Намазалы омашев радиожурналистиканың теориясы мен тәжірибесі

Вид материала

Содержание

Подобный материал:

1 ... 14 15 16 17 18 19 20 21 22

Шет елдік радиостанциялардың Қазақстанға

хабар таратуы

Мұндай ақпараттық басымдықты Ресей Федарациясы көрсетіп отыр. Көрші мемлекеттің газет-журналдары мен кітаптары елімізде еркін таралуда және үлкен сұранысқа ие. Сонымен бірге, жетекші телевизия және радиоарналары Қазақстан аумағын да қамтиды. Рунеттің ақпаратын тұтынушылар қатары да орасан. Қазақстан мен Ресей арасында мәңгілік достық шарты қабылданған, соған сәйкес экономика мен мәдениет саласында бірлескен ынтымақтастық пен достық дами тусуде. Екі жақты ынтымақтастықтан тек мәдени және адами қатынастар ғана ұтып отырған жоқ, ресейлік кәсіпкерлер Қазакстанға өз өнімін тарату арқылы табыс тауып, әсіресе, жарнамадан қомақты үлеске ие болуда. Олармен бәсекелестікте ұлттық БАҚ-та дамып, кәсіби біліктілігі мен шеберлігін жетілдіре түсуде.

Ресеймен қатар еліміздің ақпарат кеңістігінде басқалардың да үлесі бар. Солардың қатарында алдымен ауызға "Азаттық" радиосының Қазақ қызметі ілігеді. АҚШ Конгресі каржыландыратын ақпараттық холдинг әлемнің бірқатар елдеріне ана тілінде хабар таратады және өз тарихын сонау "қырғи қабақ" идеологиялық текетірес кезеңінен бастайды. "Азаттықтың" қазақ тілінде хабар таратуы 70-інші жылдардың еншісіне тиді. Кеңестер одағы тарағанға дейін ол біржақты ақпараттық саясатты жалаулатса, кейіннен демократиялық қоғам құруға көмектесеміз дегенді желеу етті. Күні бүгінге дейін бейтарап саясатты ұстанамыз, объективті, шыншыл хабарды таратамыз дегенімен, түп мүддесі аңғарылып қалады, көбіне батыстық ірі қаржылық және саяси топтардың сойылын соғуға бейім. Қазір "Азаттықтың" хабарларын Қазақстанда еркін тыңдауға болады.

Өзіндік ақпарат даярлау технологиясы қалыптасқан дүниежүзілік ірі медиақұрылымдардың бірі - ағылшынның Би-Би-Сиі. Ол қазақ тіліндегі хабарларын алғаш рет 1996 жылдың 6 маусымында тарата бастады. Қазақ бөлімі негізі 1932 жылы қаланған, 43 тілде хабар тарататын Би-Би-Си Дүниежүзілік қызметінің құрамына кіреді.

2003 жылдың 27 қазанынан бастап, Би-Би-Сидің қазақ тіліндегі қызметі Қазақстан аумағында хабар таратуды қайтадан жандандырды және жаңалықтар бюллетенін әзірлеу, аймақтағы және дүниежүзіндегі өзекті мәселелер бойынша сарапшылармен, саяси қайраткерлермен және түсініктемешілермен сұхбат құру жұмыстарымен айналысады, ағылшын тілін үйренушілерге радиосабақтар береді. Орталығы Лондонда орналасқан бұл қызмет Астана, Алматы, Ташкент және Мәскеуде жұмыс істейтін стрингерлер тобынан құралады. Би-Би-Си Қазақ қызметін Қазақстанда қысқа, орта жэне УКВ толқындарында тыңдауға болады. Бұған қоса Интернет арқылы тыңдау мүмкіндігі қарастырылған.

Би-Би-Сидің бір ерекшелігі - ол қоғамдық арна болып табылады. Мемлекет тарапынан тікелей қаржыландырылмайды және басқарылмайды. Негізгі табысын жарнашылардың төлемі мен жарнамадан түскен пайда құрайды. Соған сәйкес ақпараттық бейтараптық сақталады, саясат пен экономика мәселелерін терең сараптауға бейім, оның таратқан ақпаратына аудиториясы сенеді және дүниежүзінде үлкен беделге ие корпорация болып табылады.

Жалпы қазіргі кезеңдегі ақпараттық саясат, әсіресе, қауіпсіздік осындай қоғамдық хабар тарату орталықтарының болашағы зор екендігін дәлелдеп отыр. Өйткені, қоғамдық пікірді бұрмалау, санаға манипуляция жасау, үкіметтік көзқарасты таңу сияқты құбылыстар кең етек жаюда, кейде БАҚ белгілі қаржы топтары мен ірі олигархтардың қолшоқпарына айналуда. Қазақстанда да қоғамдық телерадиохабар тарату мәселесі күн тәртібінде тұрған мәселе. Бұл жағдайда оның төмендегі принциптері сақталуға тиісті:

қаржылық дербестігі қамтамасыз етілуі және шығындары
толық өтелуі тиіс;
қоғамдық негізде басқарылады, яғни, оған әр түрлі әлеуметтік топ, негізінен зиялы қауым өкілдері енеді және көпшілік мүддесі тұрғысынан шешім қабылданады;
қоғамдық прогреске ықпал етеді, білім беруге, жаңалықтарды таратуға, мәдениетті көтеруге жұмылдырылады және басқалар.

Кезінде қазақ тілінде шетелге хабар тарататын арнайы арна және редакция жұмыс істеді. Шет мемлекеттерде тұрып жатқан қандастарымыз үшін "Шалқар" радиостанциясының маңызы айрықша еді. Ақпараттық-музыкалық арна кезінде көрші Қытайға, Моңғолияға, Өзбекстанға, Қырғызстанға тарайтын, тіпті Украинада күшейткіштер арқылы Еуропаны да қамтитын, сөйтіп, үлкен аудиториясын қалыптастырып үлгерген еді. Нарыққа көшу заманында ол жабылып қалып, қайта ашылды, Алматы төңірегіне тарайтын болды, бірақ, шет елдерге хабар жеткізетін қуаттары әлі қалпына келе қойған жоқ. 1966 жылы эфирге тұңғыш шыққан "Шалқар" ұлттық арнасы үлкен журналистік мектепті, бай дәстүрді қалыптастырды, шежіреге айналған шығармашылығымен, інжу-маржан туындыларымен, гауһар дауыстармен тарих қойнауына кетті. Дегенмен, күні бүгінге дейін эфирден сол жылдардың "Алтын қорда" сақталған жазбалары беріліп жүр, көп хабарлары өзектілігін жоғалтқан жоқ. "Шалқар" - Қазақ радиосының ажырамас бөлігі, өзі шаңырағы болса, соны ұстап тұрған қабырғасы мен іргесі. Қазақстандағы радио тарихына қатысты еңбектерде ғалымдар "Шалқарды" айналып өтпейді. Ол ұлт тарихының алтын қазынасы.

XXI ғасырдың басында қазақтардың үштен бірі өз тарихи Отанынан тысқары жерде өмір сүріп жатыр. Сондықтан шет елдердегі қазақ диаспорасы үшін хабар таратудың мәні зор. Көрші Қытайда бір миллионнан аса қазақ тұрады және белгілі бір аймақтарға шоғырланған. Міне, сол ортада жергілікті радиоарналар жұмыс істейді. Ал, Қытайдың Орталық мемлекеттік радиосы тәулігіне 2 сағат қазақ тілінде ресми хабар таратады. Көбіне бұл хабарларда ел және дүниежүзі жаңалықтары беріледі, мемлекеттің саясаты түсіндіріледі.

Тағы бір көрші алып мемлекет Ресейде де қазақтар көп тұрады. Бірақ, жергілікті шағын радиостанциялар болмаса, ірі станция жоқ, шекаралас аймақтар Қазақстанның радиосигналдарын қабылдайды.

Иран ислам мемлекеті ресми түрде қазақ тілінде хабар таратады. Моңғолия да қазақ тілінде хабар таратута қамқорлық танытып келеді. Баянөлгейде ірі қазақ станциясы жұмыс істейді. Өзбекстан мен Қырғызстанда да қазақ тілінде шағын хабарлар эфирге тарайды. Соған қарамастан, қазақ тіліндегі ақпаратқа сусап отырған қандастарымыз жер жүзінде тарыдай шашырап жатыр. Болашақта Интернет технологияларды пайдаланып, соларға қазақ тіліндегі хабарларды, қазақы ән мен күйді жеткізе білсек, нұр үстіне нұр болар еді.

«Азаттық» радиостанциясы

Америка Құрама Штаттарының халықаралық қызметтерінің ішінде сыртқа хабар тарататын «Америка даусынан» басқа «Азат Европа», «Азаттық», «Азат Азия» радиолары бар. Осылардың ішінде «Азаттық» радиосы 1953 жылдан бері қазақ тілінде хабар таратып келеді.

1953 жылы «Большевизмнен азат ету» радиосы деген атпен алғаш рет эфирге шыққанда қызметкерлердің қолында 2 антенна және қуаттылығы 10 кВт қысқы толқынды 2 хабар таратқыш қана болған еді. 15 минут өтпей-ақ кеңестік тұншықтырғыштар іске қосылды. Бұл кезде радионың орыс тіліндегі хабарының тәуліктік көлемі 12 сағат болды, оның ішінде 20 минутында ғана түпнұсқа ақпарат берілсе, қалған уақытта сол хабарды қайталайтын еді.

Ол кезде Орта Азия мен Қазақстан тыңдаушыларына арналған ұлттық редакция болған жоқ. Орта Азия мен Қазақстан тыңдаушыларына арналған бағдарлама «Түркістан» деп аталған бір ғана редакцияда әзірленді.Оның басты екі себебі болды. Біріншісі кадрларға байланысты болса, екінші жағынан қырғыз, түрікмен, тәжіктерден мамандар онша көп шыға қойған жоқ. Мюнхен қаласының маңайындағылар, әсіресе, Қарыс Қанатбай басқарған «Түркелі» Комитетіндегілер «Азаттық» радиосын қаржыландырушылармен сөйлескен кезде, осы себептерді алға тарта отырып, бүкіл Орта Азия мен Қазақстан тындаушыларына арналған хабарлардың тек бір редакциядан дайындалуын ұсынды. Өйткені, Орта Азияның әр елі үшін жеке редакциялар құрылатын болса, онда қырғыздар мен түрікмендер, тәжіктер тыс қалатын болды. Сондықтан Орта Азия мен Қазақстаннан шыққан эмигранттардың зиялылары ұлт-азаттық әрекеттерінде «Түркістан» бірлігі атынан сөйлеп дағдыланғандықтан бұл мәселені тұтас қарастырып, жеке бөлінбеді.Эмигранттардың бұл уәжге тоқтағанын, әрине, дұрыс деп бағалау керек. Бұқаралық ақпарат құралдарында жұмыс тәжірибесі аз ортаазиялықтар жеке ұлттық мүддені емес, жалпы ортақ мәселені көздеген еді. Түркі тектес халықтардың «Түркістан» атауының астына бірігуін отаршылдыққа қарсылық, ұлттар бостандығы мен теңдігі үшін күресі деп бағаласақ, сол мақсат жолында эмигранттар да ынтымақтаса отырып, бірлесе қимылдауды ниет еткендігін байқауға болады. Бірақ жұмысқа қызметкерлер қабылдана бастағанда радио басқармасы әр редакцияға бес қызметкерден артық бере алмайтындығын мәлімдеген кезде «Түркістан» редакциясы өзінің жұмысын бес кісімен бастауға мәжбүр болған. Сөйтіп, 5 ұлттың өкілі, нақтылай айтсақ, бір қазақ, бір өзбек, бір түрікмен, бір қырғыз, бір қарақалпақ қосылып, хабар даярлауға кіріскен. Алайда бес ұлттың тіліндегі бес минуттық хабарлар өз нәтижесін бермеді. Осылайша біраз уақыт өтті. Ал орыс тіліндегі түпнұсқа хабардың көлемі уақыт өте келе 38 сағатқа жетті. «Түркістан» редакциясының әр тілде дайындаған 5 минуттық хабарлары тыңдаушы көңілінен шыға бермеді. Сондықтан редакция басшысы Велли Зуннун жағдайды радио басшыларына түсіндірді. Алғашқыда бір халықпыз деп «Түркістан» редакциясына топтасқан 5 ұлт өкілінің енді беске бөлінуіне тура келді. Сөйтіп, 70-жылдары «Түркістан» редакциясы жаңа қызметкерлермен толыға түсті. Сондықтан олар «Түркістан-1», «Түркістан-2», «Түркістан-3» деп аталды. Соңғы редакция «Қазақ бөлімшесі» аталып кетті. Радио құрылғаннан бері қызмет етіп келе жатқан қаламгер-эмигранттардың қатары енді Шығыс Түркістанда, Түркияда дүниеге келген, Батыс елдерінде білім алған жастардың жаңа толқынымен толықты. Ата жұртының тарихын, әдебиетін, салт-дәстүрін жетік білетін олар біз айтпайтын ұлттық мәселелерге көңіл аударды.

«Өз үндерін» туған өлкесіне жеткізуді мақсат еткен «азаттықтар» әуе толқыны арқылы еліне, жеріне, Отанына деген сағынышын жолдады. Мағжан болып, Ахаң болып, Мұстафа болып үн қатты. Біз тың көтердік деп бөркімізді аспанға атқанда, «Азаттықтың» қазақтары айғыздап, жыртылған жеріне, азшылыққа айналған еліне аяушылық білдірді. Қазақ ата кәсібі - малдан қол үзеді, жайылымы тарылады, тіпті мұның астарында «орыстандыру» саясаты жатыр дегенде, біз оларды ұлттар арасына от жағушылар, іріткі салушылар деп қараладық. Қазақстан - орыс езгісіндегі тәуелді ел, тілден, діннен қол үзіп барады, қазақ мектептері, балабақшалары аз деген хабарлары «кеңестік өмір салтына» жапқан жала болып саналды.

Екі жүйе өмір сүрген кезде халықаралық радиолар әуе толқынындағы «идеологиялық соғыстың» тиімді құралы болды. Коммунистік идеологияға қарсы келгендер жау болып саналғандықтан, «Азаттық» радиостанциясы туралы да көптеген айыптаулар болды. Оның құрамындағы қазақ редакциясының қызметкерлері эмигранттар болғандықтан, оларға «опасыз», «Отанын сатқандар» деген ұсқынсыз тіркестер, қазағым деп жазса «ұлтшыл», елім-жұртым деп жазса «түрікшіл» деген айдарлар тағылды.

«Азаттықтың» азаматтары көк байрағын көлбеңдеткен тәуелсіз Қазақстанды армандады, сол мақсат жолында шекара білмес толқын арқылы саналы қазақпен тілдесті, сырласты. Радионың «Түркістан» редакциясындағы 5 адам «Түркелі» Ұлттық Комитетінен еді. Бұрынғы кеңестік кітаптарда олардың барлығы «жау» бейнесінде суреттеледі. Тағдыр талқысына түскен олар үшін Отанына жол жабық болды. Сталиннің бір ауыз сөзі - бір оқ соғыс тұтқындарының өмірін шешетіндіктен шетелдерде эмигрант болып қала берді. Сондай эмигранттардың біразы «Азаттықтың» Қазақ бөлімшесінде қызмет етті. Кезінде Ленинград университетінің философия факультетін бітірген, соғысқа дейін танымал болған талантты азамат Асан Қайғы деген лақап аты бар Мәулікеш Қайыпалды, Қарыс Қанатбаймен бірге Қазақстанға берілетін хабарлардың концепциясын жасаған Дәулет Тағыберлі, Жәкібай Бапыштар басшылық қызмет атқарды.

Рухани ұстаздары - Мұстафа Шоқайдың үлгісімен – «Азаттық» радиожурналистері тек қана деректерге сүйене отырып, өз хабарларын төрткүл дүниеге таратты.

«Азаттық» радиосының ақпараттар легі бағдарламадағы ең маңызды элемент болып табылады. Тыңдаушылар аудиториясы музыка тыңдап, көңіл көтеретін бағдарламаны қызықтау үшін емес, бар болғаны 10 минуттық хабарды білу үшін радиоға құлақ түреді. «Әлемдік диапазондағы» радиохабарлардың орталық бөлімі ағылшын тілінде тәулігіне 70-тен 100-ге дейін ақпарат бере алады. Осылардың ішінен редактор өзіне керекті ақпаратты таңдап алады да, оны хабар тарататын аудиторияның табиғатын ескере отырып, эфирге дайындайды. Сөйтіп, редактор жаңалықтарды тыңдаушының талабына сай етіп, түсінікті тілмен толқын арқылы әңгімелейді. Өйткені, бүгінгі талғамы жоғары, талапшыл тыңдаушы аудиториясын шу дегеннен меңгеріп кету, көпшілік ықыласын жаулап алу оңай шаруа емес. Сондықтан хабар жүргізуші радиотыңдаушының ықыласына ие болудың түрлі әдістеріне жүгінеді. Жаңалықтарды эфирге жіберер алдында аудиторияны олардың қысқаша мазмұнымен таныстырады (анонс). Сонда тыңдаушы алдын-ала не тыңдайтындығынан хабардар болады. Бұл оның уақытын үнемдеуге, ынтасын арттыруға, тек өзін қызықтыратын ақпаратқа ғана назар аударуына мүмкіндік туғызады. Қажет болған жағдайда шұғыл түзетулер, өзгертулер жасала береді.

Ішкі хабарларда «Кеше», «бүгін», «ертең» деген сөздер оның оперативтілігі мен маңыздылығын күшейтсе, «Азаттық» радиосы ұлт мүддесі үшін өмірлік мәнге ие мәселелерді хабарларына арқау етіп, оның қуатын арттыра түседі. Хабарларға үнемі ұлттық мазмұн береді, ақпаратқа патриоттық сипат, бояу қосып баяндайды. Әйтеуір, «ақпарат» беру үшін емес, тыңдаушының құлағында қалатын, көңіліне жағатын мәнді сөз айту үшін еңбек етеді. Біздің бұл тарауымызға арқау болатын 90-жылдардан бергі хабарларды талдаудың өзінен-ақ осы айтылған жайлар анықталады. Сондықтан, аудиторияның қажетсініп отырған мәселесін қозғау, тыңдаушы күткен актуальды тақырыпқа бару – әрбір бағдарламаның бұрыннан қалыптасқан тәжірибесіне байланысты туындайды.

«Азаттық» арқылы әлемдегі 10 млн қазақ күнде қауышып, «жылдам» хабар алып отырады. Радионың табиғаты саясатқа бейімделгенімен, оны жалаң насихатқа айналдырмай ұлт мәселесін шешетін, ақылдасатын сөйтіп, микрофон арқылы тыңдаушының үйіне «келетін» «Азаттық» радиосының ең басты мақсаты – Қазақстанның тәуелсіздік алуы еді.

Тәуелсіз елге қажетті жағдайлардың барлығы да үлкен әңгімелерге өзек болды. Солардың ең бастысы – өз әскеріміздің, туымыз бен әнұранымыздың болуы, Біріккен Ұлттар Ұйымына мүшелікке өту деген сияқты тәуелсіз мемлекетке тән белгілер қалай өрістеуі керектігі жайлы хабарлар «Азаттық» радиостанциясының бағдарламасында аз болған жоқ. Осындай маңызды мәселелерде асырып айту немесе фактілердің мәнін төмендету сияқты тәсілдер көзге түскен жоқ. Хабарларда радиоәңгімелесу жиі пайдаланылады. Қарапайым ғана әңгімеде, тарихи фактіні көлденең тартып, асырмай да жасырмай дәл жеткізеді. Ақпараттық арнадан шықпай, үлкен мәселенің түйінін шешеді. Айтылған жайларға қайта айналып соғып, тыңдаушысын тағы бір рет оқиғаны таразылауға шақырады. Оның көтерер жүгі мол болғандықтан қойылатын талаптар да өзгеше: шебер сөйлеу, айтар ойдың анықтығы, шын көңілден шыққан, тыңдаушысын бірден баурап алатын сыр-сұхбат іспетті, еркін әңгіме болуы тиіс.

1992 жылы станция Москвада, содан кейін Киев, Минск, Алматыда өз Бюросын ашты. Сондай-ақ осы жылы «Азаттық» радиостанциясының шақыруымен Шығыс Европа мен бұрынғы Кеңес республикаларынан 12 адам Мюнхенде ұйымдастырылған жаттығу бағдарламасына қатысты. Солардың ішінде орыс, украин, белорус, грузин ұлтының өкілдері болды, ал Орта Азия мұсылман елдерінің атынан «Егемен Қазақстан» газетінің тілшісі Саясат Бейісбай барды.

Қазақстандық журналист Қ.Сабдалы, әдебиетші-ғалым Б.Дәрімбет «Азаттықтың» Қазақ бөлімшесінің жұмысына тұңғыш араласқан журналистер қатарына енді.

«Азаттық» радиосы 1995 жылы Прага қаласына көшірілгенге дейін оның Қазақ редакциясында 12 адам қызмет етті. Олардың Махмет Құлмағанбеттен басқасы Шығыс Түркістанда дүниеге келгендер. Ал шындықты айтып, коммунистік идеологияға ашық қарсы шыққандығы үшін түрмеге қамалып, ауруханада «емделген», Кеңес еліне сыймай, Европа асып кеткен «Азаттық» радиосында қызмет еткен Махмет Құлмағанбет былтырғы жылы Германияда дүние салды.

«Азаттықта» кейіннен біраз жыл басшы болған Хасен Оралтайды қазір Қазақстанда білмейтіндер кемде-кем. Ең алғаш рет оны түркі әлеміне 1955 жылы "Эгей экспресс" газеті таныстырды. Әсіресе, 1986 жылғы оқиғадан кейін оның есімі жер жүзіне тарады. Өйткені осы оқиғаны 4 том кітап етіп, бастырып, жер жүзіне таратқан адам - Хасен Оралтай.

Хасен Оралтайдың 14 кітабы жарық көрді. Ол тек Түркістанның ғана емес, бүкіл түрік дүниесінің тарихи тұтастығы, рухани және мәдени бірлігі жолында аянбай еңбек етті. Бұдан бөлек Мұқабай Енгин, Талғат Көкбұлақ, Әлихан Жаналтай, Әбдіқайым Бірғазыұлы, Әбдіуақап Қара, Өмірхан Алтын, Суат Шерушіұлы, Нұркамал, Ісмет, Күлән сияқты журналистер де радио хабарларының шынайы болуы үшін атсалысқан, Отанның жарқын болашағы мен толық тәуелсіздігі жолындағы күрестің қайраткеріне айналған абзал азаматтар. Империялық Одақтың күйреп, оның құрамында болған әр республиканың өз алдына дербес шаңырақ көтеруіне, социалистік жүйенің жойылуына олардың жылдар бойы қосқан үлесі аз емес.

«Азаттық» радиостанциясы арқылы жарты ғасырдан астам уақыт ана тілімізде беріліп келе жатқан хабарлар қазақ журналистикасының қорын байыта түседі, әлі де талай зерттеулерге негіз болады.

АҚШ Конгресі қаржыландыратын «Азат Европа» мен «Азаттық» радиостанциялары Шығыс Европа мен Балтық жағалауы елдеріне, сондай-ақ бұрынғы кеңестік республикаларға 23 тілде хабар таратады. Осы радиостанциялардың 57 миллионға жуық тыңдаушысы бар. Қазіргі таңда ТМД елдерінде тұратын 30 миллионнан астам адам «Азаттықты» тұрақты немесе анда-санда тыңдайды екен.

«Азаттық» радиостанциясындағы ең үлкен редакция - орыс бөлімі. Онда 150-дей адам қызмет істейді. Сондай-ақ украин, армян, азербайжан, белорус, грузин, қырғыз, өзбек, татар-башқұрт, түркімен редакциялары хабар таратады.

Бай-өлке радиосы

1934 жылдың қыркүйегінде монғол халқы алғашқы радиохабарын тыңдады. Бұл жыл Монғол радиосының дүниеге келген уақыты болып тарихта қалды. Елуінші жылдардың ортасынан бастап монғол радиостанциялары орыс, қытай және қазақ тілдерінде хабарлар бере бастады. Қазақ тілінде берілген алғашқы хабардың уақыты он бес минут болды. Бұл кезде арнаулы штат болмағандықтан хабарларды астанада оқитын қазақ студенттері дайындады. Бұл кезеңнің негізгі міндеті оқу-ағарту, денсаулық сақтау ісін, ғылымды, әдебиет пен өнерді дамыта отырып, социализмді орнықтыру болатын. Осы мақсаттарды насихаттап, бұқараға жеткізуде радио үлкен роль атқарды. Он бес минуттық хабарда газеттен алынған дайын ақпараттар оқылды. Ел астанасы-Улан-Батордан қазақ тілінде хабар берілуі үлкен тарихи оқиға болды. Заман ағымына ілескен Монғолиядағы қазақ журналистерінің еңбегі нәтижесінде радиохабарлар редакциясы 1965 жылы Улан-Батордан Баян-өлгийге көшірілді. Осы жылы аймақта Чехословакияның көмегімен салынған радиостанция пайдалануға берілді. Қазақша хабарлар аймақтың жан-жағына тарады. Оны Баян-өлгийден басқа Ховда, Увс аймақтары да тыңдай алды. Бұл редакция алғашқы кезде жергілікті тұрғындарға отыз минут, Қытай қазақтарына осынша көлемде хабар таратты. Ол кезде хабар дайындайтын қызметкерлердің саны онға да жетпейтін. Бас редактор болып Мәлік Ғизатұлы тағайындалды. Редактор, екі тілші, режиссер, оператор, төрт техник хабардың мазмұнына, сапасына, техникалық жақтарына жауап берді. «Баян-өлгийден сөйлеп тұрмыз» деп басталған ең алғашқы хабар «Кеңес» күйімен ашылды. Партияның алда тұрған міндеттері түсіндірілді. Мерекелік салтанатпен берілген бұл тұңғыш радиохабарында «Монғолия – менің Отаным» атты мақала, Нацагдоржының «Менің Монғолиям» деген өлеңі, Шериязданның «Бүгінгі Бай-Улгей» деген суреттемесі әуе толқынына шықты. Хабар соңы концертке ұласты. Бұл концертте 1959 жылы ұйымдастырылған тұңғыш халықтық музыка аспаптар оркестрінің сүйемелдеуімен ән-күйлер орындалды. Хабардың пердесі «Телқоңыр» күйімен жабылды. Аймақ жеріндегі алғашқы хабарын осылай бастаған бұл редакция өз бағдарламасын малшыға, жұмысшыға, мектеп оқушыларына арнады. Қазақстандық БАҚ үлгілерін бойына сіңіре білген Бай-өлкедегі қазақ радиосының жұмысын жүйелегенде мынадай кезеңдерге бөліп қарастырамыз:

1965–1975 жылдар – алғашқы кезең;

1975–1986 жылдар – екінші кезеңді қамтиды. Жиырма жылды қамтитын осы аралықта аймақ радиосы Монғолиядағы социалистік өмір салтын, социалистік жарысты, жалпы социализм мұраттарын насихаттады. Кеңес Одағы сияқты мұнда да «социализм сырқаты» меңдеді. Әрине, аймақ радиосы да өз заманына, қоғамына қызмет етті. Аймақ радиосы 70-жылдарға дейін газеттердегі дайын хабарларды оқып, ән–күй, салт–дәстүр жайлы әңгімелер айтумен шектелетін. Ақындар өлең оқып, елге деген cағынышын білдіретін. Ұрандарға қосылып ураласа да, социализмді жарыса жырласа да, шекара сыртындағы қазақтардың бұқаралық ақпарат құралдары әлемдік хабар-ошар жүйесіне өзіндік арна болып қосылды. Ұлттық ой-сананың толысуына ықпал етті. Үнемі болмаса да тыңдарман көңілінен шығатын хабарлар жасауға талаптанды. Қиындықтарға қарамастан тарихи Отандары –

Қазақстанмен рухани, мәдени байланысын үзбей, ұлттық басылымдар мен кітаптарды насихаттап тұрды. Алматыдан берілетін «Шалқар» бағдарламасын аймақ халқы тыңдай алды және ол жергілікті журналистердің үйрену мектебі болды. Тәжірибе жинақтай келе хабар түрлері көбейіп, бірнеше жаңа айдарлар ұйымдастырылды. «Ауыл өмірі», «Мәдениет және тұрмыс», «Жас қайрат» сияқты хабарлардың дүниеге келуі «Шалқар» бағдарламасының үлгісі деуге болады. Осылайша өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында радиохабарлардың сапасы жақсара түсті. Редакцияға арнаулы мамандықтары бар қызметкерлер келе бастады. Олар теорияны тәжірибемен ұштастырды. Радиохабарларының жанр жағынан толысқаны байқалды. Жиырмаға жуық айдармен түрлі сала бойынша хабарлар дайындалды. Басты науқандар – төл алу, шөп шабу, қысқа әзірлік сияқты жұмыстар кезінде радиоүндесу, радиорейд, радиобайқау жүргізумен қатар радио арқылы екпінді еңбек жарыстарын өткізу әдетке айналды. Осы кезеңде редакция белсенді тілшілер мен жергілікті авторларға көңіл бөліп, оларды радионың жұмысына тарта бастады. Осының нәтижесінде тілшілер мен жергілікті авторлар және тыңдаушылардан келетін хаттар көбейді. Соның негізінде редакцияның аудиториямен байланысы нығайып, халық көңілінен шығатын хабарлар көбейді. Олар негізінен «Радиоға хат келді», «Хат иесі – халық», «Еңбекші хаты» деген айдарлармен әуе толқынына шығып жатты. Сол кездегі зерттеулерге жүгінсек, хабардың алпыс пайызы саяси, қырық пайызы музыкалық хабарлар болған екен.

1986 жылдан басталған кезең жаңару дәуірі деп аталып жүр. Осы жылдары Мәскеуде басталған қайта құру процесі бейғам жатқан Монғолияны да шарпып, оны Кеңес Одағының идеологиялық бұғауынан босатты. Монғолия бұқаралық ақпарат құралдары елдегі өзгерістерді халыққа насихаттауға бет бұрды. Бұқараның тілеп отырған тақырыбын қолға алды. Ондай тақырыптар жеткілікті еді. Сондықтан Бай – өлке радиосы да бұл тілекті тез жүзеге асыруға ат салысып кетті. Монғолиядағы қазақтардың да тіл, дін, салт-дәстүр мәселесіне де бұлт төніп тұрған кез болатын. Олардың рухани сұранысын айтып, өз қажеттерін іздей бастауына біріншіден елдегі өзгерістер себеп болса, екіншіден тарихи Отандары – Қазақстандағы желтоқсан оқиғасынан басталған дүмпулер көңілдеріне сенім ұялатқан еді.

Аяқ астынан дүние дүр сілкінді. 1990 жылы монғол жерінде бұқарашыл бейбіт төңкеріс болды. Елде төртінші съезд шақырылды. Оның шешімдеріне орай МХР енді тек Монғолия деп аталатын болды. Осындай саяси өзгерістерден кейін бір партиялы коммунистік мемлекеттен көппартиялы парламенттік демократиялық елге айналды. Елдегі саяси өзгерістер, демократия мен жариялылық, экономикадағы жаңарулар, әлеуметтік жағдайлар – журналистерді жігерлендірді, олар ұлттық мәселелерді батыл айтып, радиохабарлар мазмұнды бола түсті. Тіпті тыңдаушылардың өзі радионы «Жаңа жол» дееп атасақ, бүгінгі жаңару арқасында нағыз әділдік болар еді деген тілектер білдірді. Осы кездегі хат-хабарды електен өткізген кезде оқушылардың, жастардың радиоға ден қоя бастағандығы байқалды.

1965 жылы эфирге шыққан ең алғашқы хабарында «Монғолия - Отаным менің» деп Нацагдоржының өлеңін оқыған қазақ енді жариялылық желі жеткенде, туған елі шын тәуелсіздік алғанда, өзінің Отаны бар екенін сезінді. Төрткүл дүниеге жалтақтамай "Отаным - Қазақстаным" деп жар салды. 1435 метрлік ұзын толқында хабар тарататын Бай-өлке радиостанциясы өз бағдарламасын басқаша бағытқа бұрды. Ол - ұлтының қамын ойлайтын, соның болашағы үшін күресетін, ұлтжанды, қазақ атын әлемге таныстыра алатын ұлы күшке, өткір құралға айналды. Бұрын жарты сағаттық хабарда уақыт аз болғандықтан кейбір маңызды материалдар бөлшектеніп бірнеше күнге жалғасатын. 1989 жылдан бастап әуе толқынындағы уақыт екі есеге өсіп, хабар бір сағатқа ұзарды, шетелге таратылатын хабар да осындай көлемге ие болды. Сонымен, Бай-өлке радиосы аптасына 14 сағат, жылына 730 сағат хабар беретін болды. «Бай-Өлке» радиоредакциясы ұлт мәселесін ашық айтып, қазақты толғандыратын жайларды өз хабарларының арқауы етті. Радио үнін естігелі талай уақыт өтсе де, соны хабарларды тыңдаушы қауымның құлағы шалмаған еді.

Әсіресе, мына тақырыптар радионың күн тәртібінен түспеді:

- Тіл мен көші-қон мәселелері;

- Салт-дәстүр, халыққа тән қасиеттер, тәрбие, мәдениет;

- Дін мәселелері;

- Нарықтық экономика;

-«Эсергу» (ақтаңдақтар)жылдары.

- Есімі ұмытылған соғыс батырлары (1939 жылғы Халхин-Гол
соғысы).

«Уақыт және оқиға» радиохабары шолу, репортаж, сұхбат түрінде беріледі. «Ауыл өмірі» хабары жарты айда бір рет - «Малшы және нарық», «Ел мен жер», «Атам қазақ қой баққан», «Сұраңыз, жауап береміз», «Айтар датым бар», «Біздің сұхбат» айдарымен жүргізіледі; «Адам және заң», «Редакция почтасы», «Мектеп - ата-ана», «Ауыл мәдениеті», «Әйелдер» сияқты хабарлардың көтерер өз жүгі болды. Ал мектеп оқушылары мен жастарға арналған «Жауқазын» және «Жас қайрат» радиожурналдарының қамтитын тақырыбы, атқаратын міндеті, мақсат-мұраты мол. Ол - болашақ үшін қызмет етеді.

«Жауқазын» радиожурналының «Халық педагогикасы» айдарына балаларға арналған ұлттық ойын-сауық түрлері, ырым-жосын-жоралғы, балаларды өмірге дайындау, халықтық тәрбие мектебі кіреді. Қарттардың, ұстаздардың, ғалымдардың ұлағатты әңгімелері эфирге шықты. «Оқушылар ой айтады» бұрышында мектеп, ұстаз, дос-жаран, оқу-тәрбие саласы, қоршаған орта, мәдени-рухани байлық, адамгершілік, әралуан тақырыпта балалардың өз ойы, пікірі, толғаныстары жарыққа шықты. Мұндағы мақсат - балалардың өмірге деген қөзқарастарын қалыптастыру, замандастарымен ой бөлісуіне мүмкіндік туғызу. «Өнерлі өрендерде» оқуда, еңбекте озат, үлгілі, талантты балалар, сондай-ақ айтыскер, термеші, жырау балалар насихатталады.

Бай-өлке радиосының ерекшелігі - жаңа мен ескіні астастырып отырады. Радиоға тән қазіргі әдіс-тәсілдерді меңгерумен қатар, салт-дәстүрдегі игі қасиеттерді де пішін ретінде пайдаланады. Мысалы,

1993 жылдың 1 наурызында радио толқыны арқылы жалпы жұртқа сауын айтылды. Қазақ салтында ас беруден бір жыл немесе бірнеше ай бұрын сауын айтып, жалпақ елге жар салады ғой. Айтылған сауын Қожаберген батырға ас беруге арналған еді.

Ал хабар берудің мына бір әдісі біз үшін, яғни қазақстандықтар үшін тосын құбылыс. Толқын арқылы аза тұту, жоқтау айту, қазаға ортақтасу - қай жағынан алып қарағанда да күтпеген оқиғадан туған іс-қимыл. 1993 жылғы көкек айының 23-де ұшақ апатынан мезгілсіз қазаға ұшыраған азаматтар аймақ халқының қабырғасын қайыстырды. Осы қаралы оқиғаға байланысты марқұмдардың туған-туыстарына көңіл айту мен мекеме, жеке азаматтардың азалы хаттары редакцияға толассыз келіп түсті. Соған орай әуе толқынына шығарылған жұбату, көңіл айтулары жан-жүректі шымырлатты. 3 күнге созылған азалы хабар аймақ аспанын күңірентті. Осы апатта дарынды қазақ азаматы Кәкей Жаңжұңұлының да қаза болуы, қайғы бұлтын одан сайын қалыңдатты. Ақындар азалы жырларын оқып, радио толқыны арқылы шер тарқатты. Соның бірі - Тойлыбай Құрмандолдаұлының өлеңі.

Халқымыздың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан ауыз әдебиетін жаңа түрге, мазмұнға көшіріп, өзіндік ерекшелігі бар жазба әдебиетін қалыптастыруда радио теңдессіз рөл атқарды. Әр жанрда белгілі қаламгерлер туын тікті. Әсіресе, дәстүрлі поэзия саласында кімнің алдында да ұялмайтын тамаша туындылар дүниеге келді. Бұл ретте халқымыздың қашаннан сүйіп тыңдайтын эпикалық поэмалары үлгі болды.

Журналистер бөгденің сөйлеген сөзін өзінің ой елегінен өткізіп, әсіресе тіл мәдениетін жетілдіру үшін үнемі ізденіп отырады. Өйткені жазу өнерінің негізгі құрамы да тіл, көркі де – тіл. Тіл – қоғамдық ойдың көркем киімі. Хабардың тілі, үлкен-кішілігіне қарамай, әрі таза, әрі дәл, әрі өткір болуы қажет. Біз Бай-өлке радиосының хабарларын сараптаған кезде олардың тіл тазалығын, ой дәлдігін, сөз әсерлілігін байқадық. Осы үш шарттың орындалуына тыңдаушы әр кез өзі мұрындық болып отырады. Тіл мәдениетін игеруге атсалысады.

Сұрақтар:

Ғаламдану кезеңіндегі журналистің жауапкершілігін қалай түсінесіз?
«Ақпараттың еркін ағымы» деген не?
Ақпараттық кеңістігіміздің қауіпсіздігі жайында не білесіз?
Жаһандануда жұтылып кетпес үшін не істеу керек?
Шет елдерге хабар таратудың маңызы неде?
Қай елдерде қазақ тілінде хабар тарайды?
«Азаттық» радиосының алғашқы атауы қалай болды, олай аталуының себебін түсіндіріңіз?
«Азаттық» радиосы қай елдерге хабар таратады?
«Азаттық» радиосы бұрын қайда орналасты, қазір қай елдің территориясынан хабар таратады?
Монғолияның астанасынан қазақша хабарлар қай уақыттан бастап берілді?
"Азаттық " және Би-Би-Си қазақ қызметтерінің Интернет сайттарымен танысыңыз.
Бай өлке радиосының хабар дайындаудағы ерекшеліктері?
Радио тарихындағы "Шалқардың" орнына баға беріңіз.

Әдебиеттер:

Баннов Б.Г., Вачнадзе Н. Чужие голоса в эфире. – М., 1981.
Қазақ журналистикасы. 3 – том. Жалпы редакциясын басқарған Омашев Н. – Алматы, 2008.
Нуриден Р.Ш. Қазіргі шетел журналситикасы. – Астана, 2007.

Blog

Намазалы омашев радиожурналистиканың теориясы мен тәжірибесі

Содержание