Ғаділбек Шалахметов бейбітшілік бақЫТҚа бастайды астана, 2010 жыл

Вид материала

Документы

Содержание Мен — қазақпын

Подобный материал:

• Президента Республики Казахстан Н. А. Назарбаева народу Казахстана, г. Астана, 29 января, 1278.75kb.
• «Астана-город без наркотиков», 39.58kb.
• Учебная программа музыка 5-6 классы Астана 2010, 211.13kb.
• «Медицинский университет Астана», 644.41kb.
• И о. председателя Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан, 1333.4kb.
• Постановление Правительства Республики Казахстан от 15 декабря 2009 года №2117   "Егемен, 212.79kb.
• Учебная программа алгебра 7-9 классы Астана 2010, 115.34kb.
• Учебная программа география 6-9 классы Астана 2010, 359.66kb.
• Учебная программа изобразительное искусство 1-4 классы Астана 2010, 457.13kb.
• Учебная программа русская литература 5-9 классы Астана 2010, 687.44kb.

Мен — қазақпын


Бірде Ташкентке жолым түскенде өзімнің досым, «Останкиноның» меншікті тілшісі Мұхтар Ғаниевтен:

— Қазақтардың өзбектерден қандай ерекшелігі бар екенін маған түсіндіріп бере аласың ба?— деп сұрадым.

— Олай болса, Алтай базарына барайық, сонда түсіндіремін.

Бардық. Алтай базарында Шымкенттен, Қазақстанның оңтүстік облыстарынан келген қазақтар көп кездеседі. Бірақ соларды өзбектерден айырып көр. Бір-бірінен аумайтын шапан тиген, төбесіне тақиясын төңкерген, сақалдары қауғадай, ыстық күнде қара қайыстай болып күйген адамдар. Сөрелерде жайнап тұрған алмаларының да түр-түсі, пішіні, дәмі бірдей. Бір сатушының алмасының жанында 300 деген жазу тұр. Дәл сондай киім киген, дәл сондай алма сатып тұрған екінші біреудің алмасы 500 екен. Арзанға сатып тұрған сатушының алмасын ешкім алар емес. Досым маған:

— Бәстесесің бе, анау қазақ!— деді.

— Оны қайдан білесің? Өзгелерден аумайтын шапан, тақия киіп тұр емес пе?

— Сенбесең, қасына барып қазақша сөйле. Қандасың екенін бірден түсінесің.

Шынында да алмасын арзанға бағалап тұрған адам қазақ болып шықты. Шымкент облысынан. Шекарадан әрі қарай 60-70 шақырым жерден келіпті.

— Басқалар 500-ге сатса, сенің 300-ге сатып тұрғаның қалай. Әрі сенің алмаларың да олардан жақсы екен.

— Мен — өзбек емеспін. Адал бағасына ғана сатамын. Өзбектер тәрізді ұсақ-түйекпен айналыспаймыз біздер. Үш жүзге сатқым келді ме, сатамын. Басқасының керегі жоқ. Кеше саудагер өзбектер келіп «Бізге алмаңды төрт жүзден сат та, өзің үйіңе қайта берсеңші» дейді. Олардың ойы — үстіне ақша қосып, қымбатқа сату. Келіспей қойдым.

Мұхтар маған:

— Айттым ғой саған қазақ деп. Көрерсің, бұл жігіт осылай кешке дейін тұрады. Өзгелер алмаларын сатып бітіргенде, жалғыз өзі қалады осы жерде,— дейді.

— Неге өйтеді?

— Басқалар оның алмасын сатып алуға қорқады. Адамдардың психологиясы қызық қой, саудагерлер өнімін қымбатқа бағалап, сосын саудаласу барысында түсіру керек деп есептейді.

Біздің қандасымыз базардың ортасында көкірегін керіп тұр. Нарықтың өнімді қымбатқа бағалау қажет деген заңдылығын түсінер емес.

— Бауырым, ең болмаса тауарыңның өзгелердікінен жақсы екендігін сатушыларға айтсаңшы...

— Айқайлап тұратын жағдайым жоқ...

Жуырда Санкт-Петербургтегі «Амфора» баспасынан Марко Полоның саяхат туралы кітабы жарыққа шықты. Борхестің кітапханасындағы түрлі авторлардың жүз кітабының бірі. Ол ерекше сүйіп оқыған еңбектердің бірі саналады. Марко Поло бұл кітапта өзінің қара теңіз арқылы жүзіп өткен, Барақ ханның иелігіндегі (Алтын Орда кезеңі) далаларды, одан әрі Еділден бүгінгі Қазақстан жеріне дейінгі басып өткен сапарын суреттейді. Саяхатшы қазіргі Қазақстан территориясындағы монғол ханы Құбылайға, монғолдардан Қытайға, одан әрі Индонезияға, теңіз жолымен Венецияға дейін жеткен. Марко Поло бұл кітабын «Әлемнің алуан келбеті» деп тамаша атаумен атапты. Шынында, әлемнің әр қиыры өзінше бөлек. Түрлі тілдер, киімдер, салт-дәстүрлер, мінез-құлықтар. Осыған қарап, әр халық бір-біріне өте қатты ұқсайды деп те, ұқсамайды деп те айтуға болатындай.

Раби Адин Штайнзальц туған халқының табиғи мінез-құлқына анықтама беру барысында еврейлерді тау мен шөлді жердің халқы деп есептейді. Еврейлерге теңіз жат, классикалық еврей мәтіндеріне көз жүгіртсек, онда теңіз туралы, оның әдемілігі турасында бір ауыз сөз жазылмаған. Әлемге пайғамбарларды сыйлаған халықтың мінез-құлқы тау мен шөлдің шекарасында қалыптасқан. Құрлықта көші-қонмен тіршілік кешкен қазақтардың табиғатына да тау мен шөл жақын. Еврейлер сияқты, бізге де теңіз бен мұхит жат. Біздің халық өзін сайын дала мен шөлейтті жерлердің төл перзентіндей сезінеді.

Бірде Гурьевте жақын танысыммен бірге «Аполлонның» айға қону сәтінің түсірілімін тамашалаған едік. Әлгі танысым:

— Мыналар Айға қондық деп кімді алдамақ? Ай деп көрсетіп жатқан жерлері маған жақсы таныс. Бұл біздің Гурьев облысының жері,— демесі бар ма!

Шынында, біз осы шетсіз-шексіз сайын далада тіршілік кештік, өсіп-өндік. Біздің өмір салтымыздың қалыптасуына осы дала ықпал етті.

Режиссер, актриса Жанар Сахатпен достық қарым-қатынаста болдық. Ол Шыңжаңда дүниеге келген, Бейжіңде білім алған, кейін Мәскеуде ВГИК-ті тәмамдады. ВГИК-тегі студенттер жұмысының фестивалінде режиссерлік жұмысы үшін бірінші орынды жеңіп алған талантты адам. «Мир» ашылған кезде біз Жанарды тауып алып, бағдарлама жүргізуге шақырдық. Жанар қазақ, қытай, орыс тілдерін жетік біледі (орысша сөйлегенде қазақ, қытай тілінің құлаққа жағымды акценті сезіліп тұрады). Біздің елдегі көрермендер де, Қытайдағы көрермендер де Жанарды жақсы көріп кетті. Жена Дюрич екеуі «Беймәлім Қытай» атты бағдарламаны жүргізетін. Жұмыс барысында бірнеше рет Аспанасты еліне барып, біз соншалықты қауіптенетін Қытай елі туралы көптеген қызықты мәліметтер жинап қайтты. Шынында да, біз Батыстан гөрі, Қытайдан қатты қауіптенетініміз рас. Батыс елдері үшін қытай қашықта жатқан ел, ал біздің дәл іргемізде.

«Беймәлім Қытайда» Жанар мен Женя осы елдің саяси қатпарларына үңілген жоқ, тек қарапайым адамдардың қарапайым тұрмыс-тіршілігі туралы баяндауға ұмтылды. Көрермендер олардың қалай өмір сүретіндігін, нендей тамақ ішетіндігін, қалай жұмыс істейтіндігін көруге мүмкіндік алды. Одан кейін бұл циклды басқа журналистер жалғастырды, арнайы Тибетке, Қытайдың оңтүстігіне барып қайтты. Бұл циклдың қытайлықтарға ұнағаны соншалықты, бағдарлама әлі күнге дейін жалғасып келеді және болашақта да жалғаса береді деген ойдамын. Бағдарламаның Қытайдың Чжоу-Чжуан қалашығына арналған оныншы сериясы осы елге Ресей президенті Владимир Путин барған уақытқа тұспа-тұс көрсетілді.

Жанар бізде екі-үш жылдай жұмыс істеді. Сосын біраз уақыт жоғалып кетті де, кейін маған телефон шалды. Өзі екінші режиссер болып «Құрыш қалай шынықтының» он сериялы теленұсқасын түсіріпті, соны көруге шақырды.

Бұл картинаға мен керемет таңғалдым. Довженко атындағы киностудияда Жанар (Бұл соның бастамасы екендігіне сенімдімін) Қытай телевидениесіне арнап қытай тілінде аспанасты елі мен украин актерлерінің қатысуымен түсірген. Мардымсыз тиын-тебенге осындай тамаша фильмді түсіріп шығу үшін Корчагиннің бойындағыдай күш-жігер керек! Дәл осы керемет шығарманы көгілдір экранға шығару нағыз дарынның ғана қолынан келетіні анық еді. Қытайға барғанымда, бұл картинаның жергілікті халық тарапынан ыстық ықыласқа ие болғанын, қытайлықтар басты рөлдегі актерлерді ерекше жақсы көріп кеткенін естіп қатты қуандым. Жанар болса бұл кезде Қытайдың оңтүстігінде, Гонконгке жақын жердегі Шеньжень қаласында қарапайым қытайлықтардың тыныс-тіршілігін баяндайтын көп сериялы отбасылық фильм түсіріп жатты.

Марина Голдовская екеуміз Рахмет Өтесінов туралы фильм түсіріп жатқанымызда Марина маған:

— Тікұшақ жалдап, Маңғыстауды сонау ұшар биіктен түсірейік. Өзің ойлашы, біздің кадрымыз іш пыстырарлық болып кеткен сияқты. Үнемі басты кейіпкердің жалғыз өзі отырған бейнесін көрсете береміз бе? Ең болмаған да бір мәрте биікке көтерілейікші,— деген ұсыныс жасады.

— Жақсы, дегенің болсын. Мен осы төңіректе бір керемет пейзажды білемін. Соны түсірейік.

Сөйтіп, екеуміз тікұшаққа отырдық. Марина ұшқышпен байланыс жасап отыру үшін микрофон сұрап алды.

— Сен қалай түсірмексің?— деп сұраймын мен.

— Тікұшақтың сыртына шығып, табанына аяғымды тіреп аламын.

— Құлап кетесің ғой!

— Сен мені артымнан мықтап ұстап тұрасың, құламаймын.

Ол тікұшақтан денесін жартылай шығарып, астындағы табанына аяғын тіреп тұр. Қарсы беттен соққан күшті жел шашын желбіретіп жіберген. Мен белінен тас қылып ұстап алғанмын. Марина ұшқышқа:

— Вася — оңға, Вася —солға,— деп нұсқау беріп келеді.— не деген ғажап пейзаж. Осының бәрі экранда керемет көрінетін болады.

Сонау шырқау биікте тікұшақтан жартылай сыртқа шығып келе жатып сақылдап күліп келеді, ол күлген сайын камера қозғалақтап, дірілдеп кетеді. Ұшқыштар үшін бұл жердің ешқандай қызығы жоқ сияқты, саң мың рет ұшып өтіп, әбден көздері үйреніп қалған.

Мен Маринаға:

— Байқа, құлап кетесің! Ұшқыштар да, мен де саған көмектесе алмаймыз... — деп айқайлаймын.

— Асықпа, дұрыстап түсіріп алуымыз керек.

Осы бір қарағанда ұсқынсыз көрінетін шөлейтті пейзаждың қызығына тояр емес. Бәлкім, бұл махаббат дәл осы далада туып-өскен бабаларынан жұққан шығар...

Еврейлер ғана шөл даладан шықпаған. Ислам дінінің ең алғашқы дәні де шөл далаға түскені мәлім. Шөл дала мен теңізді жерлердің халқын салыстыру қиын. Атлантикалық мемлекеттердің тұрғындары — теңіз халқы; Кең байтақ Еуразия құрлығын мекендейтіндер — құрлық халқы. Екеуінің табиғатпен психологиялық тұрғыда байланыстарының өзінде айырмашылық бар. Халықтың психологиясындағы ерекшеліктер саясатта да көрініс таппай қоймайды, сәйкесінше әр жерде қантөгістер де орын алады.

Қазақстанда таңдай қақтыратын таңғажайып ландшафттар жетерлік. Шарын шатқалдарының үстінен ұшып өткенде оның төлтума көрінісіне сүйсінбеу мүмкін емес.

Шөл дала — табиғаттың айрықша көріністерінің бірі. Мен алпысыншы жылдары Маңғыстауда жүріп шөл далаға қатысты бір аңызға қанықтым. Шеті мен шегіне көз жетпейтін құм бархандардың арасында жападан жалғыз қалып, кенезеңіз кеуіп шөлдеген адам есінен ауысуға шақ қалатыны белгілі. Сондай сәтте оның ертеректе айырылып қалған, қатты аңсап жүрген адамның елесі пайда бола кетеді екен. Осы елес адамды қазақтар албасты деп атайды. Ол шөлден есі ауысқан бейшараның қасына тірі адам сияқты болып келеді, жұбатады. «Менімен бірге жүр, сені елді мекенге апаратын жолға шығарып салайын» деп еліктіріп ертіп алады да, тұп-тура зиратқа бастап барады.

Маңғыстаудың мұнайын алғаш игеріп жатқан тұста Ресейден келген көлік жүргізушілері бұл жақтың жер жағдайын жақсы білмегендіктен, жиі адасатын. Оларды іздеп шыққандар құмға батып жатқан көлігін ғана табады, иесінің қайда кеткені беймәлім. Әріптестерім көлік иесін табудың бір ғана дұрыс жолы бар дейді. Ол үшін ешқайда бұрылмай, ең жақын зиратқа бару керек. Адасқан жүргізушінің сүйегін дәл сол жерден тауып аларыңыз хақ. Оны мұнда кім әкелді?

Құмның бетінен жол таппай сандалған жүргізушінің ізі де жатады. Жанында екінші бір адамның ізі қалған.

Шөлден кенезесі кеуіп, есі ауысуға шақ қалған адам елсіз далада кезіккен албастыны адамнан қалай ажыратады? Елеске елікпеудің жалғыз жолы оның табанының ізіне қарау. Албастының табаны кәдуілгі адамның табаны сияқты емес, артқа қарап орналасқан. Өз басым бұл аңыздың шындық екендігіне шүбәсіз сенемін. Себебі, бұл туралы жергілікті тұрғындардың аузынан, мұнда ақша іздеп басқа аймақтардан келген адамдардан көп естідім.

Адамдарды шөл даладағы сайтаннан исламның мифологиясы ғана қорғайды. Жуырда АҚШ-тың Аризона штатында дәл осындай оқиғаның орын алғаны туралы картинаны тамашаладым. Онда да сайтанның ізі алға емес, артқа қарап түсетіндігі айтылған. Егер кезіккен адамның адам емес сайтан екендігін білу үшін ізіне назар салсаңыз болғаны, сайтан сол сәтте ғайып болады.

Шөл даланың аңызының астарында шынайы өмірдің де шындығы жатқан тәрізді. Біздің күнделікті өмірімізде де алдап-арбайтын сайтандар кезігеді. Олар бізді қайда жетелейді? Олар бізге ең жақын адаммын деп сендіреді, бақытқа жеткіземін деп еліктіреді. Бірақ қайда бастап апарады? Өлімге ме? Жаныңда жүрген ең жақын достарыңның іс-әрекетіне назар салыңызшы. Адамның артында қалған ізіне қарап, оның атқарған іс-әрекетіне көз жеткізеріңіз хақ!

«Сынақ»


Алматыда, Қарағанды мен Өскеменде ресми түрдегі телевидение 1958 жылдың 8-наурызынан бастау алды. Дәл сол жылы Қытайда ең алғашқы телехабар таратушылар пайда болған екен. Қалай болғанда да, Аспанасты елімен ойнауға болмайды! Әлеуеті орасан, резерві өте мол ел. Дәл іргесінде орналасқан Қазақстанды телевизиясы ең озық елдердің қатарына қоса алмайтынымыз жасырын емес, әрине. Алайда, Кеңес одағының күш-қуатының арқасында біз телевизия көшіне ілесіп кеттік. Мәскеуде телехабар тарату 1935 жылы, ал Қазақстанда 1958 жылы бастала берсін. Бәрібір біздің отандық телевизия түрен түспеген тың сала емес, ертеректе ізі салынған дүние болып табылды. Себебі, ол КСРО-ның студиялары мен ғылыми институттарының ұзақ жылдар бойы жиған тәжірибесі, озық техникалары біздің отандық телевизияның кәдесіне жарады.

Қазақ мемлекеттік телерадиосының төрағасы Камал Сейітжанұлы Смайыловты өз басым ұстазым деп санаймын, оған қарыздармын. Ол кісі қазақ журналистикасына соғыстан кейінгі буынның қатарында келді, жастар баспасөзінің ең танымал публицистерінің санатына қосылды.

Камал Сейітжанұлы қызмет жолын Орталық Қазақстандағы Жезқазған облысында бастады. Өзі осы облыстағы Қарсақбай қаласының маңындағы поселкеде дүниеге келген. Қарсақпайда соғысқа дейін-ақ ағылшындар мыс рудасын өндірумен шұғылданған. Осы поселкеден көрнекті хирург Төрегелді Шарманов шыққан. Камал Сейітжанұлы екеуі бала кезден бастап дос. Алпысыншы жылдары екеуі де министрлік қызметке тағайындалды. Осылайша, Камал Смайылов кинематограф саласында, Төрегелді Шарманов денсаулық сақтау саласында еліміздегі ең белді тұлғаларға айналды. Министрлер кеңесіндегі әріптестері осыған байланысты екеуіне «кішкентай поселкеге екі бірдей министр көптік етпей ме?!» деп жиі қалжыңдайтын.

Кинокомитетте Камал Сейітжанұлы ауыз толтырып айтарлықтай көп дүние тындырды. Мәскеуден, басқа да республикадан келген атақты актерлердің қазақ киносына түсуіне бірден-бір ықпал еткен осы кісі. Мәселен, «Қазақфильмде» жарық көрген дүниелерге сүбелі үлесін қосқан Андрей Кончаловский, Толомуш Өкеев, Болат Шәмшиев, тағы да басқа адамдар Қазақстанға Камал ағамыздың ықпалымен келді.

Камал Смайылов қазақ телевидениесінің дамуына да айтарлықтай еңбек сіңірді. Өзі де талантты публицист еді, қазақ тілінде де, орыс тілінде де жазатын, телевидениені экран өнері деп айрықша бағалайтын.

Кинематограф саласында министр болмай тұрып, Камал Сейітжанұлы «Қазақфильмнің» директоры қызметінде ұзақ жылдар жұмыс істеді. Сол кезеңде қалалық және ауылдық қазақтардың бірігіп еңбек етуінің арқасында студияның сценарийлік алқасы қалыптасты. Қалалық тұлғалардың қатарында — Әнуар Әлімжанов, Олжас Сүлейменов, ал ауылдан шыққан есімдердің қатарында Асқар Сүлейменов, Тахауи Ахтанов сынды классиктерді айрықша атап өткен жөн. КСРО-ның халық әртісі, киностудиядағы атағы аспандап тұрған Шәкен Аймановты да осы есімдердің санатына қосуға болады.

Шәкен Айманов өте талантты адам еді. Қазақ кино өнеріне бұрын-соңды болмаған тың соқпақ салды. Оған дейін әрбір кинофильмде қайырымды әрі батыр большевиктердің бейнесі, Кеңес үкіметінің орнауы үшін жандарын салып күрескен қызылдардың бейнесі көрініс табатын. Ал редакция алқасына жаңадан келген жастар қазақ кино өнерін жаңа эстетикалық және философиялық биіктікке көтеруге, әлемдік кино өнерінің деңгейіне жеткізуге жандарын салып еңбек етті.

Смайыловтың кино саласына сіңірген орасан зор еңбегі туралы талай мәрте жазылып та, айтылып та жүр. Кейінірек ол мемлекеттік телерадиоға ауысты, алдымен төрағаның орынбасары, сосын министр болып тағайындалды.

Смайылов келген тұста мен журналист ретінде танылып үлгерген едім. Өз бетімше жаңа жастар бағдарамасын, көрермендер арасында кеңінен белгілі бағдарламалар циклын жасағанмын. Мен жастар редакциясында жұмыс атқардым, орыс тілінде көптеген бағдарламаларды жүргіздім. Біз әрқашан көрермендер үшін жаңа дүниелерді жасап, жұртты елең еткізуге тырысатынбыз.

Орыс редациясы болсақ та, Совет Мазғұтов басшылық жасайтын қазақша бағдарламалар жасаумен шұғылданатын бас редакциямен тығыз байланыста жұмыс істедік. Қысқасы, журналист ретінде тәжірибе жинақтап, жастар редакциясының редакторы қызметін атқарамын. Бір күні мені Камал Сейітжанұлы шақырып алып:

— Сен телеведение саласында танылып үлгерген адамсың. Негізі, алған білімің қандай?— деп сұрады.

—Политехникалық институттың металлургиялық факультетін бітіргенмін,— дедім мақтанышпен.

— Бұл — жақсы, әрине. Дегенмен, одан бөлек сценаристік мамандық алсаң артық етпес еді. Ол үшін екінші бір институтты тәмамдаудың қажеті жоқ. Жоғарғы сценаристік курсқа түссең жеткілікті, бас-аяғы екі жылдың ішінде бітіріп шығасың. Қанша дегенмен, өз салаңды кәсіби мамандардың арасында жүріп жетік үйреніп алғаның жақсы емес пе?! Кім біледі, болашақта өзің де кино түсіру ісіне ат салысуың мүмкін. Олай болса, Мәскеуге тарт!

Мен мұндай ұсынысты күтпеген едім. Отбасылы адаммын, екі қызым өмірге келген. Жұмыстан біраз қаламақы аламын, енді жүз сом шәкіртақымен күн көруге тура келмек. Оның үстіне, ата-анама көмектесуім қажет. Сонымен, шешім қабылдамас бұрын Ирамен ақылдасып, қабырғаммен кеңеспекші болдым.

— Камал аға саған жамандық ойламайды. Өзің солай шешсең, оқығаның дұрыс,— деді Ира.

Сонымен, 1974 жылы мен жоғарғы сценарийлік курсқа оқуға түстім. Шынында да, екі жылдың ішінде көптеген үздік фильмдерді көріп, білім көкжиегімді кеңейттім. Әу бастан маған «Белорусский вокзал» фильмінің, басқа да танымал дүниелердің сценарисі Вадим Трунин ұстаз болды. Кейінірек тәжірибелі редактор, мықты сценарист Валентин Михайлович Дьяченконың (көрермендерге «Мужики» фильмі арқылы жақсы таныс) алдын көрдім. Ол кісі әскерде барлаушы болған, өлім жазасына кесілген, лагерьдің дәмін татқан, қысқасы талай қысылтаяңды бастан өткерген тәжірибесі мол адам еді.

Мәскеуде маған ұстаздық еткен тұлғаларға деген алғысым шексіз. Олар кинодраматург пен журналистің жұмысы бір-бірінен айтарлықтай өзгеше екендігін жақсы түсінетін. Сол себепті мені фактографияға құмарлықтан арылтуға, бар қызығушылығымды сценарийлік метафизикаға аударуға, көркемдік құндылықтарға ерекше көңіл бөлуіме ықпал етуге тырысты. Мен журналист болғандықтан бірінші кезекте нақты фаактілерге, адам тағдырларына, нақты процесстерге, саяси ахуалдарға назар аударатынмын. Курста менімен бірге талантты жазушы Смағұл Елубаев (кейін Прагада тұрып, «Азаттық радиосының» Азиядағы департаментіне басшылық жасады) бірге оқыды.

Мәскеуде өткен екі жыл ішінде көп нәрсені көңілге түйіп, дүние танымым айтарлықтай байыды деген ойдамын. Әдеби институттың Руставели көшесінің бойында орналасқан жатақханасында өткен қызықты күндер, әр елден келген курстас достармен бірге бастан кешкен қызғылықты оқиғалар, әлі күнге сағынып еске алатын естеліктер бір романға жүк болар еді. Сол тұста Грузия кинематографиясының атағы аспандап тұрды, бірге оқитын грузиялық қыз-жігіттер соны арқаланып бізге биіктен қарайтын. Кино өнері айтарлықтай озық саналатын Балтық бойы елдерінің студенттері де көп болды. Атақты жазушы, Эстонияның Шолоховы — Хейно Киик, Соловьевтің «Сто дней после детства» кітабының теңавторы Саша Александров, Батыста кеңінен танымал ресейлік режиссер Паша Лунгин, тағы басқаларымен бірге оқыдық. Мен комсомол кезінен қалған ескі әдетім бойынша старостамын. Курс директоры — бұрын Госкиноның бас редакторлығын атқарған Ирина Александровна Кокорева. Сценарийлік шеберліктен Наталья Ерошина, режиссурадан Вера Суменова сабақ берді, содан бері ол кісілермен жақсы доспыз. Жалпы, курс түлектерінің баршасы бір-бірімізбен өте татумыз, мен осы түлектердің қатарына қосылғанымды мақтаныш тұтамын. Қорыта келгенде, мені Мәскеуге күштеп оқуға жіберген Камал Смайылов ағамыз дұрыс жасапты.

Курста біздерді көркем фильмдердің сценаристі болуға оқытты, алайда менің бойымдағы журналистиканың дәнін ешкім жеңе алмады. Әрине, мен көркем фильмге де сценарий жаздым. Трунин менің жазған дүниелерімді үнемі мақтап, жақсы кино түсіруге болатынын айтатын. Мен өз туындымда Самарадан Маңғыстау арқылы, Қарабұғазкөл шығанағын айналып өтіп Түркіменстанға жол тартатын газ құбырының құрылысы туралы жаздым. Паустовскийдің осы аймаққа жасаған саяхатын егжей-тегжейлі оқып шықтым. Оның отызыншы жылдардағы романтиканың лебімен суарылған «Қарабұғаз» атты повесінде бүгінгі күннің өте өзекті мәселелері көрініс тапқан.

Осы повесте есалаң геолог Шацкий деген қызықты бір кейіпкер бар. Сюжеттік желі бойынша Шацкий жиырма алты қызыл комиссармен бірге ату жазасына кесіліп, ғайыптан тірі қалыпты-мыс. Ал оны неліктен есалаң дейтініне келер болсақ, Шацкий Ұлы Отан соғысының алдында Сталинге хат жазып, немістердің қайраңдағы уран қабатына қол жеткізу үшін терең ұңғы қазып жатқандығын хабарлапты. Бұл жердің терең үңгір қабаттарында акулалардың бұзылмай сақталған тістері бар. Фашистердің мақсаты — біздің дәуірімізге дейінгі кезеңде өмір сүрген осы құбыжықтардың бейнесін жарыққа шығару көрінеді. Сол себепті тез арада қайраңға дейін ұңғы салған барлық мұнараларды тез арада бомбылап, жермен-жексен ету қажет. Бұл повестегі оқиға. Ал шынайы өмірде Шацкийдің прототипі — Георгий Силыч Карелин, кезінде артық сөздері үшін тиісті органдардың құрығына ілініп, Қазақстанға жер аударылған геолог.

Сценарийді жазу барысында мен екі ай уақыт Маңғыстау түбегінде, құбыр салынып жатқан Бейнеу станциясында тұрып, жұмыс барысын қадағаладым. Күн қайнаған ыстық, елу градустан бір төмендемейді. Нағыз тозақтың өзі. Сценарийге мен таяу маңда орналасқан қазақтар мен түрікмендер ата-бабаларының әруағына сыйынатын үңгірді де қостым. Сценарий дайын болғаннан кейін мен жазған дүнием туралы белгілі кинодокументалист Марина Голдовскаяға айттым. Газ құбыры, акулалардың тісі туралы баяндап бердім.

— Айтқаныңның бәрі тартымды, қызықты екен. Паустовский, Шацкий, алып құрылыс, мұның бәрі оқырманды қызықтыратыны сөзсіз. Алайда, нақты қаһарман қайда? Мен қаһарман ретінде кімді түсірмекпін? Өзінің қажыр-қайратымен, өмір жолымен жұртты таңғалдыратын бүгінгі күннің қаһарманы бар ма?

Менің есіме Рахмет Өтесінов түсті. Мен Рахмет Өтесіновпен тікелей таныс емеспін, бірақ ол кісінің ұстазы — Маңғыстау мұнайының королі деген аты шыққан Сафи Өтебаевті жақсы танимын. Ол сол кездегі мұнай және газ өнеркәсібінің министрі Оруджевпен бірге Бакудегі мұнай институтында оқыған. Екеуміз жүздескен сайын:

— Сен Рахмет Өтесіновпен кездессеңші. Мінезі қалыпқа сыймайтын, тағдыры ерекше адам. Оның өмірі кино түсіруге сұранып тұр,— дегенді жиі айтатын.

Шынында да, Рахмет Өтесіновтың тағдыры естіген адамды еріксіз таңғалдырады. Мұнайшы Өтесінов күш-қайраты нағыз кемеліне келіп тұрған шағында автокөлік апатына ұшырап, мүгедектер арбасына таңылған. Бірақ мүгедек болып қалса да, тағдыр теперішіне мойынсұнған жоқ. Еліміздің мұнай өндірісіне өзінің үлесін қосуға ат салысты. Ол құрамында парафин көп кездесетін мұнайды өндірудің жаңа тәсілін ұсынды, оны өндіріске енгізуге еңбек етті. Бұрынғы ескі өндіріс тәсілін жақтайтын, жаңашылдықты мойындағысы келмейтін басшылармен күресуден шаршамады. Өзінің өмір жолы, мұнайшы мамандығы туралы кітап жазды.

Бастапқыда мені ол кісі туралы әңгімелер онша қызықтыра қоймаған еді. Мересьевтің «Нағыз адамындағы» кейіпкерге, немесе Павка Корчагин тағдырына ұқсас сияқты көрінетін. Алайда Рахмет Өтесіновпен жүзбе-жүз кездесіп, отбасымен танысып, зор қажыр-қайрат иесі екендігін білгеннен кейін өзімнің қателескенімді білдім. Рахмет Өтесіновтің төңірегіндегі түрлі ұлт өкілерінен құралған көптеген адамдарды көрдім, оның күш-қуатының арқасында шөл далада жаңадан бой көтерген Жаңаөзен қаласында болдым. Бұл кісінің тағдыры фильм түсіруге әбден лайық екендігін түсіндім.

Маринаны осы сюжетке еліктіру мен үшін оңайға түскен жоқ. Ол бұған дейін бірнеше жыл мәдениет қайраткерлерінің портреттерін жасаумен шұғылданған еді. Олар туралы фильм түсіру жеңілдеу, себебі мәдениет қайраткері әңгімешіл, көрермендерді еліктіре, қызықтыра білетін адамдар. Көрермен қауым да олардың шығармашылығын ғана емес, жеке өмірлері туралы да білгісі келіп, қызығушылық танытып отыратыны белгілі. Дегенмен, Марина да бұл уақытта өзінің шығармашылығына жаңа бетбұрыс керек екендігін ойлап, тағдыры қарама-қайшылыққа толы кейіпкер іздестіре бастаған еді. Ал Рахмет Өтесіновтың өмір жолы ешқашан бір сызықтың бойымен бағытталмаған, керісінше қарама-қайшылықтар, өткір күрестерді бастан өткерген. Маринаны мамандығына жан-тәнімен берілген адамдардың тағдыры қатты қызықтыратын. Іздегенге сұраған дегендей, Рахмет Өтесінов бар өмірін мұнай өндірісіне арнаған адам.

«Сынақ» деп атаған фильмнің түсірілімі біз үшін шынында да сынаққа толы болды. Мұнай ұңғылары салынған жерлермен қапырық ыстықта күні бойы жүздеген шақырым жер жүрдік. Маңғыстауды әуеден тікұшақпен түсірдік. Жаңаөзенде бұрғы жіберілген жерлерді де назардан тыс қалдырған жоқпыз.

Шөл далада салынып, аздаған жыл ішінде гүлденген қалаға айналған Жаңаөзен қаласы өзіндік ерекшеліктері бар шаһар екен. Мәселен, Ақтау қаласы лениндік сәулет мектебіне сәйкес идеямен салынғаны бірден сезіліп тұрады. Ал Жаңаөзен әу баста ол тәртіптен бас тартқан. Қалаға қапырық жел мен құм дауылдар кеселін тигізе алмайды. Себебі, қаланың сырт жағынан арнайы қорғандар тұрғызылған.

Рахмет ол кезде «Өзенмұнайды» басқарады, қала құрылысына қаражат одақ министрлігінен бөлінеді. Ақшаның жұмсалу барысына Өтесінов жауапты. Шөл даланың қақ ортасынан жаңа шаһар салу туралы бастама көтерген де ол кісінің өзі еді. Иығына ердің ері ғана көтере алатын жауапкершілігі мол ауыр жүкті алған Рахмет Өтесінов өзіне тұрғылықты жұрттың арасынан көмекші болуға лайықты адам іздеді. Солардың бірі — біздің фильміміздің кейіпкері грузин Валерий Константинович Жвания. Тбилисиде жүрген кезінде ол грузиннің атақты жемісті суларын шығаратын жерде жұмыс істеген, бір тостағаны үш тиын тұратын газдалған судың арқасында күйлі-қуатты адамдардың санатына қосылған. Алайда, адал еңбегімен ақша тапқандығына қарамастан, тиісті органдар оған «социалистік меншікке қол сұққаны үшін» он жыл арқалатып жібереді. Рахмет маған ол кісінің өмір жолы туралы баяндап берген еді, алайда оны фильмге сыйғызу мүмкін болмады.

Сонымен, Рахмет өзіне көмекші болуға лайықты сенімді серіктерін жанына жия бастаған кезде оған Жвания келіп:

— Бұрғышы болғым келеді,— дейді.

— Неліктен басқа емес, бұрғышы болмақсың. Еңбек кітапшаңды қарап шықтым. Бұрын-соңды мұндай мамандықта істемеген екенсің.

— Жоқ, менің бұрғышы болуым керек. Айына кемінде 5 мың сом ақша табуға тиіспін.

Шынында, бұрғышылар шамамен сол көлемде жалақы алатын.

— Сенен бұрғышы шықпайды, өзіңе лайықты басқа жұмыс қарастыр,— дейді Рахмет.

— Олай болса, мен саған Өзеннен жаңадан зауыт салып берейін. Жемісті сулардың, балмұздақтың түр-түрін шығарамыз.

Шынында, ол кезде Өзенде ештеңе жоқ еді. Құдық суларының өзі ішуге жарамсыз, тұз татыған кермек дәмі бар. Дәл қасында теңіз толқып жатыр. Теңіз суы ауыз су ретінде пайдалануға жарамайды. Оны тазарту, өңдеу жұмыстары қыруар уақыт пен қаражатты қажет етеді. Сол себепті, тез арада су таратқыштар салу қажеттігі туындады: Маңғыстауда ауыз су ең бірінші кезектегі мәселе болып табылады. Ал Каспийдің солтүстігінен Гурьевке дейін шаңы бұрқырап жатқан шөлдің бетімен құбыр тартып, оны Гурьевтен Өзенге дейін 600 шақырым жерге су тасығыш көліктермен жеткізгенше су әбден бұзылып кетеді. Оны ішу мүмкін емес.

Жвания су шығаратын зауыт салуды ұсынғанда бұл адамның қиялына ғана сыятын дүние болып көрінді. Алдымен су табу керек, сосын қажетті құрал-жабдық керек, құрал-жабдықтарды сатып алатын қыруар қаражат қажет. Бірақ, қалай болғанда да су мәселесі тез арада шешуді қажет етіп тұр. Оны кешеуілдетуге болмайтыны тағы ақиқат. Қалада дәмі тамаша чех сыралары көп сатылатын. Жұрт сыраны судың орнына ішетін, тіпті сол сырамен шомылатын. Кез келген мәскеулік немесе ленинградтық бұл жақтағылардың сыраны қалағанша ішіп, шомылып жатқанын көрсе, жағасын ұстайтыны анық. Чех сырасы ірі қалаларда мейрамханалардың өзінде сирек ұшырасатын қат дүние емес пе?! Ал Өзенге сыра келісімшарт бойынша жеткізіледі: Мұнай-газ ведомствосы оны сатып алуға қажетті қаражатты бөліп қойған. Ел аумағындағы барлық мұнайшы атаулы Пльзен сырасына қарық болып жатқан уақыт.

— Саған зауыт салу үшін не керек?— деп сұрайды Рахмет.

— Маған құрал-жабдықтарға төлейтін қаражатты алуым үшін өз атыңнан сенімхат керек, сосын бір ай мұрсат бер. Бір айдың ішінде зауыт дайын болады.

Рахмет оның қолына зауыттың құнына пара-пар ақшаға сенімхат ұстатады. Бұл орайда, Жванияның аса қауіпті алаяқ болып саналғанын айта кету керек. Яғни, алаяқпен байланысқан Рахмет іс жүзінде өз мойнына аса үлкен жауапкершілікті алып отыр. Оның үстне, Рахметтің достары ғана емес, оған жамандық ойлайтын адамдардың да бар екендігі түсінікті. Олар бұл істің мән-жайынан құлағдар болысымен, тиісті жерлерге жеткізеді. Осылайша, дәл Жвания қайта оралуға тиіс күні тексерушілер сау ете түседі.

— Өтесінов, сен қауіпті қылмыскерді еркіне жібере салдың, партбилетіңді үстел үстіне таста. Аса ірі көлемде қаржылай алаяқтық іске көмектескенің үшін орныңнан босатамыз.

— Ол бүгін сағат 12-де келемін деп уәде берген. Оған дейін әлі уақыт бар. Сағат 12-де келіңіздер.

— Сен не, қалжыңдап тұрмысың? Қайдағы 12? Біздің қайда екенімізді ұмытып қалдың ба, әлде? Бұл Жаңаөзен, Маңғыстау! Бұл жерге Грузиядан жарты сағаттың ішінде ешкім де жете алмайды. Сен өзі оның қайда кеткенін білесің бе?

— Білмеймін. Әйтеуір, өз басым адамдарға сенемін! Ол зауыт саламын деп уәде берді, уәдесін орындауға тиіс. Айтқан уақытында істейді. Ер-азаматтар бір-бірін алдамауға тиіс.

Тексерушілер Рахатты сыйлайтын, сонымен грузиннің келетіндігіне қатты күмәнданса да сағат 12-ге дейін күте тұруға келісті. Сағат 12 болды, Жванияның келетін түрі жоқ. Арада жарты сағат өткенде зауыттың барлық құрал-жабдықтары лық тиелген состав келіп тоқтады. Үш айдан кейін Жаңаөзенде «Пылинка» деп аталатын ең алғашқы лимонадтар дүкен сөрелеріне түсті.

Кейінірек Жванияның үлкен ұлы техника ғылымдарының докторы дәрежесін иеленді, Шевченкодағы атом реакторының бастығы қызметіне тағайындалды. Бір қызығы, әкесі де, ұлы да ауасы қапырық, шаң-тозаңы сейілмейтін кішкентай қаланы өздерінің туып-өскен Тбилисиінен артық жақсы көріп кетті. Олар Тбилисиге демалуға ғана баратын, ал бүкіл тыныс-тіршілігі, жұмысы Жаңаөзенде. Жаңаөзен басқа да түрлі аймақтардан келген адамдарға жайлы мекен бола білді. Рахмет мүгедектер арбасына таңылып отырса да, қала халқы қандай да бір мәселелерін шешу үшін міндетті түрде оған келетін. Біреу-міреуді ұрып кетті, тонап кетті деген сияқты кішігірім оқиғалар кішігірім қалада міндетті түрде болып тұратыны белгілі. Мұндай жағдайда жұрттың бәрі милицияға жүгіре бермей, өз орталарында шешуге тырысады. Жаңаөзенде түрлі ұлыс өкілдері мекендейді. Қай ұлттың өкілі болса да, Рахметті айрықша құрмет тұтады.

Біз жаңа картинаны түсіріп жатқан кезде оның мүгедектер арбасымен жүргеніне сегіз жылға жуықтаған. Түсірілім кезі Рахметтің мерейтойымен тұспа-тұс келді. Біз мерейтой барысында Өтесіновтың атына айтылған лебіздерді де назардан тыс қалдырмадық.

Жванияны да түсіргіміз келген. Ол отбасылық жағдайларымен Тбилисиге кетіп қалыпты. Оны ұстай алмаймыз ғой деп әбден күдеріміз үзілген кезде Жаңаөзенге келіп жетті. Осетиндер, орыстар, қазақтар бас қосқан салтанатты той дастарханының басында түсіруге мүмкіндік болмады, ол кісі бірер сағатқа кешігіп келді. Марина қолына кішкентай бейнекамерасын алып, қарсы алу үшін алдынан шыққан, ол таксимен құйғытып жетіп келді. Қолында «Денсаулығың мықты болсын» деген жазу жазылған сыйлыққа әкелген қамқа тоны бар. Фильмде Жванияның осы қамқа тонды кигізіп жатқан сәті көрініс тапты.

Жвания бізге мерейтойға үлгеру үшін қатты асығып жеткенін айтты. Алайда, Тбилисиден Ақтауға ұшатын ұшақ болмағандықтан, алдымен Тбилисиден Минводыға, одан Бакуге, Бакуден Ақтауға ұшып келген. Ақтаудан таксиге отырып атақты Қарақия ойпаты арқылы Жаңаөзенге жетіпті. Дүние жүзіндегі теңіз деңгейінен ең төменде орналасқан Қарақия ойпаты кезінде Рахмет Өтесіновтің автокөлік апатына түскен жері. Жолшыбай Жвания ұшқыштарға әуедегі маршруттарын өзгерту үшін қыруар ақша төлепті. Олар:

— Бүгін ондай рейс жоқ,— деп бас тартуға тырысқан.

— Бүгін менің досымның туған күні. Рейстің оған қатысы қанша?!— деп біздің кейіпкеріміз бой бермей ұшқыштарды дегеніне көндірген.

Біз фильмде Рахмет Өтесіновтің өткен өмір жолы туралы естеліктерін, бүгінгі өмірге көзқарасын, отбасын, қызметтегі, мұнай өндіру саласындағы басшылық қызметтерін қамтыдық. Мұнай өндіріс басқармасының бастығы болып жүрген кезіндегі кабинеті де назардан тысқары қалған жоқ. Бірнеше жыл бұрын бұл кабинетте Рахмет Өтесінов отырған, қазір мұнда ол мүгедектер арбасына отырып келеді. Келеді де, мұнай өндірудің тың тәсілдерін ұсынады. Жаңа бастық оның жаңа идеяларын қолдағысы келмеуі мүмкін, бірақ алған бетінен қайтпайтын қайсар адам өзінің озық идеяларын өндіріске енгізуден шаршамайды.

Осының бәрін қамтыған фильм барысында өз ісіне жан-тәнімен берілген, отбасында, қызмет ортасында, жерлестерінің арасында үлкен құрметке ие тұлғаның келбеті қалыптасты. Түсірілім барысында Рахмет Өтесіновпен достасып кеттік, ол кісінің отбасымен достық қарым-қатынасымыз күні бүгінге дейін үзілген емес.

Арада жылдар ағып өткенде Рахмет Өтесінов жазушылыққа ден қойып, жеті кітабын жарыққа шығарып үлгерді. Өз еңбектерінде ол жүз жыл толған Қазақстанның «қара алтын» өндірісінің алғашқы жылдары туралы естеліктерімен бөліседі.

Каспийдің шығыс беткейіндегі ең алғашқы мұнай фонтаны 1899 жылы көкке шапшыды. Бүгінде қарт Каспийдің қайраңында Бакудің ғана емес, Түркіменстанның, Ресейдің, Солтүстік Қазақстанның мұнайы өндіріледі. Осыдан біраз уақыт бұрын ұланғайыр той болды. Қазақстанның «қара алтын» өндірісінің жүз жылдық мерейтойы атап өтілді. Мерейтой құрметіне ашылған арнайы кабинетте Каспийдің шығыс жағалауындағы мұнай өндірісінің шежіресін жасаған тұлға — Рахмет Өтесіновтің портреті ілінді. Өтесіновтің есімі халықтың санасында Қазақстанның әлемдік мұнай-газ державаларының қатарына қосылуына ықпал еткен адам ретінде қалды. Біз жасаған фильм Рахмет Өтесіновтің халықтың көз алдындағы асқақ бейнесін қалыптастыруға ықпал етті.

1977 жылы Марина екеумізге «Сынақ» фильмі үшін Ленин комсомолы сыйлығы табысталды. Картина күні бүгінге дейін экраннан түскен емес, қазақ телевидениесі оны тұрақты түрде эфирге шығарып келеді. Бүгінде Қазақстанда телеарна көп, арасында мемлекеттігі де, жеке меншігі де бар. Бірақ солардың арасында «Сынақты» көрсетпеген бірде-біреуі жоқ. Телевидение саласындағылардың айтуынша, «Сынақ» ұлттық телеклассикаға айналған туынды.

Камал Смайылов осы картинаны мақтаныш тұтатын, қазақ киносындағы ең мықты туындылардың бірі ретінде жиі еске алатын. Демек, менің Жоғарғы сценарийлік курста бекер оқымағаным анық.