Курс: гісторыя беларусі ў кантэксце сусветнай цывілізацыі тэма 1: гаспадарка, духоўнае І нацыянальна культурнае развіццё беларускіх зямель у перыяд вялікага княства літоўскага (другая палова XIII сярэдзіна xyi ст.) План
| Вид материала | Документы |
- А. У. Літвінскі >21. 04. 2011, 201.95kb.
- План Засяленне сучасных беларускіх зямель. Фарміраванне этнічных супольнасцей на тэрыторыі, 216.17kb.
- Планы- канспекты творчых урокаў І прадметных тыдняў Гісторыя Беларусі, 1850.94kb.
- Канспект урока гісторыі беларусі ў 8 класе тэма, 280.78kb.
- Тэма Балцкае I славянскае насельніцтва на тэрыторыі Беларусі. Паходжанне беларусаў, 229.03kb.
- Экзаменацыйныя пытанні па курсу «гісторыя беларусі» для студэнтаў інжынерна-эканамічнага, 46.46kb.
- Актуальнасць І неабходнасць вывучэння гісторыі Беларусі. Перыядызацыя гісторыі Беларусі, 36.86kb.
- Роль І месца гісторыі Беларусі ў працэсах грамадска-гістарычнага развіцця, 288.08kb.
- 1. Засяленне беларускіх зямель. Характарыстыка даіндаеўрапейскага перыяду этнічнай, 1480.04kb.
- Пытанні да экзамену па курсу “гісторыя беларусі”, 43.15kb.
Народнасць – гістарычна склаўшаяся моўная, тэрытарыяльная, эканамічная і культурная супольнасць людзей, уласціва рабаўладальніцкаму і феадальнаму ладу. Да асноўных прыкмет народнасці таксама адносяцца: этнічная самасвядомасць, саманазва, пэўны псіхічны склад характэру. Беларуская народнасць утваралася паступова на аснове старажытнарускай народнасці. Якія фактары паўплывалі на гэты працэс?
Узнікненне беларускай народнасці і яе развіццё былі перш за ўсё звязаны з тэрытарыяльным адзінствам рассялення. Прыродныя ўмовы Беларусі былі ў цэлым досыць спрыяльныя для жыцця і дзейнасці насельніцтва. Умеранакантынентальны клімат, дастатковая колькасць ападкаў, перавага дзярнова-падзолістых глеб – усё гэта дазваляла развівацца сельскай гаспадаркі.
Ядро этнічнай тэрыторыі беларускай народнасці ў асноўных рысах адпявядала арэалам рассялення яе старажытным продкаў – крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў.
На фарміраванне этнічнай тэрыторыі беларускай народнасці ўплывалі і каланізацыйныя працэсы, што ў пэўнай ступені развіваліся стыхійна, а з часам усё больш актыўна выкарыстоўваліся дзяржаўнай адміністрацыяй, феадаламі. Працэс засялення з удзелам беларускага, украінскага, польскага, літоўскага насельніцтва адбываўся ў розных регіёнах Занёмання і Падляшша. Акрамя ўсходнеславянскага ў склад беларускага этнасу былі ўліты асобныя групы польскага, балцкага і цюрскага (татарскага) насельніцтва. Яны жылі побач са славянамі і з’явіліся дадатковым кампанентам утварэння беларускай народнасці. Але іх наяўнасць увогуле не парушала цэласнасці этнічнай тэрыторыі беларусаў.
Паліэтнічны характар ВКЛ, адрозненні ў тэрытарыяльна-адміністрацыйным, прававым становішчы зямель Беларусі, неаднолькавы ўзровень асваення розных регіёнаў і іншыя фактары абумовілі адначасовае развіццё рознатыпных этнааб’яднальных працэсаў. З аднаго боку, арэалам іх праяўлення былі сельскія абшчыны, сельскія і гарадскія пасяленні, воласці, паветы, землі. Гэта знайшло адлюстраванне ў распаўсюджванні адпаведных этнанімічных формаў (“палачане”, “магілёўцы”, “гараденцы”). З другога боку, кансалідацыя насельніцтва на больш шырокай аснове праходзіла ў асобных больш важных геаграфічных і тэрытарыяльных регіёнах (Заходняя Беларусь, Усходняя Беларусь, Палессе, Падляшша), а таксама ахоплівала ўвесь ўсходнеславянскі этнас княства, аб’яднаны агульнасцю паходжання і гістарычных традыцый.
Грамадска-палітычныя ўмовы. У параўнанні з этапам феадальнай дробнасці ВКЛ прадстаўляла новы ўзровень палітычнай, дзяржаўнай і сацыяльна-эканамічнай арганізацыі зямель. Неабходнасць барацьбы з агрэсіяй крыжакоў і мангола-татараў садзейнічала ўмацаванню сувязей паміж рознымі тэрытарыяльнымі часткамі Беларусі. У межах ВКЛ была ліквідавана сістэма мясцовых княжэнняў, уведзены адзіныя дзяржаўнае кіраванне і заканадаўства, што сведчыла аб складванні сістэмы палітыка-прававой цэнтралізацыі ў краіне.
Аднак палітычнае аб’яднанне поўнасцю не знішчыла лакальнай аўтаномнасці асобных зямель. Некаторыя з іх у ВКЛ мелі розны статус, доўгі час захоўвалі ў значнай ступені сваю самастойнасць. Увогуле, ў грамадска-палітычным жыцці ВКЛ наглядаліся як аб’яднальныя, так і сепаратысцкія тэндэнцыі, што ўскладняла працэс фарміравання беларускай народнасці.
Эканамічныя фактары. Эканамічнай асновай этнаўтваральных працэсаў з’явіліся далейшае развіццё сельскай гаспадаркі, удасканаленне рамяства, пашырэнне гандлю. Узрасла роля буйных гарадоў Беларусі як цэнтраў рэгіянальнага і транзітнага гандлю, сродкаў умацавання тэрытарыяльна-эканамічных сувязей беларускіх зямель. Імклівы рост колькасці мястэчек у XYІ ст. быў вынікам далейшага развіцця таварна-грашовых адносін, уцягвання ў іх новых тэрыторый.
Паступова ў ВКЛ усталёўваліся адзіныя грашовая сістэма і гандлёва-вымяральныя стандарты.
Разам з тым, ва ўмовах феадальнага спосабу вытворчасці з яго натуральнай сістэмай гаспадарання аб’яднальныя працэсы абмяжоўваліся рэгіянальнымі, а не агульнадзяржаўнымі сувязямі, стварэннем лакальных рынкаў вакол гарадоў і мястэчак. Нягледзячы на пэўную уніфікацыю асобных вагавых адзінак на тэрыторыі Беларусі, наглядалася ўстойлівасць лакальнай метралогіі. Гэта адлюстроўвала слабасць эканамічнай інтэграцыі.
Аднак таварна-грошавыя адносіны ўсё ў большай ступені ўздзейнічалі на працэс складання народнасці.
Сацыяльныя фактары. Далейшае развіццё феадальных адносін, паступовае ўсталяванне прыгоннага права садзейнічалі кансалідацыі шматлікіх катэгорый насельніцтва Беларусі ў сацыяльныя групы з агульнымі правамі і абавязкамі для кожнай з іх. Да сярэдзіны XYІ ст. усе асноўныя класы і саслоўі беларускай народнасці дасягнулі ўзроўню сталага феадальнага грамадства. Розныя катэгорыі свецкіх феадалаў кансалідаваліся ў шляхецкае саслоўе, што было замацавана ў статутах ВКЛ, агульназемскіх прывілеях, сеймавых пастановах. Другім прывілеяваным саслоўем з’яўлялася духавенства. Фарміраваліся таксама саслоўі прыгонных сялян і мяшчан – жыхароў гарадоў і мястэчак. Гэты працэс садзейнічаў усталяванню больш шырокіх сувязей у межах кожнага саслоўя і паміж імі.
Культура. У працэсе развіцця беларускіх зямель больш разнастайнымі сталі культурныя сувязі паміж імі. Многімі агульнымі рысамі адзначаны вусная народная творчасць і літаратурныя творы, народныя песні і танцы, абрады, мастацтва, рамяство і г.д. Супольнасць беларускай культуры асабліва выразна выявілася ў станаўленні і развіцці беларускай народнай і літараратурнай мовы. Спецыфічныя рысы беларускай мовы пачалі ўзнікаць не пазней XІІІ ст. – у выніку ўзаемадзеяння і сінтэзу старажытнарускіх традыцый і мясцовых асаблівасцей. Характэрныя рысы беларускай мовы (дзеканне, цэканне, цвёрдае “р” і інш.) паступова пранікаюць у помнікі пісьменнасці XІY-XYІ стст. Галоўны напрамак у развіцці беларускай літаратурнай мовы ў XY-XYІ стст. вызначаўся зацвярджэннем ёй граматычных і лексічных форм народнай беларускай гаворкі. Беларуская літаратурная мова канчаткова склалася як самастойная моўная сістэма ў другой палове XYІ ст.
У адзначаны перыяд супольнасць культуры ўсходнеславянскіх народаў выяўлялася таксама ў пэўным рэлігійным, а часам у царкоўным адзінстве. У эпоху сярэднявечча рэлігія звычайна была адной з этнічных прыкмет, важным, падчас вызначальным кампанентам этнічнай самасвядомасці. Большасць усходнеславянскага насельніцтва ў XІІІ-XYІ вв. прытрымлівалася праваслаўя. Пасля Крэўскай уніі частка шляхты перайшла ў каталіцтва, аднак яна не перавышала некалькіх працэнтаў.
Адным са значных кампанентаў народнасці з’яўляецца самасвядомасць. У ВКЛ жыхары беларускіх зямель адрознівалі сябе ад іншых народаў (немцаў, палякаў, літоўцаў). Значна пазней беларусы пачалі адрозніваць сябе ад рускіх. Гістарычная супольнасць усходнеславянскага народа, адзіная рэлігія і мова продкаў тармазілі працэс дыферэнцыяцыі рускага і беларускага народаў. Значны час насельніцтва Беларусі, як вогуле праваслаўнае ўсходнеславянскае, называлі сябе рускімі і сваю мову рускай. Гэта абумовіла тую акалічнасць, што самасвядомасць і саманазва беларусаў фарміраваліся пазней за іншыя этнічныя прыкметы.
Такім чынам, у другой палове XІІІ – сярэдзіне XYІ ст. адбываўся працэс фарміравання новай этнічнай супольнасці – беларускай народнасці, яскрава вызначыліся асноўныя яе прыкметы.
4. Культурнае жыццё.
Культура Беларусі другой паловы XІІІ – сярэдзіны XYІ ст. развівалася на аснове засвойвання багатых традыцый старажытнарускай культуры, пад уздеяннем новых сацыяльна-эканамічных і палітычных умов жыцця ў ВКЛ, што паслужыла галоўнай прычынай узнікнення яе многіх адметных рыс.
Высокі агульны ўзровень развіцця ўсходнеславянскіх зямель, якія ахоплівалі большую частку тэрыторыі ВКЛ, садзейнічаў таму, што культура Беларусі адыгрывала вядучую ролю ў духоўнам жыцці краіны.
Беларуская культура мела ў асноўных рысах сярэдневяковы характар, развівалася на феадальна-прыгоннай аснове. Панавала ідэалогія класа феадалаў пры духоўнай дыктатуры царквы. Культурныя здабыткі з’яўляліся прывілеяй вышэйшых саслоўяў.
Выгаднае геаграфічнае становішча Беларусі абумовіла яе ролю культурнага пасрэдніка паміж праваслаўным Усходам і каталіцкім Захадам.
Канец XY-XYІ ст. характарызуецца значнымі зрухамі амаль ва ўсіх галінах духоўнага жыцця Беларусі. На гэты перыяд прыпадае росквіт рэнесансавай культуры (культуры Адраджэння) ў ВКЛ, рэзкі рост і ўзбагачэнне еўрапейскіх культурных, гандлёвых і палітычных сувязей, распаўсюджванне рэфармацыйных ідэй і рухаў, пэўная секулярызацыя духоўнага жыцця, пранікненне свецкіх гуманістычных і асветніцкіх паветаў ў культуру, пашырэнне дзяржаўнай і нацыянальна-патрыятычнай свядомасці ў розных колах грамадства. Адраджэнне – умоўная назва, звязаная з памкненнем адрадзіць антычную спадчыну. Але гэта было не простай рэстаўрацыяй, а спосабам фарміравання новай культуры, буржуазнай паводле сваёй сутнасці.
Літаратура і кнігадрукаванне. У другой палове XІІІ – сярэдзіне XYІ ст. паралельна з развіццём старабеларускай літаратурнай мовы ішоў працэс стварэння беларускай арыгінальнай літаратуры. Па-ранейшаму шырока распаўсюджвалася царкоўна-рэлігійная літаратура з яе асноўнымі жанрамі – кнігі Бібліі, жыціі святых, апокрыфы (творы на тэму Свяшчэннага пісання, жыціі). Разам з тым, у XY-XYІ стст. узрасла ўдзельная вага свецкай літаратуры і пераходных яе жанраў: гістарычнай, рэлігійна-белетрыстычнай, маральна-павучальнай. Распаўсюджанне атрымалі перакладныя творы.
Аднак найбольш дынамічна з усіх жанраў беларускай літаратуры развіваліся летапісы – гістарычна-літаратурныя творы з апісаннем падзей па гадам. У XY ст. з’яўляюцца беларуска-літоўскія летапісы.
“ Летапісец вялікіх князёў літоўскіх” быў напісаны невядомым аўтарам каля 1430 г. у Смаленску ў форме суцэльнага апавядання без выкарыстання дат, чым і адрозніваўся ад традыцыйных старарускіх летапісаў. У творе выкладываецца гісторыя ВКЛ з 1341 г. да канца XІY ст. Галоўная ідэя “Летапісца…” – абгрунтаванне цэтралізатарскай палітыкі вялікіх князёў літоўскіх, падтрымка іх памкненняў да ліквідацыі феадальнай раздробленасці.
Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г. – першы беларуска-літоўскі летапісны звод. Сваю назву ён атрымаў таму, што 1446 г. датуецца ў ім апошні запіс. Храналагічна звод ахоплівае перыяд ад ІX да сярэдзіны XY ст. У беларуска-літоўскім летапісу 1446 г. змешчаны творы, запазычаныя з старарускіх летапісаў і мясцовага паходжання: Смаленская хроніка, “Пахвала Вітаўту”, “Летапісец вялікіх князёў літоўскіх”. “Пахвала Вітаўту” – усхваляванае апавяданне пра вялікага князя. У творе выказваецца гістарычная канцэпцыя ўсяго Беларуска-літоўскага летапісу 1446 г. – погляд на ВКЛ як на літоўска-славянскую дзяржаву, якая прызнаецца адным з цэнтраў палітычнага аб’яднання ўсходнеславянскіх зямель. Выказваецца ідэя гістарычнай еднасці ўсіх усходніх славян.
З пачатку XYІ ст. аўтары летапісаў амаль цалкам сканцэнтравалі сваю ўвагу на гісторыі ВКЛ. Створаная у першай палове XYІ ст. “Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага” выкладае гсторыю ВКЛ ад легендарнага князя Палемона да Гедыміна. Хроніка была напісана з мэтай абудзіць пачуццё нацыянальнага гонару ў літоўцаў, сцвердзіць перавагу літоўскіх феадалаў над феадаламі ўсходнеславянскага паходжання.
Другі найбольш поўны агульнадзяржаўны летапісны звод таго часу – “Хроніка Быхаўца”. Сваю назву яна атрымала ад пана А.Быхаўца з-пад Ваўкавыска, якому належаў у XІХ ст. адзіны вядомы яе рукапісны экзэмпляр. Хроніка апісвае падзеі палітычнай гісторыі ВКЛ ад легендарных часоў да пачатку XYІ ст. Цэнтральная тэма твора – ваенна-патрыятычная. “Хроніка Быхаўца” – этапны твор у гісторыі беларуска-літоўскага летапісання. Ён аб’яднаў у сябе традыцыйную летапісную форму перасказу са звязным распавядом пра мінулае, што адлюстравала тэндэнцыю да белетрызацыі гістарычнага апавядання.
Рэвалюцыйную ролю ў развіцці рэнесансавых тэндэнцый, ва ўздыме беларускай культуры адыграла кнігадрукаванне, заснаванае вялікім беларускім асветнікам, гуманістам і рэфарматарам Ф.Скарінам (каля 1490 – каля 1551). У Празе, а потым у Вільна ў 1517-1520-я гг. Скарына пераклаў на старабеларускую мову, адрэгадаваў, пракаменціраваў і выдаў 23 кнігі Старога запавету, “Малую падарожную кніжку” і “Апостал”. Пракаменціраваўшы кнігі Бібліі, ён зрабіў іх больш прывабнымі, даступнымі для ўсіх слаёў беларускага насельніцтва. Выданні Скарыны ставілі беларускую мову на ўзровень класічных старажытных моў. Яны садзейнічалі нарміраванню і распаўсюджванню беларускай мовы.
Рацыяналістычныя і гуманістычна-асветніцкія традыцыі Скарыны развіваў Сымон Будны (каля 1530-1593), адзін з заснавальнікаў Нясвіжскай друкарні, аўтар першых друкаваных на беларускай мове вучэбна-канфесійных і палемічных твораў – “Катэхізіса”, “Аб апраўданні грэшнага чалавека перад Богам” і інш.
Традыцыі рэнесансава-гуманістычнага асветніцтва развіваў выдатны дзеяч славянскай культуры, прадстаўнік новалацінскай літаратуры М.Гусоўскі (1470-я – каля 1533 г.). У сваім знакамітым творы “Песня пра постаць, дзікасць зубра і паляванне на яго”, напісаным у Рыме, паэт апавядае веліч і хараство роднай прыроды, паўсюдзённую працу простых людзей, іх традыцыі. Аўтар выкарыстоўвае беларускі народны фальклор.
Вядомы іншыя лацінамоўныя творы Гусоўскага, паэмы: “Новая і славутая перамога над туркамі”, “Жыццё і подзвігі св. Гіяцынта”.
Архітэктура і выяўленчае мастацтва.
На працэс станаўлення і развіцця беларускай архітэктуры і выяўленчага мастацтва значна паўплывалі старажытнарускія традыцыі, а таксама лепшыя дасягненні заходняеўрапейскіх краін. Шырокае распаўсюджанне на Беларусі набыла готыка – стыль, запазычаны ў Заходняй Еўропе. Найбольш тыповыя гатычныя пабудовы вылучаліся вялікай вышынёй, стромкім сілуэтам і вертыкальнымі лініямі, вузкімі стрэльчатымі парталамі і вокнамі з каляровымі вітражамі, высокімі вежамі. У гатычных саборах выкарыстоўваліся лёгкія каркасы, багаты дэкор, скульптура, калоны.
Сваеасаблівыя рысы беларускай готыкі заключаліся ў надзвычай доўгім часе яе панавання (другая палова XІІІ – XYІ ст.), функцыянальным спалучэннем культавага і абарончага дойлідства, традыцыйным выкарыстаннем цяглянай муроўкі з абтынкаванымі і пабеленымі плоскімі нішамі, масіўнасці канструкцый і манументальнасці пабудоў.
Готыка на Беларусі была прадстаўлена шматлікімі абарончымі збудаваннямі – замкамі. З першай паловы XІY ст. разам з драўлянымі пачалі будавацца мураваныя замкі розных тыпаў. Адны з іх будаваліся на ўзвышшах, на месцы старых драўляна-мураваных замкаў (Гродзенскі, Навагародскі). Другія ж размяшчаліся ў нізіннай балоцістай мясцовасці на штучным насыпе. Гэта быў новы тып замкаў, т.з. кастэль, запазычаны з Захаду. Ён меў выгляд замкнёнага чатырохвугольнага збудавання з магутнымі сцянамі і адной ці двумя вежамі ў процілеглых вуглах (Крэўскі, Лідскі).
Значнае месца ў архітэктуры прцягвала займаць культавае дойлідства. У сувязі з пашырэннем каталіцызму пасля Крэўскай уніі на тэрыторыі Беларусі пачалося будаўніцтва касцёлаў. Гатыцкія касцёлы ў канцы XІY – XYІ вв. былі ўзведзены ў Наваградку, Клецку, в.Ішкальдзь (Баранавіцкі р-н), в.Уселюб (Навагрудскі р-н), Іўі, в.Гнезна (Ваўкавыскі р-н).
З культавых пабудоў арыгінальнага тыпу канца XY – першай паловы XYІ ст. можна назваць цэрквы абарончага характару. Яны мелі кампактны аб’ём, абарончыя вежы з байніцамі, высокі дах – такім чынам маглі працістаяць невялікім атрадам ворагу. На Беларусі захаваліся два абарончыя храмы: Сынкавіцкая ў Зэльвенскім р-не і Мураванкаўская (Маламажэйкаўская) у Шчучынскім р-не.
Аднак у асноўным праваслаўныя царквы паўтаралы традыцыйны старажытнаруска-візантыйскі тып храма.
У сярэдзіне XYІ ст. з пашырэннем рэфармацыйнага руху пачалося будаўніцтва пратэстанцкіх, а потым і каталіцкіх храмаў, якія мелі рысы архітэктуры рэнесансу. Фасады збудаванняў атынкоўваліся і атрымлівалі стрыманы ордэрны дэкор. Унутраную прастору храма перакрывалі цыліндрычныя скляпенні з распалубкамі. Скляпенні часта ўпрыгожвалі ляпным дэкорам у выглядзе плоскіх кесонаў геаметрычнага малюнка. (Кальвінскія зборы у гг.Заслаўе, Койданаве, Смаргоні, в.Асташыне (Навагрудскі р-н).
З ліку архітэктурных помнікаў свецкага тыпу найбольш тыповымі для таго часу з’яўляліся розныя адміністрацыйныя будынкі, у якіх размяшчаліся органы гарадскога кіравання (ратушы і інш.).
У выяўленчым мастацтве Беларусі вылучаўся манументальны жывапіс. Храмы і палацы ўпрыгожваліся фрэскамі. Працягваў актыўна развівацца іканапіс. З пачатку XYІ ст. пад уплывам рэнесансных павеваў у іканапісных творах персанажы ўсё часцей надзяляюцца індывідуальнымі рысамі, у сюжэце з’яўляюцца элементы бытавога, этнаграфічнага характару.
З распаўсюджаннем ідэй Адраджэння звязана і развіццё свецкага жывапісу, пераважна партрэтнага па жанры. Ствараліся партрэты князёў, магнатаў, шляхты, грамадскіх дзеячаў. Развіваўся і такі від жывапісу, як кніжная мініяцюра – малюнак на старонках рукапісаў невялікага памеру.
З пашырэннем рукапісных і з’яўленнем друкаваных кніг звязана развіццё кніжнай графікі, што добра відаць найперш па творах, якія належаць Ф.Скаріне. Гравюры яго кніг выкананы на ўзроўне найлепшых узораў таго часу.
Прыкметных поспехаў дасягнула музычнае мастацтва. Працягвала развіццё царкоўная музыка. У літургічнай практыцы каталіцкага кастёлу шырока выкарыстоўваліся духавыя музычныя інструменты – арганы, флейты, трубы. У XYІ ст. паявіліся першыя свецкія хоры, капэлы. Першай на Беларусі ў Гародні была створана ў 1543 г. “Літоўская капела”. Асноўны склад яе спевакоў і інструменталістаў паходзіў з мясцовага насельніцтва. У 50-я гг. XYІ ст. друкарні Беларусі выдаюць першыя друкаваныя нотныя зборнікі песень.
Такім чынам, другая палова XІІІ – сярэдзіна XYІ ст. – яркі і самабытны перыяд у развіцці беларускай культуры, сінтэзу рэнесансава-гуманістычных традыцый і сярэдневяковых павеваў у духоўным жыцці, узросту нацыянальна-патрыятычнай і палітычнай свядомасці, інтэнсіўнага пашырэння культурных сувязей паміж беларускім і іншымі народамі.
ЛIТАРАТУРА
Архiтэктура Беларусi. Энцыклапедычны даведнiк / Рэдкал. А.А.Войнаў i iнш. – Мн.: "Беларуская энцыклапедыя" iмя П.Броўкi, 1993.
Белоруссия в эпоху феодализма. Сборник документов и материалов: В 3 т. – Мн.: Навука i тэхнiка, 1959-1961. Т.1.
Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика и капитализм. XV-XVIII вв.: В 3 т. – М.: Прогресс, 1988-1992.
Всемирная история: В 24 т. / А.Н.Бадак, И.Е.Войнич, Н.М.Волчек и др. – Мн.: Литература, 1998. Т.8-11.
Гiсторыя Беларусi: У 2 ч. / Пад рэд. Я.К.Новiка i Г.С.Марцуля. – Мн.: Унiверсiтэцкае, 1998. Ч.1. С.122-161.
Гiсторыя Беларусi: У 2 ч. Ч.1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / I.П.Крэнь, I.I.Коўкель, С.В.Марозава. – Мн.: РIВШ БДУ, 2000.
Гiсторыя Беларусi (у кантэксце сусветных цывілізацый) / В.І.Галубовіч, З.В.Шыбека, Д.М.Чаркасаў і інш. – Мн.: Экаперспектыва, 2005.
Гiсторыя Беларускай ССР. У 5 т. / Пад рэд. У.Iгнаценка. – Мн.: Навука i тэхнiка, 1972-1975.Т.1.С.143-160.
Гiсторыя сялянства Беларусi: У 3 т. / Пад рэд. Я.Анiшчанка. – Мн.: Беларуская наука, 1977. Т.1. С.46-102.
Дыкаратыуна-прыкладное мастацтва Беларусi XII-XVIII стагоддзяў /Аўт. тэксту i склад. Н.Ф.Высоцкая – Мн.: Беларусь, 1984.
Лойка П.А. Прыватнаўласнiцкiя сяляне Беларусi. – Мн.: Навука i тэхнiка, 1991.
Краўцэвiч А.К. Гарады i замкi Беларускага Панямоння XIV-XVII стст. – Мн.: Навука i тэхнiка, 1991.
Кушнярэвiч А.М. Культавае дойлiдтсва Беларусi XIII-XVI стст.: Гiст. i архiт. археал.даслед. – Мн.: Навука i тэхнiка, 1993.
Лыч Л., Навiцкi Ў. Гiсторыя культуры Беларусi. – Мн.: ВП "Экаперспектыва", 1997. С.19-63.
Мыслiцелi i асветнiкi Беларусi: Энцыклапедычны даведнiк / Б.I.Сачанка i iнш. – Мн.: "Беларуская энцыклапедыя", iмя П.Броўкi, 1995.
Нарысы гiсторыi Беларусi: У 2 ч. / Пад рэд. М.П.Касцюк. – Мн.: Беларусь, 1994-1995. Ч.1.
Парашкоў С.А. Гісторыя культуры Беларусі. – Мн.: Беларуская навука, 2004. С.52-129.
Похилевич Д.Л. Крестьяне Белоруссии и Литвы в XVI-XVIII вв. – Львов: Изд-во Львовского университета, 1957. С.3-89.
Ткачоў М.А. Абарончыя збудаваннi заходнiх зямель Беларусi XIII-XVII стст. – Мн.: Навука i тэхнiка,1978.
Хрестоматия по истории Белоруссии с древнейших времен до 1917 г. – Мн.: Изд-во БГУ, 1977.
Шчакацiхiн М. Нарысы з гiсторыi беларускага мастацтва. – Мн.: Навука i тэхнiка, 1993.
Эканамiчная гiсторыя Беларусi. – Мн.: ВП "Экаперспектыва", 1999. С.83-111.
Энцыклапедыя гiсторыi Беларусi: У 6 т. / Пад рэд. М.В.Бiч i iнш. - Мн.: "Беларуская энцыклапедыя" iмя П.Броўкi, 1993-1999.
Этнаграфiя Беларусi. Энцыклапедыя / Рэдкал I.П.Шамякiн i iнш. – Мн.: "Беларуская савецкая энцыклапедыя" iмя П.Броўкi, 1989.
ПЫТАННI ДЛЯ САМАКАНТРОЛЮ
1.Вызначце, якія працэсы сведчылі аб развіцці феадалізму на беларускіх землях.
2.Назавіце асноўныя катэгорыі сялян і этапы іх запрыгоньвання.
3.Ахарактарызуйце змест і вынікі аграрнай рэформы “Уставы на валокі”.
4.Што вы ведаеце пра гаспадарку беларускіх гарадоў у складзе ВКЛ?
5.Асвятліце працэс развіцця магдэбургскага права ў Беларусі.
6.Прааналізуйце сутнасць Рэфармацыі.
7.Вылучце асноўныя фактары, якія ўплывалі на фарміраванне беларускай народнасці.
8.Якім чынам праявілася ўздзеянне Рэнесансу на айчынную архітэктуру і мастацтва.
ТЭМА 2: ПАГЛЫБЛЕННЕ ПАЛІТЫЧНАГА КРЫЗІСУ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ ХYII–ХYIII СТ. ПАДЗЕЛЫ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ.
План:
1. Рэч Паспалітая ў еўрапейскай геапалітыцы ў другой палове ХYII ст.
2. Паўночная вайна 1700–1721 гг.
3. Унутрыпалітычнае становішча Рэчы Паспалітай у другой палове ХYII–ХYIII ст. Першы і другі падзелы Рэчы Паспалітай.
4. Паўстанне пад кіраўніцтвам Т.Касцюшкі. Трэці падзел Рэчы Паспалітай.
1. Рэч Паспалітая ў еўрапейскай геапалітыцы ў другой палове ХYII ст.
Уся другая палова ХYII ст. для Рэчы Паспалітай была запоўнена амаль няспыннымі войнамі, праходзіўшымі большай часткай на яе тэрыторыі. Буйнейшай знешнепалітычнай падзеяй ХYII ст. з’явілася