Метадычныя рэкамендацыі да выканання кантрольнай работы

Вид материала

Документы

Содержание Матэрыялы для даведак Сотни вёрст пустой, однообразной, выгоревшей степи не могут нагнать такого уныния, как один человек, когда он сидит, говорит и н На высоком горизонте вечно изменяющиеся, играющие светом, как алмазы, снеговые горы (Л. Толстой) Почтальон постоял немного, резко мотнул головой, как окончательно проснувшийся человек, и пошёл за ямщиком (А. Чехов) Благодарствую за угощение, но я не пьющий (М. Шолохов) Не пера-скочыўшы, не кажы гоп Заданні на кантрольную работу Пераліваліся ў такт Электрамагнітныя ўзбурэнні Афіцыйна-справавы стыль Плацёжнае даручэнне Перадача даных для ЭВМ Спіс літаратуры

Подобный материал:

• Адрасуецца студэнтам Vкурса стацыянара І vi курса завочнай формы навучання філалагічнага, 262.95kb.
• Метадычныя рэкамендацыі аб дзейнасці музеяў устаноў адукацыі, 186.68kb.
• Бібліятэка бдэу бюлетэнь новых паступленняў, 292.77kb.
• Вучэбная праграма факультатыўных заняткаў па гісторыі Беларусі для вучняў ХІ класа, 171.35kb.
• Внутренняя отделка, Электромонтажные работы Кровельные работы( мягкие, жесткие) Сантехнические, 4.65kb.
• План -проспект курсовых мероприятий, 366.43kb.
• Методические указания по оформлению контрольной работы Объем работы, 76.5kb.
• 1. составление плана курсовой работы, 485.55kb.
• Тема работы: «Условия и факторы результативной работы менеджера», 64.95kb.
• Результатом работы является отчет о выполненной курсовой работе, диск с материалами, 104.44kb.

Метадычныя рэкамендацыі

да выканання кантрольнай работы


Адной з форм самастойнай працы студэнта-завочніка з’яўляецца кантрольная работа. Выкананне кантрольнай работы дае магчымасць вызначыць веды, уменні, навыкі студэнтаў, паколькі яна дазваляе праверыць тэарэтычныя веды студэнта, іх практычнае прымяненне.

Глыбокае вывучэнне і аналіз пытанняў курса беларускай мовы, уменне класіфікаваць і сістэматызаваць моўны матэрыял, выкладаць свае думкі лагічна, паслядоўна – гэта навыкі, якія набывае студэнт у працэсе выканання кантрольнай работы.

Афармленню кантрольнай работы неабходна надаваць належную ўвагу.

Кантрольная работа выконваецца ў вучнёўскім сшытку з адведзенымі палямі. На першай старонцы ўказваецца нумар варыянта. Заданні павінны выконвацца ў той паслядоўнасці, у якой яны пададзены ў кантрольнай рабоце, заданні перапісваюцца поўнасцю, кожнае заданне пачынаецца з чырвонага радка. Не дазваляецца пісаць у кожную клетку, матэрыял падаецца праз клетку.

Для выканання работы студэнт выкарыстоўвае літаратуру: дапамож-нікі, падручнікі, слоўнікі і інш. Кантрольная работа завяршаецца спісам выкарыстанай літаратуры, які складаецца па храналогіі ці ў алфавітным парадку.

Выкананая кантрольная работа накіроўваецца для праверкі ва ўнівер-сітэт ва ўстаноўленыя тэрміны.

Пасля праверкі кантрольнай работы студэнт знаёміцца з рэцэнзіяй, пры неабходнасці робіць работу над памылкамі або дапрацоўвае яе. Усе дапрацоўкі выконваюцца ў тым жа сшытку, што і кантрольная работа.

Адрэцэнзіраваная і дапрацаваная кантрольная работа захоўваецца да заліку.


Матэрыялы для даведак

пры выкананні кантрольнай работы


Каб правільна выканаць заданні кантрольнай работы, патрэбна пазнаёміцца з тэарэтычным матэрыялам, бо ўсе заданні маюць тэарэтычны характар.

Развіццю маўленчай мабільнасці, адчуванню слова, удасканальванню навыка дакладнасці выбару слова ў адпаведнасці з кантэкстам садзейнічае пераклад. Пераклад патрэбна рабіць з захаваннем настрою, зместу, з улікам спалучальнасці слоў у пэўным кантэксце. Так пры перакладзе з некалькіх магчымых слоў важна выбраць тое, якое адпавядае дадзенаму кантэксту, яго стылёвай накіраванасці.

Напрыклад, для перакладу прапануецца выраз “лица, поступающие на работу на железнодорожный транспорт”. Руска-беларускі слоўнік прапануе да слова “лицо” наступныя адпаведнікі: “твар”, “асоба”. У дадзеным выпадку слова “лицо” мае лексічнае значэнне ‘человек, личность’ і ў гэтым значэнні перакладаецца як “асоба”. Такім чынам па-беларуску выраз гучыць так: “асобы, якія паступаюць на работу на чыгуначны транспарт” – менавіта такі моўны выклад адпавядае кантэксту.

Ніжэй апісаны фанетычныя і арфаграфічныя асаблівасці беларускай мовы, якія дапамогуць правільна зрабіць пераклад тэксту з рускай мовы на беларускую, а таксама выканаць іншыя заданні кантрольнай работы. Сюды адносяцца:

1) Наяўнасць гукаў [дз’], [ц’]:

• цвёрды зычны [д] мае парны мяккі [дз’]: горад – у горадзе, каманда – па камандзе. Змяненне гука [д] пры яго памякчэнні на [дз’] называецца дзеканнем. Такое змяненне адбываецца перад галоснымі е, ё, і, ю, я і перад мяккім знакам: дзед, дзёран, дзік, дзюбка, дзяжа, дзядзька, а таксама перад мяккім [в’]: дзверы, дзвесце, подзвіг. Памякчэнне прыставачнага [д] не адбываецца: адвярнуць, адвесіць;
  
• зычны [т] змяняецца на [ц’] пры тых жа ўмовах, што і [д] на [дз’]: мэце (ад мэта), цемень, цёпла, цікава, цюфяк, цярпець, цвёрды, цверазець – такое змяненне называецца цеканнем. Памякчэнне суфіксальнага [т] не адбываецца: у таварыстве, у бітве.
  

2) Наяўнасць заўсёды цвёрдых зычных гукаў [ж], [дж], [ш], [ч], [р], [ц], а на пісьме літар ж, дж, ш, ч, р, ц пасля якіх пішуцца а, о, у, ы, э, але не могуць пісацца е, ё, ю, я, і. Параўнайце рускія і беларускія словы: жёлудь – жолуд, дожди – дажджы, ширина – шырыня, чёлн – човен, ценить – цаніць.

3) Наяўнасць гука [дж]: дождж, хадзіць – хаджу, глядзець – гляджу.

4) Гук [ў], які можа чаргавацца з [л], [в] на пісьме – ў пішацца пасля галоснага перад зычным у пачатку, сярэдзіне і на канцы слова: малявалі –маляваў, доўгі, яна ўспомніла.

5) Гукі [г], [г’] у беларускай мове не выбухныя, а фрыкатыўныя: горад, гоман, гладкі, гімнаст, нагадаць.

6) Гукі [з], [с] перад усімі мяккімі зычнымі памякчаюцца, акрамя мяккіх [г’], [к’], [ х’], напрыклад: свет [с’в’], звіць [з’в’], лісцік [с’ц’], але: раскінуць [ск’], згінуць [зг’], схіліць [сх’].

7) Зычныя гукі [з’], [с’], [л’], [н’], [дз’], [ц’], [ж], [ч], [ш] у становішчы паміж галоснымі падаўжаюцца. Падоўжанае вымаўленне іх абазначаецца падвоеным напісаннем адпаведнай літары: сувяззю, узлессе, вяселле, снеданне, паўгоддзе, смецце, падарожжа, аблічча, зацішша.

8) Прыстаўныя гукі [в], [і], [а]: [в] узнікае перад націскным каранёвым пачатковым [о] і перад каранёвым пачатковым [у]: вузка, водгук, востраў, а не ўзнікае перад прыставачным [у] і перад [у], якое развілося з [в]: ураджай, участак, учора, уперад, унук, а таксама ў іншамоўных словах: ордэн, унія; прыстаўныя [і], [а] вымаўляюцца і пішуцца перад збегам зычных, першым з якіх выступае [р], [л], [м]: імгненна, іржышча, ільдзіна.

9) Спалучэнне літар дч, тч вымаўляецца як двайныя гукі [чч]: наладчык, лётчык, а спалучэнне літар дц, тц, чц – як доўгі цвёрды [ц]: на вокладцы, пры хатцы, у рэчцы.

10) Не характэрна спалучэнне шумнага і санорнага, які заканчвае слова, у такіх выпадках з'яўляецца ўстаўны галосны гук, параўн. руск. і бел. словы: журавль – журавель; у запазычаных словах можа ўзнікаць а-падобны гук пры вымаўленні, напрыклад: магістр [тар], спектакль [каль].

11) Заўсёды цвёрдыя губныя [б], [в], [м], [п], [ф] на канцы слова: голуб, семдзясят, насып, верф – руск. голубь, семьдесят, насыпь, верфь.

12) Усе галосныя гукі пад націскам вымаўляюцца выразна і іх напісанне адпавядае вымаўленню: паток, збегчы, шэлест, працяг, цыркуль.

Не пад націскам галосныя [о], [э] у беларускай мове пры вымаўленні і напісанні пасля цвёрдых зычных змяняюцца на а: холад – халады, мароз – маразы, абстрэл – страляць, вучэнне – вучань. Гэты працэс атрымаў назву акання.

У невялікай групе слоў ненаціскны галосны [о] у спалучэннях ро, ло змяняецца на ы: гром – грымоты, дровы – дрывотня, глотка – глытаць.

Аканне не распаўсюджваецца на многія запазычаныя словы: жэтон, чэмпіён, дэлегат, тэлефон.

13) Ненаціскныя [о], [э], [а] пасля мяккіх зычных у першым складзе пе­рад націскам супадаюць у гуку [а], што адлюстроўваецца на пісьме як пераход е, ё ў я: вёсны – вясна, веснавы; мёд – мядовы, медавуха. Для большасці запазычаных слоў яканне не ўласціва: перон, калектыў, веранда, методыка, алегорыя, семестр, Германія, але: дзяжурны, сяржант, каляндар. Каранёвае я вымаўляецца і пішацца заўсёды нязменна: святкаваць, сувязь, пояс, выгляд, тысяча, памяць, месяц.

14) Гук [і] пераходзіць у [ы] на стыку прыстаўкі на зычны і кораня з і: без+ідэйны=безыдэйны, с+іграць=сыграць. На стыку прыстаўкі на галосны і кораня з і гук [і] можа змяняцца на [й]: пры+ісці=прыйсці, за+іграць= зайграць.

Пры выкананні кантрольнай работы варта звярнуць увагу на наступныя марфалагічныя асаблівасці беларускай мовы.

Назоўнік (рус. имя существительное). Асноўныя асаблівасці назоў-нікаў у беларускай мове ў параўнанні з рускай звязаны з важнейшымі граматычнымі катэгорыямі ліку, роду, склону.

Так, пры ўтварэнні форм множнага ліку назоўнікаў беларускай мовы, карыстаюцца толькі канчаткамі -і, -ы: кніга – кнігі, дуб – дубы.

Многія назоўнікі, якія ўжываюцца толькі ў адзіночным ці множным ліку, належаць да розных лікаў у беларускай і рускай мовах, напрыклад: бел. змрок, дрыжыкі, грудзі, чарніцы, паводзіны; рус. сумерки, дрожь, грудь, черника, поведение.

Асабліва шмат адрозненняў у беларускай і рускай мовах пры вызначэнні роду назоўнікаў, напрыклад: бел. таполя (ж.р.) – рус. тополь (м.р.), рамонак (м.р.) – ромашка (ж.р.), яблык (м.р.) – рус. яблоко (ср.р.), жыццё (н.р.) – жизнь (ж.р.), цяля (н.р.) – теленок (м.р.).

Найбольш адрозненняў вылучаецца пры формаўтварэнні назоўнікаў. Умоўна падзяляюць назоўнікі на тры скланенні паводле роду і граматычных паказчыкаў:

Назоўнікі I скланення – назоўнікі жаночага і мужчынскага роду з канчаткамі -а, -я ў назоўным склоне адзіночнага ліку – выдзяляюцца рознымі варыянтамі канчаткаў у давальным і месным склонах у залежнасці ад асновы:

а) назоўнікі з цвёрдай асновай набываюць канчатак -е (краіна – краіне, у краіне; нага – назе, на назе; страха – страсе, на страсе), дзе назіраецца змяненне [г]-[з], [х]-[с];

б) назоўнікі з асновай на зацвярдзелы зычны набываюць канчатак -ы (праца – працы, на працы; пушча – пушчы, у пушчы);

в) назоўнікі з асновай на -к, што змяняецца на ц, але з націскам на канчатку набываюць канчатак -э (шчака – шчацэ, на шчацэ, рука – руцэ, у руцэ).

г) назоўнікі з мяккай асновай маюць канчатак -і (лазня – лазні, у лазні).

Назоўнікі мужчынскага роду з канчаткамі -а, -я ў беларускай мове адрозніваюцца ад назоўнікаў жаночага роду. Асноўныя адрозненні характэрныя творнаму склону: пасля цвёрдых зычных назоўнікі маюць ненаціскны канчатак -ам (мужчынам, Васькам), націскны -ёю (-ёй) (старшынёй, суддзёй). Назоўнікі з мяккай асновай і націскным канчаткам у давальным і месным склонах маюць варыянтныя канчаткі -і або -ю: аб старшыні, аб ціхоню.

Назоўнікі II скланення – назоўнікі мужчынскага роду з нулявым канчаткам (стол, дзень, край) і назоўнікі ніякага роду (акно, жыццё, мора) вызначаюцца канчаткамі ў залежнасці ад асновы, націску, адушаўлёнасці –неадушаўлёнасці, лексічнага значэння.

У родным склоне адушаўлёныя назоўнікі мужчынскага роду маюць кан­чатак -а (-я) (брата, настаўніка, каня), а неадушаўлёныя могуць ужывацца адны з канчаткам -а (-я), іншыя з канчаткам -у (-ю), для вызначэння якіх можна карыстацца наступным прыёмам: калі назоўнік можа спалучацца з колькасным ці парадкавым лічэбнікам, тады канчатак будзе -а (-я), калі не – -у (-ю): стол – стала (тры сталы); сшытак – сшытка (два сшыткі); але: лёд – лёду, вецер – ветру, гром – грому, шум – шуму.

Маюцца выпадкі, калі адзін і той жа назоўнік у розных значэннях мае розныя канчаткі: пад’езд – падысці да пад’езда (уваход у будынак), да дома няма пад’езду (дзеянне паводле дзеяслова пад’ехаць).

Канчаткі давальнага і меснага склону таксама залежаць ад тыпу асновы і націску: канчатак -у маюць назоўнікі з цвёрдай асновай (мужу, настаўніку).

У месным склоне могуць быць канчаткі: -е, -і (-ы), -у (-ю). Канчатак -е ўжываецца ў неадушаўлёных назоўніках з асновай на цвёрды зычны, які чаргуецца з мяккім (голас – па голасе, лес – аб лесе), і з асновай на [г], [х], якія чаргуюцца з [з’], [с’]: снег – на снезе, парог – на парозе, кажух – у кажусе. Канчатак -і ўжываецца ў назоўніках з мяккай асновай: конь – на кані, бой – у баі. Канчатак -ы – з асновай на зацвярдзелы зычны: шалаш – у шалашы, трактар – на трактары.

Назоўнікі III скланення – назоўнікі жаночага роду з нулявым канчат-кам. У творным склоне ўжываецца канчатак -у ў назоўніках з зацвярдзелай асновай, акрамя асновы на р (печ – печчу, медзь – меддзю, мыш – мышшу), і канчатак -ю ў назоўніках з асновай на мяккі зычны, губны, р: (даль – даллю, моль – моллю, глыб – глыб’ю, шыр – шыр’ю, любоў – любоўю). Як можна заўважыць, у творным склоне адбываецца падаўжэнне зычных л, н, з, дз, ч, ш у становішчы паміж галоснымі (даллю, восенню, завяззю, памяццю, гладдзю, ноччу, цішшу).

Прыметнік (рус. имя прилагательное) характарызуецца тымі ж граматычнымі асаблівасцямі, што і назоўнік, з якім прыметнік спалучаецца, таму пры перакладзе прыметніка з рускай мовы на беларускую патрэбна выявіць род, лік, склон назоўніка, напрыклад: шырокі стэп, нясцерпны боль.

Для беларускай мовы характэрна ўжыванне поўнай формы прымет-нікаў, а кароткая форма магчыма толькі для прыналежных прыметнікаў у на­зоўным і вінавальным склонах пры неадушаўлёных назоўніках: Сцёпкава хата – Сцёпкаву хату, але дзедава цяля – дзедавага цяля.

Прыметнікі ў форме адзіночнага ліку мужчынскага роду ў назоўным склоне маюць ў беларускай мове канчаткі -і, -ы: малады, звонкі, вясёлы, прыгожы, шчыры, родны, навуковы (параўн. рус. молодой, звонкий, весёлый, красивый, искренний, родной, научный).

Прыналежныя (рус. притяжательные) прыметнікі ў беларускай мове ўтвараюцца пры дапамозе суфіксаў -аў, -еў, -оў, -ёў ад назоўнікаў мужчынскага роду (брат – братаў дом, дзед – дзедаў кажух, Васіль – Васілёў сшытак, Лукаш – Лукашоў сын) і суфіксаў -ін, -ын – ад назоўнікаў жаночага роду (Ніна – Нініна спадніца, вавёрка – вавёрчына гняздо, сяброўка – сяброўчын муж).

Якасныя прыметнікі ўтвараюць вышэйшую і найвышэйшую ступені па­раўнання, напрыклад: хуткі – хутчэйшы, больш хуткі; найхутчэйшы, самы хуткі.

Пры перакладзе з рускай мовы на беларускую неабходна адрозніваць формы ступеней параўнання якасных прыметнікаў ад прыслоўяў, якія могуць супадаць у рускай мове, але адрозніваюцца ў беларускай, параўнайце бел. прыслоўе хутка – хутчэй, больш хутка; найхутчэй, найбольш хутка.

Да формы вышэйшай ступені параўнання прыслоўяў могуць далучацца часціцы ўсё, яшчэ, куды: усё лепш, яшчэ больш моцна, куды менш; да формы найвышэйшай ступені – як, чым, што: што найбліжэй, як най­мацней, чым найлепш.

Вось чаму пры перакладзе патрэбна ўстанавіць, якая часціна мовы: калі прыметнік (он старше сестры), то адзін пераклад (ён старэйшы за сястру), калі прыслоўе (бывать чаще), то іншы варыянт (бываць часцей).

Лічэбнік (рус. имя числительное) у беларускай мове вызначаецца фанетычнымі асаблівасцямі пры вымаўленні, якія адлюстроўваюцца і на пісьме: сем – семдзясят, сямідзесяці, сямюдзесяццю; тысяча, мільярд; чацвёра, пяцёра.

Лічэбнік абодва змяняецца па родах: абодва сшыткі, абедзве групы. Лічэбнік паўтара спалучаецца з назоўнікамі мужчынскага і ніякага роду (паўтара года, паўтара вядра), а паўтары – з назоўнікамі жаночага роду (паўтары тоны).

Пры лічэбніках два, дзве, абодва, абедзве, тры, чатыры назоўнік ужываецца ў форме назоўнага склону множнага ліку (два студэнты, дзве сястры, абодва хлопцы, абедзве жанчыны, тры ўнучкі, чатыры браты, пяцьдзясят ча­тыры хвіліны), а з астатнімі ўжываюцца назоўнікі ў форме роднага склону (сем кніг, дзевяць вёсак). Дробавыя лічэбнікі таксама спалучаюцца з назоўнікамі ў форме роднага склону (дзве трэція задання, пяць сёмых гектара).

Дзеяслоў (рус. глагол) у неазначальнай форме заканчваецца на -ць (гуляць, зелянець, малаціць, спяваць), -ці (ісці, дзяўбці, церці, цвісці), -чы (стрыгчы, берагчы, бегчы, легчы).

Далучэнне да дзеяслова постфікса -ся (-ца, -цца) ператварае гэты дзеяслоў у зваротны: збірацца, падняцца, вырвацца, шаптацца, плесціся, параўнайце з рус.: собираться, подняться, вырваться, шептаться, плестись.

Пры змяненні дзеяслова і ўтварэнні разнастайных форм -ся (-ца, -цца) захоўваецца: апрануцца – я апрануся, ты апранешся, ён (яна, яно) апранецца, мы апранёмся, вы апранецеся, яны апрануцца; апрануўся, апранулася, апрануліся, апрануўшыся.

Змяненне дзеясловаў па асобах і ліках называецца спражэннем. У залежнасці ад характару асабовых канчаткаў выдзяляюцца I і II спражэнне. Адрозненне паміж дзеясловамі I і II спражэнняў выяўляецца ў 3-й асобе множнага ліку. Дзеясловы I спражэння маюць канчаткі -уць (-юць), II спражэння – -аць (-яць).

Правапіс галосных у канчатках залежыць ад асновы і месца націску:

• пасля зацвярдзелых зычных пад націскам пішуцца галосныя о, э (бяром, сячом, бярэм, сячэм), а не пад націскам – а (скачам, скачаце, вяжам, вяжаце);
  
• пасля мяккіх зычных і пасля галосных у форме 1-й асобы множнага ліку ўжываецца ё (плывём, расцём, цвіцём), а не пад націскам – е (вывучаем, мераем, спяваем, будуем).
  
• у 2-й асобе множнага ліку ў першым пераднаціскным складзе пішацца я (ідзяце, несяце, пеяце). Каб не памыліцца ў напісанні гэтай формы, неабходна спачатку паставіць дзеяслоў у 1-ю асобу множнага ліку, дзе выразна праяўляецца націскны і ненаціскны канчатак: плывём – плывяце, нясём – несяце, мыем – мыеце, сеем – сееце. Гэта заканамернасць праяўляецца і ў дзеясловах II спражэння: ходзім – ходзіце.
  

Трэба адрозніваць канчаткі дзеясловаў 1-й і 2-й асоб множнага ліку абвеснага і загаднага ладу: бяром, жывём – бераце, жывяце – абвесны лад (сослагательное наклонение); бярэм, жывем, бярыце, жывіце – загадны лад (повелительное наклонение).

Дзеепрыметнікі (рус. причастия) незалежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асновы неазначальнай формы дзеяслова пры дапамозе суфікса -л-: збялець – збялелы, зледзянець – зледзянелы.

Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асновы інфінітыва пераходных дзеясловаў закончанага трывання пры дапамозе суфіксаў -ен-, -ан-, -н-, -т-:

а) калі інфінітыў заканчваецца на -аць, -яць, -іць, -ыць, а аснова інфінітыва на -о, -у і з суфіксам -ну-, тады выкарыстоўваецца суфікс -т-: раскрыць – раскрыты, прымяць – прымяты, разліць – разліты, вымыць – вымыты, адамкнуцъ – адамкнуты;

б) калі аснова інфінітыва на мяккі зычны або на галосны і, ы, е, тады выкарыстоўваецца суфікс -ен-: звезці – звезены, аднавіць – адноўлены, з'есці – з'едзены, забяліцъ – забелены;

в) калі аснова інфінітыва на зацвярдзелы зычны – выкарыстоўваецца суфікс -ан-: пазычыцъ – пазычаны, запрасіцъ – запрошаны;

г) калі аснова інфінітыва на -а (-я), тады выкарыстоўваецца суфікс -н-: прайграцъ – прайграны, заваяваць – заваяваны.

У сістэме беларускіх дзеепрыметнікаў адсутнічаюць зваротныя формы.

Не ўсе формы дзеепрыметнікаў аднолькава ўжывальныя ў беларускай мове. Найчасцей выкарыстоўваюцца дзеепрыметнікі прошлага часу з суфіксамі -ен-, -ан-, -н-, -т-, -л-.

Нехарактэрныя для беларускай мовы дзеепрыметнікі з суфіксамі -уч- (-юч-), -ач- (-яч-), -ш-, -ўш-. Яны запазычаны з рускай мовы праз навуковы і публіцыстычны стылі, і тлумачыцца гэта нераспрацаванасцю беларускай афіцыйна-справавой і навуковай тэрміналогіі, калі ўводзяцца ў мову тэрміналагічныя словазлучэнні тыпу “кампраметуючыя факты”, “кіруючая роля”, “блукаючыя токі”. Тое самае можна сказаць і пра дзеепрыметнікі з суфіксамі -ем-, -ім-: кіруемы, ствараемы, цярпімы.

Мэтазгодна пазбягаць выкарыстання дзеепрыметнікаў незалежнага стану, бо яны, супадаючы з аманімічнымі дзеепрыслоўямі, робяць думку неакрэсленай, невыразнай, як у наступным сказе: Чалавек, чытаючы газету, не заўважыў, што да хаты пад'ехала машына (зусім не зразумела, ці то чалавек, які чытаў, не заўважыў машыны, ці то чалавек не заўважыў машыны, бо чытаў). Больш дакладны такі пераклад: Чалавек, які чытаў газету, не заўважыў, што да хаты пад 'ехала машына.

Каб пазбегнуць нехарактэрных форм дзеепрыметнікаў, асабліва пры перакладзе з рускай мовы, патрэбна карыстацца:

а) адпаведнымі дзеепрыметнікамі: рус. Сотни вёрст пустой, однообразной, выгоревшей степи не могут нагнать такого уныния, как один человек, когда он сидит, говорит и неизвестно, когда уйдёт (А. Чехов); бел. Сотні вёрст пустэльнага, аднастайнага, выгаралага стэпу не могуць нагнаць такой нуды, як адзін чалавек, калі ён сядзіць, гаворыць і невядома, калі пойдзе;

б) прыметнікамі і спалучэннямі іх з назоўнікамі: рус. На высоком горизонте вечно изменяющиеся, играющие светом, как алмазы, снеговые горы (Л. Толстой); бел. На высокім небасхіле вечна цудоўныя, вечна новыя, у дыяментавых пералівах святла, снегавыя горы;

в) даданымі сказамі: рус. Почтальон постоял немного, резко мотнул головой, как окончательно проснувшийся человек, и пошёл за ямщиком (А. Чехов); бел. Паштальён пастаяў крыху, рэзка матнуў галавою, як чалавек, які канчаткова прачнуўся, і пайшоў за фурманам;

г) дзеясловамі: рус. Благодарствую за угощение, но я не пьющий (М. Шолохов); бел. Дзякую за пачастунак, але я не п 'ю;

д) назоўнікамі: рус. Он [Лукашка] напоминал разыгравшегося жеребца, который, взвив хвост и фыркнув, остановился как вкопанный всеми ногами (Л. Толстой); бел. Ён нагадваў жарабца-стаенніка, які, задраўшы хвост і фыркнуўшы, спыніўся як укопаны ўсімі нагамі;

е) словазлучэннямі, апісаннямі: рус. взволнованный мальчик; бел. хлопчык усхваляваўся.

Дзеепрыслоўі (рус. деепричастия) закончанага трывання ўтвараюцца ад асновы цяперашняга часу з дапамогай суфіксаў -учы (-ючы), калі дзеяслоў I спражэння, і -ачы (-ячы), калі дзеяслоў II спражэння: 6ягуць – бегучы, крадуць – крадучы, ляжацъ – лежачы, стаяцъ – стоячы.

Каб пазбегнуць памылак ва ўжыванні дзеепрыслоўяў і пры перакладзе іх з рускай мовы на беларускую, варта памятаць, што яны ў сказе абазначаюць дадатковае дзеянне, гэта значыць паясняюць дзеяслоў-выказнік і разам з ім суадносяцца з дзейнікам, напрыклад: Пад нагамі, перамешваючыся, самотна шорхаў снег.

Існуе два прыёмы самаправеркі, ці правільна ўжыта дзеепрыслоўе:

1) перабудова сказа: замена дзеепрыслоўя дзеясловам і злучэнне аднародных выказнікаў злучнікам і: Пад нагамі перамешваўся і самотна шорхаў снег;

2) дзеепрыслоўе адносна свабодна размяшчаецца ў сказе і сэнсава звязваецца з дзейнікам, таму магчыма перастаноўка дзеепрыслоўя ці дзеепрыслоўнага зварота бліжэй да дзейніка: Пад нагамі самотна шорхаў, перамешваючыся, снег. Параўнайце: З лётчыкам Куніцыным, лятаючы на ваенным самалёце, здарылася аварыя. Гэты сказ пабудаваны няправільна, бо, зрабіўшы перастаноўку, размясціўшы дзеепрыслоўнае словазлучэнне бліжэй да дзейніка, лёгка выяўляецца бяссэнсіца: Аварыя, лятаючы на ваенным самалёце, здарылася з лётчыкам Куніцыным.

Дзеепрыслоўі ўжываюцца ў абагулена-асабовых сказах: Не пера-скочыўшы, не кажы гоп; у безасабовых сказах, дзе выказнік выражаецца спалучэннем безасабовага дзеяслова ці прэдыкатыўнага прыслоўя (трэба, неабходна, нельга, можна, варта і г. д.) з інфінітывам: Слухаючы яго выступленні, нам ад няёмкасці хацелася нават залезці пад лаўку.

Націск у дзеепрыслоўях закончанага трывання супадае з націскам у ад-паведных дзеясловах прошлага часу: скасіў – скасіўшы, паклаў – паклаўшы.

У дзеепрыслоўях незакончанага трывання націск падае на канцавы склад суфікса -учы (-ючы), калі ў адпаведных дзеясловах цяперашняга часу ў 3-й асобе множнага ліку націск на канчатку: ідуць – ідучы, смяюцца –смяючыся, вядуць – вядучы. Калі ж націск прыпадае на аснову, то ён застаецца нерухомым: лічацъ – лічачы, тояць – тоячы.

Заданні на кантрольную работу


Варыянт кантрольнай работы адпавядае апошняй лічбе вучэбнага шыфра


Заданне 1

Спішыце тэкст, раскрываючы дужкі, устаўляючы прапушчаныя арфаграмы і знакі прыпынку. Растлумачце ўстаўленыя арфаграмы.

Узор выканання:

На прыб(е,я)рэжны лес (па)волі апускалася сонца. У з(о,а)л(о,а)цістай чырвані зіха(т,ц)ела неба а ўся в(е,я)лізная прастора в(о,а)ды нібы была заліта ра(з,с)плаўле(н,нн)ай ме(дз,ддз)ю і срэбрам якія гарэлі п(е,я)раліваліся (у,ў) такт ціхаму пагойдва(н,нн)ю хваляў (в)озера.

На прыбярэжны лес паволі апускалася сонца. У залацістай чырвані зіхацела неба, а ўся вялізная прастора вады нібы была заліта расплаўленай меддзю і срэбрам, якія гарэлі, пераліваліся ў такт ціхаму пагойдванню хваляў возера.

Прыбярэжны, вялізная – літара я пішацца ў першым складзе перад націскам.

Паволі – пішацца разам (прыслоўе).

Залацістай, вады – літара а пішацца ў ненаціскным становішчы.

Зіхацела – [т] пераходзіць у [ц’] перад галоснымі е, ё, ю, і, я і перад мяккім знакам.

Расплаўленай – перад глухім [п] у прыстаўцы пішацца с.

Расплаўленай – суфікс -ен- у дзеепрыметніках пішацца з адной н.

Меддзю, пагойдванню – адбываецца падаўжэнне зычных у становішчы паміж дзвюма галоснымі.

Пераліваліся – літара е пішацца ў другім і г.д. складах перад націскам.

Возера – узнікае прыстаўны [в] перад націскным каранёвым пачатко-вым [о].

Пераліваліся ў такт – пасля галосных пішацца ў.


Варыянт 1


Мінск сталіца нашай (не)залежнай (Р,р)эспублікі (Б,б)еларусь.

Светлая і разам (з,с) тым (т,ц)яжкая доля выпала гор(о,а)ду бо (у,ў)знік ён на в(е,я)лікіх дарогах што вядуць з захад(а,у) на (у,ў)сход і з поўначы на поў(д,дз)ень. А па гэты(м,х) дарога(м,х) ішлі (не)толькі добрыя людзі а і (не)людзі драпежнікі якія кол(ь?)кі разоў спрабавалі захапіць Мінск надзець на яго жыхароў ярмо зрабіць н(е,я)вольнікамі. Гэтак было як пішуць летапіс-цы і дзевя(т,ць)сот гадоў таму калі (князі)браты (Я,я)раславічы Із(е,я)слаў Св(е,я)таслаў і (У,Ў)севалад рушылі ў паход падышлі да ракі (Н,н)ямігі дзе стаяла крэпасць збудава(н,нн)ая (П,п)олацкім княз(е,я)м Ус(е,я)славам. Яго войска выступіла (на)сустрач заваёўнікам але сілы былі (ня)роўныя. Шмат воінаў загінула тады а князь Ус(е,я)слаў трапіў у палон. Мінскім княз(е,я)м стаў яго сын Глеб.

Сяліліся гара(д?)жане каля замк(а,у) па берага(м,х) (Н,н)ямігі і (С,с)віслачы. Гэта была пераважна бедната якая працавала на багатых а сама мела толькі хлеб(а,у) кавалак на жы(ц,цц)ё ды якую апранаху на кожны дзень. Але як толькі наб(е,я)галі заваёўнікі мінчане (у,ў)мелі абараня(ц,цц)а. Пяц(ь?) разоў горад выгараў ад пажар(а,у) (да)шчэнту і зноў а(д,т)будоўваў-ся. Такая была ў лю(д,дз)ей любоў да роднага мес(т,ц)а воля каб ж(і,ы)ць ладзіць новую спадчыну.


Варыянт 2


Дзейнасць Францыска Скарыны склала цэлую эпоху ў культурным жы(ц,цц)і беларускага народ(а,у) i са(д,дз)ейнiчала яго сацы(а,я)льнаму i нацы(а,я)нальнаму абудж(е,э)(н,нн)ю. Яна зрабiла в(е,я)лiкi ўплыў на культурнае раз(ь?)вi(ц,цц)ё нашых братоў-сусе(д,дз)яў pycкix i ўкраiнцаў якiм так(сама) адр(э,а)саваў сва(е,i) выда(н,нн)i в(е,я)лiкi ас(ь)ветнiк i пакiнула значны с(ь?)ле(д,т) у гiсторыi культуры ч(е,э)шскага i лiтоўскага народаў... Клапо(т,ц)ячы(сь,ся) пра ас(ь?)вету для простых лю(д,дз)ей даў iм першую друкава(н,нн)ую кнiгy на роднай мове а пераклаўшы "Бiблiю" на беларускую мову ён тым самым уз(ь?)нiма(л,ў) гэтую мову да ўзроўн(ю,я) класiчных моў (Я,Е)ўропы. Такой гiган(тс,ц)кай асобай як Францыск Скарына мог(бы) ганары(ц,цц)а кожны наро(д,т).

(С,3) дзейнас(ц,цц)ю в(е,я)лiкага палачанiна з(ь?)вязана далейшае раз(ь?)вi(цц,ц)ё кнiгадрукава(н,нн)я на Бeлapyci i ўз(ь?)нiкне(н,нн)е яго ў Pacii на Украiне. Kнiгi Скарыны раз(i,ы)шлi(сь,ся) па ўсёй У(с,з)ходняй (Я,Е)ўропе ix стара(н,нн)а пepaпicвaлi i ра(з,с)паўсю(дж,ж)валi. Яны пера-маглi хоць i было ў ix н(е,я)мала ворагаў.


Варыянт 3


Максім Багдановіч... Кароткі быў яго жы(ц,цц)ёвы век. Ён вым(е,я)ра-е(ц,цц)а два(д?)ца(ц,цц)ю пя(ц,цц)ю гадамі. Многія літ(е,а)ратары ў такім узрос(т,ц)е толькі пачынаюць тварыць. Ён жа закон(ь?)чыў. І можа таму што пра(д,ч)чуваў блі(з,с)кую ра(з,с)вязку сп(е,я)шаўся працаваў (не)шкадуючы сябе.

У яго (не)было зацягнутага перы(а,я)ду вучнёўства. Пра сябе як паэта ён заявіць адразу і адразу(ж) упэўне(н,нн)ай хадой по(і,й)дзе наперад пераадоль-ваючы ця(ж,ш)касці. А іх было (не,ня)мала.

Толькі пяць гадоў жыў ён на Беларусі. Астатняе жы(ц,цц)ё пра(і,й)шло (па)за яе межамі. Таму родную мову на якой раша(е,я)цца тварыць давядзе(ц,цц)а вывучаць па бацькавы(м,х) этнаграфічны(м,х) запіса(м,х) ды па кніга(м,х). І (на)перакор в(е,я)лікадз(е,я)ржаўным с(ь?)кептыкам якія (не)прызнавалі за белару(с,сс)кай мовай яе самастойнасці дакажа што яна (ні)колькі (не)бяднейшая і (не)горшая за ін(ь?)шыя мовы што ёй падуладны (у,ў)се віды і жанры зведа(н,нн)ыя і асво(е,я)ныя выс(о,а)каразвітымі літ(е,а)ратурамі і што на ёй можна пас(ь?)пяхова перадаваць найтанчэйшыя а(д,т)ценні чалавечых пачу(ц,цц)яў.

Варыянт 4


Скупое зімовае со(л?)нца све(т,ц)іць над Н(е,я)свіжам. У вянк(е,у) старых клёнаў і ліп стаіць помнік. Павее ветрык і белыя кры(с,ш)талікі іне(я,ю) асыпаю(ц,цц)а на бронзавага (С,с)ымона (Б,б)уднага ярка (у,ў)спых(і?)ваюць на сонц(э,ы). А (С,с)ымон (Б,б)удны горда трымае ў адной ру(ке,цэ) кнігу “Катэхізіс” а другой нібы перагортвае яе старонкі запрашае пачытаць.

(Не)падалёку ад помнік(а,у) знаходзі(ц,цц)а друкарня імя (С,с)ымона (Б,б)уднага. Побач славуты кас(ь?)цёл якому чатыр(э,ы)ста гадоў старыя мурава(н,нн)ыя будынкі. Здае(ц,цц)а (на)міг трапля(е,і)ш у той час калі жыў у Н(е,я)свіжы чалавек які так многа зрабіў для нас беларусаў.

(С,с)ымона (Б,б)уднага справ(е,я)дліва называюць в(е,я)лікім гуманістам ас(ь?)ветнікам філосафам філолагам гісторыкам. Прадаўжальнік справы (Ф,ф)ранцыска (С,с)карыны ён жыў у эпоху (А,а)драджэння калі в(е,я)лася барац(ь?)ба новых погл(е,я)даў і ідэй з тымі што аджылі свой век. (С,с)ымон (Б,б)удны выступаў супраць ф(е,і)адалаў якія прыгн(е,я)талі народ. Ён лічыў што (у,ў)се лю(д,дз)і багатыя і бедныя павінны быць ро(в,ў)нымі пер(а,е)д законам пер(а,е)д судом. Каб (с,ш)час(т?)ліва жыць патрэб(е,і)н мір. Войны падз(е,я)ляў на справ(е,я)длівыя калі адстойваюць сваю Радзіму і на заваёўні(тс,ц)кія злачы(н,нн)ыя.


Варыянт 5


У (не)прыкметнай л(е,я)сной вёса(ч,ц)цы каля в(е,я)лікай ракі жыве (не)старая яшчэ жан(ь?)чына. У яе добрая а(т,д)будава(н,нн)ая ў пас(ь?)лява-е(н,нн)ы час хата якая (не)калі р(о,а)знагалоса гучала дзі(т,ц)ячымі галасамі. Цяпер тут (т,ц)ішыня. (Не)в(е,я)лікая гаспадарка і вол(ь?)ны час запоў-не(н,нн)ы ўспамінамі аб тым даўнім вае(н,нн)ым леце калі гэтая жанчына тады маладая дз(е,я)ўчына страціўшы бац(ь?)коў сабрала пад уцалелым дахам паўтузіна асірацелых на вайне дз(е,я)цей на доўгія гад(а,ы) стаўшы для іх маці стар(е,э)йшай с(е,я)строй выхавал(ь?)ніцай. Ішлі гады дзеці вучы-ліс(ь,я) сталелі і разыходзіліс(ь,я) з л(е,я)снога прыстанк(а,у) па сваі(м,х) (не,ня)зведаны(м,х) дарога(м,х). І вось настала хвіліна калі яна ра(з,с)віта-лас(ь,я) з апошнім і засталас(ь,я) ў ха(т,ц)е адна. Яна (не)шкадуе аб сваім (не,ня)лё(г,х)кім лёс(е,у) які шмат у чым вызначыла яе дабрыня што прая-вілас(ь,я) ў ця(ж,ш)кую га(д,дз)іну.

Усё далей у (не)зваротнае мінулае ад(ы?)хо(д,дз)іць гэтая самая в(е,я)лікая вайна але шрамы ад яе яшчэ часам прагляд(ы?)ваюць (у,ў) наш(а,ы)м жы(ц,цц)і. Мінула стол(ь?)кі гадоў а пам(е,я)ць аб ёй жывая (у,ў) св(е,я)домас(ь?)ці народ(а,у) у сэр(д?)цах людзей.


Варыянт 6


Купал(л,ь)е святкуюць яшчэ з часоў язычні(тс,ц)тва. Праўда тады яго адзначалі ў перы(а,я)д летняга с(о,а)нцастаяння калі быў самы до(л,ў)гі дзень і прырода дасягала на(і,й)вышэйшага росквіт(а,у).

Калі на Русі і ў ін(ь?)шых мяс(ь?)цінах прынялі хрысці(а,я)нства царква прымеркавала св(е,я)ткаванне (К,к)упал(л,ь)я да сёмага ліпен(я,ю) дня нара(д?)жэння Івана Прадцечы. Св(е,я)ткаваць пачалі (ў)ноч з шостага на сёмае ліпен(я,ю). (У)дзень дзяўчаты (з,с)біралі розныя зёлкі сушылі каб захаваць іх як (ч,ц)удадзейныя лекі плялі вянкі і варажылі на ва(д,дз)е. Но(ч,чч)у (з,с)біраліся каля кастр(а,у) вадзілі карагоды танцавалі скакалі праз агонь.

Фантазія людзей нарадзіла л(е,я)генду згодна з якой (а)поўначы з шостага на сёмае ліпен(е,я) ў гу(с,ш)чары лес(а,у) зацв(і,я)тае папараць(кветка) якая можа даць чалавеку празорлівасць і (не)абмежаваную сілу вечную маладос(т,ц)ь здольнасць разумець мову раслін і жывёл. Гэтая л(е,я)генда нарадзілася вел(ь?)мі да(в,ў)но калі думалі што ўсялякая рас(ь?)ліна павінна ўтвараць кветку а ад яе насе(н,нн)е каб прадоўжыць свой род на зямл(е,і).


Варыянт 7


Люблю гл(е,я)дзець на р(а,э)ку в(е,я)сной калі паво(д,т)ка затапляе луг(а,і) на цэлыя кіл(о,а)метры калі бурліць віруе раз(ь, ')юшаная вада зносячы ў нізо(в,ў)е ўсё што трапілася на яе шлях(е,у) бярве(н,нн)е дошкі змытыя кусты вербалоз(а,у) а то і дрэвы падмытыя і вырваныя з карэн(н,ь)ем. Люблю гл(е,я)дзець (у)летку калі рака (і,й)скрыцца пад першымі промн(е,я)мі со(л?)нца і раптам (не)дзе (па)сярэдзіне ўзляціць над спалоханай вадою з(е,я)ленаваты (с,ш)чупак ці плясне па вадзе шырок(е,і)м хвастом хітры бабёр палохаючы ціка(в,ў)нага да ўсяго рыбалова. Люблю паз(е,і)раць у празрыс-тыя струмені восен(н,ь)ю калі ў(з,с)цілае раку жо(л,ў)тае лісце б(е,я)роз і (в?)ольхаў што густа стаяць абапал ракі калі са с(ь?)вістам пранося(ц,цц)а ні(з,с)ка над вадою апошнія чаро(д,т)кі дзікіх кач(а,э)к і ціхі сум паву-ці(н,нн)ем павісае над пац(е,я)мнелымі журботнымі паплавамі.

І цяпер аз(е,і)раючыся праз смугу час(а,у) назад у тое (с,ш)чымлі-ва(радаснае) дзяцінства (у,ў)сведамляеш якую (не)паўторную дабрыню і спагадлівас(ь?)ць дала нам усім (Р,р)адзіма нашых бац(ь?)коў (у,ў)сведамляеш у якім (не)аплатным да(л,ў)гу мы перад ёю.


Варыянт 8


Ці мала на с(ь?)веце (ч,ц)удоўных мясцін?

Давялося мне пабываць (у,ў)сюды. Бываў я на поўдн(е,і) і на далёкай поўнач(э,ы) захапляўся (не)разгаданым (ч,ц)удам прыроды паўночным (з,зз)яннем. Ласкавы со(л?)нечны поўдз(е,і)нь казачныя прасторы (Ч,ч)орнага мора высокія снежныя горы (К,к)аўказа пакінулі (не)забыўны (у,ў)спамін аб іх гордай і ветлівай ц(е,я)плыні.

Так на свеце вел(ь?)мі многа прыгожых мяс(т,ц)ін добрых людзей (с,ш)чырых сяброў. Мабыць (ні)чога лепшага за іх на свеце н(е,я)ма. Аднак дзе(б) я (ні)быў якія(б) (ч,ц)уды (ні)здзіўлялі перад маімі вачыма заўсёды (з,зз)яла прамяністае с(ь?)вятло роднага м(е,я)стэчка дзе жылі бац(ь?)кі і бац(ь?)кі маіх бац(ь?)коў дзе я сам (у)першыню захапіўся (с,ш)чодрай со(л?)нечнай прамяністас(ц,цц)ю пахам кветак на ша(л,ў)ковых мурожных лугах спевам жаваранка пад высокімі сінімі н(е,я)бёсамі. Вось так і хоча(ц,цц)а прыгадаць кожны куточ(а,е)к кожную сц(е,я)жынку у(з,с)горачак і лагчынку дзе над люстрам блакітным нашага аз(е,я)рка з(е,і)хацяць празрыстыя (в?)облакі.


Варыянт 9


У прыродз(е,і) можна назіраць дзі(в,ў)ную з(ь, ')яву. Мёртвая халодная і (не)прыступная скала прастаіць міл(ь,і)ёны гадоў вытрывае гарачую спёку і тр(а,ы)скучыя марозы дажджы ды навал(ь?)ніцы. А вось такое мален(ь?)кае насе(н,нн)е б(е,я)розы мікр(о,а)скапічная і кволен(ь?)кая крупінка трапіўшы ў ра(з,с)коліну скалы і пус(т,ц)іўшы карэ(н,нн)е з часам пранікае (у,ў)сё глыбей у цвердзь. І праз нейкі час настае момант калі (не)прыступная скала якая пам(е,я)тае іхтыяза(в,ў)раў і мамантаў раптам (не)вытрымлівае націск(а,у) бярозкі і ра(з,с)сыпае(ц,цц)а. Бо здаровы і дужы расток заўсёды знойдзе разумную дарогу каб прабі(ц,цц)а да со(л?)нца да кісларод(а,у) да сокаў. Гэтак і з ч(а,е)лавекам. Не (у,ў) асаблівым р(о,а)зуме не (у,ў) фізічнай сіл(е,і) не (у,ў) прыгажосц(е,і) яго моц. Значэ(н,нн)е яго (у,ў) мэц(е,і) (у,ў) велічы сэр(д?)ца (у,ў) сутнасц(е,і) імкненняў.

Творчасць вынік фізі(а,я)лагічнай патрэбы вынік інстынкт(а,у) дзеяння. Такога(ж) магутнага як прывяза(н,нн)асць у ч(а,е)лавека да родных мяс(т,ц)ін патрэба ў дзіцяц(е,і) пераадольваць перашкоды (у,ў) птушкі с(ь?)пяваць а ў рыб плысц(ь,і) супроць цячэ(н,нн)я горнай ракі.


Варыянт 10


Без канца можна ехаць па сельскі(м,х) дарога(м,х) і (ні)колі (не)перастаць любавацца ўсім навакол(л,ь)ем. Мінулася (не)вялічкае аз(е,я)рко што кра(е,я)м па(д,т)ступіла да самай дарогі. Па нізкім травяністым бера(гу,зе) вузен(ь?)кая сц(е,я)жынка вяла да прымкнутага чоўна. Так і (з,с)давалася што тут ад шум(а,у) наш(а,э)й машыны падыму(ц,цц)а і закружаць імклівыя куртатыя качкі. Пасля пацягнуўся шырокі поплаў з тою празрыстаю сініз-ною далечы ад якой замірае сэр(д?)ца. Кіл(о,а)метр(а,ы) праз тры пачаўся лес і тут (ад)разу стала спакойна і ціха.

Можа таму белару(с,сс)кі ч(а,е)лавек прывык да роздум(а,у) і жы(ц,цц)ёвай развагі што (с)прадвеку зна(л,ў)ся з л(е,я)самі. Прырода (у,ў)мее гаварыць і ствараць і настрой і лагоду толькі трэба (у,ў)мець яе слухаць. Як у люстэрка глядзі(ц,цц)а ў прыроду ч(а,е)лавек і бярэ ад яе душэ(в,ў)насць і ласку і мудрасць. Мабыць па(д,т)глядаючы іх пісаў (Я,я)куб (К,к)олас свае “Казкі жыцця” сабра(в,ў)шы ў гэтых абразках глыбін(у,ю) народнай душы.

Гл(е,я)дзіш(ь?) і гл(е,я)дзіш(ь?) як мінае(ц,цц)а падлесак і кожны раз усё нова і с(ь?)вежа і хораша. То міл(ь?)ганула палянка то малады ра(д,т)камі пасаджаны хвойнік з мя(г,к)кім сіваватым колерам шыпулек. То голы (у,ў)сыпаны шышкамі дол то параснік траў верасоў дз(е,я)разы.

Заданне 2

Перакладзіце на беларускую мову і праскланяйце словы і слова-злучэнні.

Узор выканання:

Синяя река – сіняя рака

Н. сіняя рака

Р. сіняй ракі

Д. сіняй рацэ

В. сінюю раку

Т. сіняй ракой

М. (у) сіняй рацэ


Варыянт 1

1. доработанная рукопись;
   
2. библиотека;
   
3. четыре выполненных варианта;
   
4. восемьсот семнадцать экземпляров.
   

Варыянт 2

1. очередная перепись;
   
2. республика;
   
3. три напечатанных статьи;
   
4. двести семьдесят восемь наименований.
   

Варыянт 3

1. общий интерес;
   
2. математика;
   
3. целых две недели;
   
4. триста двадцать восемь страниц.
   

Варыянт 4

1. абсолютное большинство;
   
2. физика;
   
3. четыре прочитанных страницы;
   
4. пятьсот сорок семь рублей.
   

Варыянт 5

1. избирательный округ;
   
2. электротехника;
   
3. два лучших студента;
   
4. шестьсот девяносто восемь приборов.
   

Варыянт 6

1. неправильная дробь;
   
2. дуга;
   
3. три подготовленных рукописи;
   
4. четыреста пятьдесят шесть аудиторий.
   

Варыянт 7

1. офицерская шинель;
   
2. тревога;
   
3. две прочитанных повести;
   
4. девятьсот семнадцать компьютеров.
   

Варыянт 8

1. древняя летопись;
   
2. победа;
   
3. четыре научных лаборатории;
   
4. четыреста семьдесят пять дипломов.
   

Варыянт 9

1. железнодорожная насыпь;
   
2. хозяйство;
   
3. три подвижных состава;
   
4. восемьсот тридцать девять посетителей.
   

Варыянт 10

1. пятиэтажное здание;
   
2. сварка;
   
3. два дипломных проекта;
   
4. двести пять сотрудников.
   

Заданне 3

Падбярыце па 3 выразы з публіцыстычнага, навуковага, афіцыйна-справавога стыляў і складзіце з імі сказы выразнай функцыянальна-стылявой прыналежнасці.

Узор выканання:

Публіцыстычны стыль: тэхналогія поспеху, імклівы час, скарбы народнай мовы.

Глыбока авалодаўшы фразеалагічнымі скарбамі народнай мовы, паэт не толькі выкарыстаў гатовае, але і сам стварыў афарыстычныя выслоўі: “І авечка, хоць дурная, // А ваўка ж пазнае!” (“Воўк і авечка”), “Не надта свабодна ў гэтай свабодзе” (“Быў у чысцы”).

Навуковыя дасягненні ў наш імклівы час сталі вынікам дзейнасці вялікіх калектываў вучоных.

Творчая індывідуальнасць і самабытнасць, пачуццё асабістай адказнасці і абавязку перад чалавецтвам, як і раней, застаюцца галоўнымі ідэйна-маральнымі якасцямі і тэхналогіяй поспеху вучонага.


Навуковы стыль: электрамагнітныя ўзбурэнні, эксперыментальныя дадзеныя, электрамагнітная тэорыя.

Электрамагнітныя ўзбурэнні – гэта ваганні хвалевага характару.

Фармуляваць вывады можна толькі тады, калі атрыманы і апрацаваны эксперыментальныя дадзеныя.

Стварыць класічную электрамагнітную тэорыю стала магчыма толькі тады, калі была прынята ідэя неперарыўнасці матэрыі.


Афіцыйна-справавы стыль: рэгістрацыя малога прадпрыемства, плацёжнае даручэнне, кіраванне фінансавымі справамі.

Просім зарэгістраваць заснаванае нашай арганізацыяй арэнднае малое прадпрыемства і згадзіцца з вызваленнем яго ад выплаты адлічэнняў ад прыбытку ў мясцовы бюджэт да студзеня 2009 года.

Плацёжнае даручэнне аб унясенні платы за рэгістрацыю.

Маю значны вопыт у кіраванні фінансавымі справамі, звязанымі з дзейнасцю прадпрыемства.


Заданне 4

Выпішыце з артыкула па спецыяльнасці 10 словазлучэнняў ці слоў тэрміналагічнага характару і перакладзіце іх на беларускую мову. У тэрміналагічным слоўніку знайдзіце тлумачэнні гэтых слоў.

Узор выканання:

1. Одиобатический процесс – адыябатычны працэс

Працэс змены стану фізічнага цела, што адбываецца без цеплаабмену з навакольным асяроддзем.

2. Аксиома – аксіёма

1. суджэнне, якое прымаецца без доказу як зыходнае палажэнне навуковай тэорыі; 2. перан. відавочная, агульнавядомая ісціна.

3. Октаедр – актаэдр

Мат. цела, абмежаванае васьмю правільнымі трохвугольнікамі; васьміграннік.

4. Алгоритм – алгарытм

Сукупнасць правілаў, якія дазваляюць чыста механічна рашыць любую задачу з класа аднатыповых задач.

5. Алгебраическая функция – алгебраічная функцыя

Функцыя, звязаная з незалежнай пераменнай велічынёй алгебраічным ураўненнем.

6. Оптимизация процесса управления – аптымізацыя працэсу кіравання.

Выбар найлепшага варыянта з некалькіх магчымых у кіраванні працэсам.

7. Биномиальные коэффициенты – бінаміяльныя каафіцыенты

Каафіцыенты ў раскладанні бінома Ньютана.

8. Бинормаль – бінармаль

Мат. нармаль крывой, перпендыкулярная да яе галоўнай нармалі.

9. Блок-схема – блок-схема

Схема прылады, апарата, машыны, дзе асобныя састаўныя вузлы (блокі) маюць выгляд прамавугольнікаў, а сувязь паміж імі паказана лініямі са стрэлкамі.

10. Вокодер – вакодэр

Від тэлефоннай сувязі з перадачай інфармацыі ў закадзіраваным відзе.


Заданне 5

Падбярыце тэкст па спецыяльнасці на рускай мове, у якім былі б дзеепрыметныя і дзеепрыслоўныя словазлучэнні, і перакладзіце яго на беларускую мову. (100 самастойных слоў.)

Узор выканання:

Передача данных для ЭВМ


Использование вычислительных машин (ЭВМ) привело к созданию большого числа вычислительных центров (ВЦ), в которых проводятся различные расчёты, обрабатываются материалы, необходимые для планирования и управления народным хозяйством. ВЦ располагаются в крупных городах и должны обрабатывать материалы, поступающие к ним от предприятий и учреждений, расположенных на прилежащей к ним территории. ВЦ должны быть связаны с предприятиями и между собой каналами связи для возможности обмена обрабатываемыми материалами и передачи уже обработанных материалов вышестоящим предприятиям или организациям. Это вызывает необходимость передачи большого объёма информации по каналам электрической связи в цифровом виде. Передача этой информации, так называемая передача данных – одна из новых и очень важных отраслей электрической связи.

Особенности передачи данных – большая скорость передачи сигналов по сравнению с телеграфной связью (ведь скорость работы ЭВМ очень велика) и очень высокая точность – достоверность передачи.


Перадача даных для ЭВМ


Выкарыстанне вылічальных машын (ЭВМ) прывяло да стварэння вялікай колькасці вылічальных цэнтраў (ВЦ), у якіх праводзяцца розныя разлікі, апрацоўваюцца матэрыялы, неабходныя для планавання і кіравання народнай гаспадаркай. ВЦ размяшчаюцца ў буйных гарадах і павінны апрацоўваць матэрыялы, якія паступаюць да іх ад прадпрыемстваў і ўстаноў, размешчаных на прылеглай да іх тэрыторыі. ВЦ павінны быць звязаны з прадпрыемствамі і паміж сабой каналамі сувязі для магчымасці абмену апрацоўваемымі матэрыяламі і перадачы ўжо апрацаваных матэрыялаў вышэйстаячым прадпрыемствам і арганізацыям. Гэта выклікае неабходнасць перадачы вялікага аб'ёму інфармацыі па каналах электрычнай сувязі ў лічбавым відзе. Перадача гэтай інфармацыі, так званая перадача даных – адна з новых і вельмі важных галін электрычнай сувязі.

Асаблівасці перадачы даных – вялікая хуткасць перадачы сігналаў у параўнанні з тэлеграфнай сувяззю (бо хуткасць працы ЭВМ вельмі вялікая) і вельмі высокая дакладнасць – даставернасць перадачы.


Заданне 6

Знайдзіце і запішыце адказ на пытанне.

Узор выканання:

«Беларуская мова сярод іншых моў свету».


Мовы свету не існуюць ізалявана адна ад адной, яны раскласіфікаваны па сем'ях, групах, падгрупах. Моўная сям'я – вялікая суполка моў, якія ўзыходзяць да аднаго або некалькіх блізкіх старажытных дыялектаў. Выдзяляюць індаеўрапейскую, цюркскую, аўстра-азіяцкую, фіна-угорскую і інш. моўныя сем'і.

Індаеўрапейская сям'я – адна з самых вялікіх у свеце. Сёння амаль кожны другі чалавек на планеце гаворыць на мове індаеўрапей-скага паходжання. Індаеўрапейская моўная сям'я складаецца з шаснаццаці груп, у яе ўваходзяць і некаторыя асобныя мовы.

Індыйская моўная група ўключае такія мовы, як хіндустані, раджастхані, пенджабі, бенгалі, орыя, біхары, маратхі, цыганскую мову. Да яе належаць таксама мёртвыя мовы: ведыйская (на ёй напісаны вядомы збор свяшчэнных тэкстаў «Веды») і санскрыт.

Іранская група моў уключае персідскую, таджыкскую, курдскую, афганскую, шугнанскую, асецінскую, рушанскую, ягнобскую і іншыя жывыя мовы. Да гэтай жа групы належаць і мёртвыя старажытнаперсідская, мідыйская, сагдыйская, парфянская, скіфская мовы.

Балтыйская моўная група ўключае жывыя літоўскую, латышскую мовы і мёртвую прускую.

Даволі шырока распаўсюджана ў Еўропе германская моўная група, яна падзяляецца на паўночнагерманскую падгрупу (дацкая, нарвежская, ісланд-ская, шведская і фарэрская мовы), заходнегерманскую падгрупу (нямецкая, англійская, галандская, фламандская, новаяўрэйская і інш. мовы); усходне-германская падгрупа прадстаўлена ўжо мёртвымі мовамі (гоцкай, бургунд-скай і вандальскай).

Да мёртвай цяпер ужо лацінскай мовы ўзыходзіць уся раманская група моў (іспанская, французская, партугальская, італьянская, правансальская, сардзінская, каталанская, румынская, малдаўская, рэтараманская).

Кельцкая група моў уключае ў сябе ірландскую, шатландскую, брэтонскую, валійскую, гальскую мовы.

Адной з самых вялікіх моўных груп з'яўляецца славянская, яна падзяляецца на тры падгрупы: заходнеславянскую (польская, чэшская, кашубская, славацкая, верхне- і ніжнесербскалужыцкая і мёртвая палабская мовы), усходнеславянскую (руская, беларуская і украінская мовы) і паўднёваславянскую (балгарская, македонская, сербская, харвацкая, славен-ская і мёртвая стараславянская мовы).

Такім чынам, індаеўрапейскую моўную сям'ю можна прадставіць у выглядзе разгалінаванага дрэва, асобныя галінкі якога прадстаўлены моўнымі сем'ямі і асобнымі мовамі.


Варыянт 1


Мова і маўленне. Асноўныя тыпы маўлення.


Варыянт 2


Функцыі мовы ў грамадстве.


Варыянт 3


Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму.


Варыянт 4


Лексічнае значэнне слова. Мнагазначнасць і аманімія ў беларускай лексіцы.


Варыянт 5


Сінонімы, іх тыпы і асаблівасці ўжывання.


Варыянт 6


Спрадвечна беларуская лексіка ў складзе беларускай мовы.


Варыянт 7


Запазычаная лексіка ў складзе беларускай мовы.


Варыянт 8


Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання.


Варыянт 9


Тэрміны і прафесіяналізмы ў складзе беларускай лексікі.


Варыянт 10


Актыўная і пасіўная лексіка ў складзе беларускай мовы.


Заліковыя пытанні

1. Мова і соцыум. Функцыі мовы ў грамадстве.
   
2. Мова і маўленне. Тыпы маўлення.
   
3. Паняцце культуры маўлення. Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення: правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чысціня і багацце (разнастайнасць) маўлення, дарэчнасць, вобразнасць.
   
4. Паходжанне беларускай мовы і асноўныя этапы яе развіцця.
   
5. Паняцце білінгвізму. Моўная інтэрферэнцыя як вынік білінгвізму.
   
6. Віды інтэрферэнцыі.
   
7. Арфаэпічныя нормы беларускай мовы і прычыны іх парушэння. Асаблівасці беларускага літаратурнага вымаўлення ў параўнанні з рускім.
   
8. Прынцып акання ў беларускай мове.
   
9. Прынцып якання ў беларускай мове.
   
10. Правапіс зычных д, т і дз, ц.
    
11. Правапіс нескладовага ў і у складовага.
    
12. Правапіс нескладовага й.
    
13. Падоўжаныя і падвоеныя зычныя.
    
14. Правапіс змякчальнага мяккага знака.
    
15. Правапіс раздзяляльнага мяккага знака і апострафа.
    
16. Марфалагічныя нормы беларускай літаратурнай мовы. Несупадзенне ў родзе, ліку і скланенні назоўнікаў.
    
17. Канчаткі назоўнікаў м. р. II скланення -а (-я), -у (-ю) у родным склоне адзіночнага ліку.
    
18. Прыналежныя прыметнікі, іх утварэнне (з суфіксам -ск-; з суфіксамі -оў, -аў, -ёў, еў, -ін, -ын).
    
19. Утварэнне і ўжыванне формаў ступеней параўнання якасных прыметнікаў, адрозненне іх ад формаў ступеней параўнання прыслоўяў.
    
20. Скланенне лічэбнікаў і асаблівасці іх ужывання з назоўнікамі.
    
21. Дзеяслоў. Ужывальнасць суфіксаў -ірава- (-ырава-); -іва- (-ыва-), -ва-.
    
22. Асаблівасці ўтварэння і ўжывання ў беларускай мове дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў.
    
23. Сінтаксічныя нормы беларускай літаратурнай мовы. Адрозненні ў будове некаторых словазлучэнняў у беларускай і рускай мовах.
    
24. Лексікалогія. Лексічнае значэнне слова. Мнагазначнасць і аманімія.
    
25. Амонімы. Прычыны існавання амонімаў у беларускай мове. Тыпы амонімаў.
    
26. Сінонімы і іх роля ў мове. Тыпы сінонімаў.
    
27. Спрадвечна беларуская лексіка.
    
28. Запазычанні ў складзе беларускай лексікі.
    
29. Змены ў лексічнай сістэме беларускай мовы: актыўная і пасіўная лексіка.
    
30. Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання.
    
31. Спецыяльная лексіка як частка лексічнай сістэмы сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Адрозненне тэрміналагічнай і прафесійнай лексікі. Разнавіднасці тэрмінаў.
    
32. Стылістыка. Функцыянальныя стылі маўлення.
    
33. Навуковы стыль і яго разнавіднасці. Асноўныя рысы і моўныя сродкі навуковага стылю.
    
34. Асноўныя рысы і характэрныя моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю. Віды афіцыйна-справавых дакументаў, правілы іх напісання і афармлення.
    
35. Публіцыстычны стыль і яго асноўныя асаблівасці. Узаемапранікненне стыляў.
    

СПІС ЛІТАРАТУРЫ


Асноўная

1. Абабурка, М. В. Культура беларускай мовы / М. В. Абабурка. – Мінск, 1994.
   
2. Азарка, В. У. Беларуская мова : спецыяльная лексіка / В. У. Азарка, А. С. Васілеўская, М. М. Круталевіч. – Мінск, 2004.
   
3. Антанюк, Л. А. Беларуская навуковая тэрміналогія : фарміраванне, структура, упарадкаванне, канструяванне, функцыяніраванне / Л. А. Антанюк. – Мінск, 1987.
   
4. Антанюк, Л. А. Беларуская мова : спецыяльная лексіка / Л. А. Антанюк, Б. А. Плотнікаў – Мінск, 2004.
   
5. Беларуская мова : Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексіка-логія. Лексікаграфія. Фразеалогія. Марфемная будова слова. Слова-ўтварэнне. Марфалогія. Сінтаксіс. Пунктуацыя : вучэб. дапам. для педагагічных ВНУ / Г. Ф. Андарала, В. А. Бекіш, С. К. Берднік і інш.; пад рэд. Л. М. Грыгор’евай. – Мн. : Выш. шк., 1994.
   
6. Беларуская мова : энцыклапедыя. – Мінск, 1994.
   
7. Жосткіна, Г. В. Тэарэтычныя матэрыялы да курса «Беларуская мова (прафесійная лексіка)» / Г. В. Жосткіна ; М-ва адукацыі Рэсп. Беларусь, Беларус. дзярж. ун-т трансп.. – Гомель : БелДУТ, 2009.
   
8. Каўрус, А. Дакумент па-беларуску / А. Каўрус. – Мінск, 1994
   
9. Ляшчынская, В. А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка : вучэбны дапаможнік / В. А. Ляшчынская. – Мінск, 2001.
   
10. Ляшчынская, В. А. Студэнту аб мове : прафесійная лексіка / В. А. Ляшчынская. – Мінск, 2003.
    
11. Старавойтава, Н. П. Беларуская мова : гісторыя і сучаснасць : вучэбна-метадычны дапаможнік для нефілалагічных спецыяльнасцей / Н. П. Стара-войтава. – Мінск, 2006.
    
12. Цікоцкі, М. Я. Стылістыка беларускай мовы. / М. Я. Цікоцкі. – Мінск, 1995.
    
13. Юрэвіч, А. К. Стылістыка беларускай мовы : вучэб. дапам. – 2-е выд., перапрац. і дап. – Мінск, 1992.
    

Слоўнікі

1. Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. – Мінск, 1996-2004.
   
2. Булыка, А. М. Слоўнік іншамоўных слоў : у 2 т. / А. М. Булыка. – Мінск, 1999.
   
3. Водзеў, У. Т. Малы матэматычны слоўнік / У. Т. Водзеў, А. Ф. Навумовіч, Н. Ф. Навумовіч. – Мінск, 1986.
   
4. Гурло, А. Слоўнік тэхнічнай тэрміналогіі / А. Гурло. – Мінск, 1932.
   
5. Кароткі руска-беларускі слоўнік фізічных і матэматычных тэрмінаў / Склад. Р. Р. Кароткін. – Віцебск, 1992.
   
6. Клышка, М. К. Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў / Пад рэд. Л. А. Антанюк. – Мінск, 1993.
   
7. Лазука, Б. А. Слоўнік тэрмінаў : Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва / Б. А. Лазука. – Мінск, 2001.
   
8. Лапоцін, Л. А. Руска-беларускі слоўнік матэматычных тэрмінаў / Л. А. Лапоцін. – Магілёў, 1994.
   
9. Руска-беларускі матэматычны слоўнік / Склад. : Г. Я Лабачэня, А. М. Шчыракоў. – Мінск, 1993.
   
10. Руска-беларускі слоўнік : у 3 т. – 1995.
    
11. Руска-беларускі слоўнік фізічных тэрмінаў / Склад. : А. Лаўшук, В. В. Кротаў. – Магілёў, 2003.
    
12. Руска-беларускі слоўнік хімічных тэрмінаў / Склад. : І. А. Семяновіч, А. С. Ціханаў, В. В. Канаш.– Мінск, 1995.
    
13. Русско-белорусский математический словарь / под ред. Я В. Радыно. – Минск, 1993.
    
14. Русско-белорусский политехнический словарь : в 2 т. / Ред. И. Л. Буряк и др. – Минск, 1997.
    
15. Русско-белорусский словарь делопроизводственной и архивной термино-логии / Сост. : В. А. Сорока [и др.]. – Минск, 1997.
    
16. Русско-белорусский словарь математических, физических и технических терминов / Н. Н. Костюкович, В. В. Люштик, В. К. Щербин; под ред. Н. Н. Костюковича. – Минск, 1995.
    
17. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики / Сост. Н. Н. Кривко. – Минск, 1999.
    
18. Слоўнік беларускай мовы. Арфаграфія. Арфаэпія. Акцэнтуацыя. Слова-змяненне / пад рэд. М. В. Бірылы. – Мінск, 1987.
    
19. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы : у 5 т. – Мінск, 1977-1984.
    
20. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы. – Мінск, 2005.
    
21. Савіцкі, М. Руска-беларуска-англійскі слоўнік па інфарматыцы і вылічальнай тэхніцы / М. Савіцкі. – Мінск, 1992.
    
22. Сухая, Т. Тэрміналагічны слоўнік по вышэйшай матэматыцы для ВНУ / Т. Сухая [і інш.]; навук. рэд. П. Міхайлаў. – Мінск, 1993.
    
23. Краевская, Н. П. Русско-белорусский словарь электротехнических терминов / Н. П. Краевская, Б. В. Гринберг, В. П. Красней. – Минск, 1993.