это тоже очень важное актуальное направление взаимодействия. 4 апреля 2010 года в Москве состоялось заседание Экономического совета СНГ, где обсуждались вопросы экономического развития государств-участников СНГ, а также вопросы усиления экономических интеграционных процессов в рамках СНГ [10].

Таким образом, на первом месте в стратегии Азербайджана стоит экономическое сотрудничество. Здесь Азербайджан решает целый ряд очень важных задач. Ключевой темой сотрудничества, например, в 2008 году избрана тема транспортного взаимодействия. Поэтому сейчас основное внимание уделено подготовке документов, регламентирующих сотрудничество в сфере транспорта, которые должны способствовать улучшению взаимодействия в этой сфере. Эта тема очень актуальная, и даже, можно сказать, болезненная для государств СНГ. Здесь и проблемы транзита, и налогообложения, и таможни, и еще целый ряд проблем, требующих своего решения. В октябре 2008 г. на саммите СНГ в г. Бишкеке был обсужден вопрос развития транспортно-коммуникационных связей. На повестку дня саммита были вынесены вопросы о стратегии Экономического развития СНГ, взаимодействии в транспортной сфере, обеспечении продовольственной безопасности стран-участниц. Можно констатировать, что введение режима зоны свободной торговли на пространстве Содружества в основном завершено. Сегодня в свободном обращении находятся почти 12 тысяч товарных позиций и лишь по 27 из них официально зафиксированы тарифные изъятия. Кроме того, примерно по 200 позициям используются нетарифные ограничения. Это значительно меньше, чем в других подобных международных объединениях, что убедительно свидетельствует о реальном функционировании зоны свободной торговли [13].

Большое значение для усиления экономической составляющей в деятельности СНГ имел Ялтинский саммит Содружества, состоявшийся в сентябре 2003 года. На нем Азербайджан, как и другие участники, признал безусловным приоритетом формирование и функционирование зоны свободной торговли с постепенным продвижением на основе расширения интеграции к единому экономическому пространству. Совет глав государств принял соответствующее Заявление и утвердил План реализации важнейших мероприятий, направленных на развитие и повышение эффективности взаимодействия государств – участников СНГ в экономической сфере в 2003-2010 годах. Фактически с принятием данного Плана Азербайджан получил среднесрочную стратегию экономического сотрудничества в рамках СНГ. Выбор вектора движения к единому экономическому пространству представляется оправданным с точки зрения его научной обоснованности и мировой практики [6].

Азербайджан заинтересован в разрешении миграционных проблем на пространстве СНГ с учетом значительной миграции азербайджанских граждан, в первую очередь, конечно, в Россию. Нелегальная миграция в Азербайджане представляет серьезную проблему. Во многом миграционное законодательство Азербайджана отвечает требованиям времени. Учитывая географическую близость Азербайджанской Республики к европейским государствам, нельзя допустить превращение республики в транзитное государство для нелегальной миграции из третьих стран [11].

Для Азербайджана очень важно решение вопроса о действенности институтов СНГ. Первый вице-премьер Азербайджана Я. Эюбов, который непосредственно занимается вопросами СНГ, неоднократно подчеркивал о необходимости совершенствования механизмов Содружества [7].

Заинтересованность в сохранении и дальнейшем развитии Содружества со всей определенностью зафиксирована на заседании Совета глав государств 26 августа 2005 года в Казани, где была четко определена доминанта деятельности СНГ – радикальное повышение практической отдачи от интеграционного сотрудничества. На Казанском саммите однозначно подтверждены и приоритеты дальнейшего взаимодействия: развитие экономической интеграции, обеспечение стабильности и безопасности, расширение масштабов сотрудничества в гуманитарной сфере [15].

Иногда в Азербайджане слышится от некоторых депутатов парламентов и общественно-политических деятелей о нецелесообразности сохранения Содружества. Но политическое руководство Азербайджана не поддерживает эти настроения. 22 февраля 2008 г. в Москве прошел неформальный саммит глав стран СНГ. Его главными особенностями стало участие впервые за долгие годы глав всех стран Содружества, а также тот факт, что этот саммит стал последним для Владимира Путина и премьерным для его преемника Дмитрия Медведева. На этом саммите все главы государств, в том числе и Президент И.Алиев, высказались за целесообразность сохранения организации [7]. Все главы государств высказывались за улучшение, совершенствование работы СНГ, укрепление взаимодействия. Проблемы, вне сомнения, есть [8]. При разумном подходе, нахождении компромиссов эти проблемы можно вполне успешно решать. И эти периодически проявляющиеся проблемы ни в коем случае не должны служить основанием для выхода того или иного государства из СНГ, а тем более – для роспуска организации. На нынешнем этапе ключевым вопросом развития Содружества остается проблема реформирования и совершенствования деятельности органов Содружества, придания новой динамики интеграционным процессам. Дискуссии о перспективах СНГ привели к пониманию важности объединения усилий государств-участников СНГ в поиске новой концепции будущего развития Содружества. В этих целях на душанбинском саммите 5 октября 2007 года была принята Концепция дальнейшего развития СНГ и План ее реализации [6].

Другим важным направлением стратегии участия Азербайджана в СНГ является гуманитарное сотрудничество. Руководство Азербайджана уделяет большое внимание сохранению и укреплению гуманитарного сотрудничества между государствами в рамках СНГ. Основными элементами гуманитарного сотрудничества являются: культурный обмен, взаимное проведение мероприятий, например, месячников или недель культуры Азербайджана в России, Украине и других государствах СНГ, сотрудничество в сфере образования, науки и искусства. По мнению Председателя Исполнительного комитета СНГ С.Н.Лебедева, взаимное проведение месячников или недель культуры Азербайджана в странах СНГ «очень актуальна и важна» [7]. Но эта форма сотрудничества в последние годы ослабла. Азербайджан исходит из того, что культурный обмен сближает народы, способствует взаимопониманию. Поэтому, для Азербайджана необходимо проведения подобных месячников. Азербайджан во многих официальных и неофициальных встречах неоднократно предлагал возобновление такую форму культурного сотрудничества [1.223].

Данное направление взаимодействия – сотрудничество в гуманитарной сфере занимает важное место в стратегии Азербайджана, которая, можно сказать, успешно осуществляется. Азербайджан активно сотрудничает Советом СНГ по гуманитарному сотрудничеству. Азербайджан являлся соучредителем Фонда гуманитарного сотрудничества СНГ, который приступил к своей работе, и уже проведено несколько крупных мероприятий в этой сфере [2]. Важной вехой стал второй форум гуманитарного сотрудничества, прошедший в ноябре 2009 года в Астане, где активно участвовал Азербайджан и внес ряд важных предложений по вопросам развития гуманитарного сотрудничества [12].

Следующее направление стратегии Азербайджана в отношении СНГ – это взаимодействие в сфере безопасности и правоохранительной деятельности. Эта тема тоже очень актуальна. Азербайджан, хоть и не является участником Организации договора о коллективной безопасности (ОДКБ), но активно осуществляет сотрудничество правоохранительных органов и органов спецслужб в рамках СНГ. Эта сфере развивается достаточно успешно. Азербайджан стремится развивать участие и в других региональных организациях, которое должно способствовать активному взаимодействию и сотрудничеству в других структурах [1. 172].

В целях проведения мониторинга специальных средств, состоящих на вооружении МВД Азербайджана, и обсуждения ряда вопросов, касающихся дальнейшего обмена опытом в части противодействия террористическим и экстремистским проявлениям в июле 2008 года проведены встречи с руководителями МВД Азербайджана, на которых достигнута договоренность о продолжении взаимовыгодных контактов во всех сферах правоохранительной деятельности и передано приглашение руководства МВД России на посещение делегацией специалистов МВД Азербайджана научно-технических и специальных подразделений МВД России для ознакомления с новыми видами вооружения, специальных средств и специальной техники [12].

Сегодня странам СНГ, как и мировому сообществу в целом, приходится противостоять различным вызовам и угрозам, которые носят глобальный характер. Без согласованных коллективных усилий невозможно эффективно бороться с нарастанием масштабов международного терроризма, организованной преступности, наркобизнеса, угрозой техногенных катастроф, последствиями разрушительных стихийных бедствий.

В Кишиневе 9 октября 2009 года состоялось заседание Совета глав государств СНГ, на котором были рассмотрены 16 вопросов, касающиеся активизации сотрудничества государств – участников Содружества в совместном преодолении последствий мирового финансового кризиса, расширения интеграционных процессов в гуманитарной сфере, обеспечения безопасности и дальнейшей оптимизации деятельности уставных и других органов Содружества. По всем вопросам были приняты согласованные решения. Традиционно большое внимание было уделено проблематике укрепления безопасности, совместного противодействия глобальным вызовам и угрозам [3].

По большому счету в Азербайджане вопрос о будущем Содружества из теоретической окончательно перешел в практическую плоскость [4]. Фактически политика Азербайджанского государства стоит перед выбором: либо СНГ становится инструментом реализации национальных интересов Азербайджана, либо в обществе начнет возобладать мнение о нецелесообразности участия страны в СНГ. Все это будет зависеть от активной позиции СНГ по Карабахскому вопросу. В остальных сферах позиции сторон совпадают. Президент И.Алиев во время встречи с участниками XI заседания Совета руководителей национальных информационных агентств СНГ, отметил, что «Азербайджан активно участвует в интеграционных процессах на пространстве СНГ» [14]. Это и есть выбор политического руководства Азербайджана. Окончательный же выбор азербайджанского общества будет зависеть от перспективы самого Содружества.