Саясаттану Дәрістер тірек конспектілері

Вид материала

Конспект

Содержание Биліктің типтері Билік және жеке тұлға Саяси тәртіп, саяси жүйенің мінездемесі ретінде Тура – мемлекеттік қоғамды басқаруының бір түрі, заңдарды және басқа да шешімдерді қабылдауда басқарушы егүмелері қатыса алады. Демократия концепциялары Тақырыбы: «Саяси партиялар» Партиялық жүйе. Екіпартиялық жүйе Компартиялық жүйе Саяси үрдіс

Подобный материал:

• «ео және ЕҰУ достастық көпірі» лев гумилев атындағы еуразия ұлттық университетінде, 90.35kb.
• 1. 4 Бейорганикалық және аналитикалық химия кафедрасы №1-ші ғимаратта орналасқан, 419-ші, 750kb.

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі


С. Торайғыров атындағы Павлодар

мемлекеттік университеті

Саясаттану

Дәрістер тірек конспектілері

Павлодар 2002 ж.

Келісілді Бекітемін

Гуманитарлық институт ОІЖ проректоры

Директоры Пфейфер Н.Э.___________

Акишев А.А.______________ «___» ___________2003 ж.

«10 » қыркүйек 2002 ж.

Құрастырған Янчук Э.Т. т.ғ.к., доцент

Мемлекеттік жалпы міндетті стандарт пен типтік оқу жоспарына негізделіп жасалған.

Бүкіл мамандықтарға арналған.

Типтік оқу жоспары 1998 ж. бекітілген.

Оқу жұмыс жоспарының келісімімен Философия және әлеуметтік-саяси пәндер кафедрасының жиналысында ұсынылды

«___» __________2002 ж.


Хаттама № _____________

Кафедра меңгерушісі Янчук Э.Т.

(қолы)


Институттың оқу-әдістемелік кеңесінде қаралған

«___»______________2002 ж. Хаттама №_________________


Келісілген институт директоры _______Акишев А.А. «__»_______2002 ж.


ОӘҚ төрағасы _______________ Афанасьева В.И.

(қолы)


ОЭБ қаралды

ОЭБ бастығы _______________ Амбарников Г.А.

(қолы)


1 Тақырыбы: Политология деген не.


Жоспар:

1. Политология ұғымы.
   

Политология – «полис» және «логос». Саясат туралы ұғым мен «мемлекетті басқару» деген ұғымды білдіреді. Политология – қоғамдық тәртіп, бағыты – саясатты зерттеу. Саясат жөніндегі сұрақтармен мемлекеттер пайда болғаннан бастап айналысқан? Біздің әрамызға дейін IV –ші ғасырда шығыстың ойшылдарын ұжым қалай басқарылатының, басшылықтың механизмі қызықтыра ойландыра бастайды. Бірақ, бұл бағыт ғылыми болып саналған жоқ, және саяси өмірді түсіну ғана қажеттігі туды. Политология 19-20 ғ-да нағыз ғылым болып таңылып, нақты түсініктері туындады. Осыдан бастап политология философия мен социологиядан бөлінді.

ХХ-шы ғасырдың басында политология Америкада қең дамыды. Ал СССР-де политология бұл кездің 80-ші жылдарының ортасына дейін жалған ғылым болып саналған. Марксизм мен Ленинизмге жат буржуазиялық ғылым деп есептеліп, мүлдем зерттелген жоқ. Политологияның қудалалануына көптеген себептер болды? Ең басты себебі – Қеңес үкіметінде ерекше тоталитарлық режимнің болғаны, және сол тәртіпте мемлекет азаматтарына саясат туралы ұғым беру қауіптілігі. өйткені даму заңдарын білу, саясаттың болғаны басқарушы топқа қауыпті болды. Қоғамды басқару процесін тек басшылыққа білу және талдау мүмкін болып саналды. Ал халық азаматтарына керісінше, саясат қалай дамитынын білу қажет емес, олар өздерінің көсемдеріне сену қажет болды. 80-ші жылдардың екінші жартысында қоғамда демократиялық құбылыстар пайда бола бастағаннан бізде де осы тәртіптің керектігі туындады. Мемлекеттің барлық оқу орындарында политология керекті ғылым болып оқытыла бастады. Қоғамдық демократиязация жағдайында білуі керек. 80-ші жылдардың 2-ші жартысынан бастап көптеген түрлі оқулықтар түрлі ғылым мамандарымен шығарыла бастады. Оларды тарихшылар, философтар, экономисттер, құқықтанушылар жазады. Политологияның дамуымен қатар әдейі шығарылымдар шыға бастады. «Полис» (саяси зерттеулер), «Социалдық-саяси журнал», «Ой» журналдарын қолдануға болады. әр ғылымның өз зерттеу мақсаты бар. Қоғамның саяси қарым – қатынасы политологияның зерттеу объекті болып саналады. Объект дегеніміз қоғамның қалыптасуы мен дамуының заңдарын зерттеу. Политология көптеген проблемаларды қамтады. Қоғамдағы барлық қубылыстар саясатқа байланысты, сондықтан барлық жерде өздерін айналысаты проблемаллары кеңейтүге тарысады


Саяси режим (тәртіп) мына түсініктерді қамтлды: монархия, аристократия, охлократия, технократия, анархия, демократия.

Саяси ойдың стилі – радикализм, экстремизм және фанатизм.


Америка саясаткерлері салыстырнасы саясаттың , мен-к саясаттың, саяси институттардың мәселелеріндын бір қатырып қарастарады: сонын ішінде биік, мем-т, саяси партиялар, саяси жүйе, субъектілері, саясаттағы бұлғалық (косен).


Саяси ойлаудын ашылады, либерализм, консерватизм, социолизм, демократизм, анархизм.

Саяси білінысты формулары береді: ғылыми утопияның, діннн т.б.

Саясаттану жас ғылым басқа ғылымдардын көп нәрсе алған? Сонын ішінде философиядан дүние танылдық позицияны алған (бихевиоралдық әдіс). Саясаттануды оқып танушы адамдар бірқеттар бір қатар мәселелерді конектілді, және қатысып, еңегі оқығаларға өз қатысын анықтауға береді.


Дәріс 2

Тақырып: Саясат

Жоспар

1. Саясат ұғымы.
   
2. Саясат объектлері және субъектлері.
   

Саясаттануда саясат категориялары ерекше орын алады. Саясат келесі түрде анықталады: Саясат – бұл барлық қоғамдық келелі мәселелердің ежектелетін, ұлттардың, әлеуметтік, қабаттардың, әртүрлі топтардың қызығулығына сәйкес қоғам өмірмеңдігінің бағдарламасы жасалатын, әлеуметтік – саяси топталдын қоғам өмірінің ауқимы.

Қоғамдық жүйенің сақтауы мен дамуы мақсатында құндықтарды бөліну қалыбы және әдістер: жайында нақты шешімдер қабылданады.

Саясаттың пайда болуы жайында әр түрлі кезеңдерде әр түрлі ойшындармен әрқилы түсіндірілген.

Саясат ең алғышқы түсініктемелер көне шығыс ойшындарының көз қарасы.

Олардың әртүрлі мемлекеттердегі өмірді түсіндіру негіздері:

1. Теологиялық (діни) бағыт. Әр елдердің дамысың әр түрлі монархтардың басқаруын құдайдың жазуы деп түсіндіреді.
   
2. Геосаяси бағыт. Әр елдердің дамысын әр түрлі монархтардың басқаруын табиғат жағдайларымен елбасшысының жеке мінезімен түсіндіріледі бұл қөзқарасын қарағанда саясат өзен, көп табиғи қазба байлықтар мен басқарушының денсаулыға және бейміне және т.б. байлынысты болды.
   

Натурастикалық позицияларға қарша-қарсы саясатты әлеуметтік қатынастардан шығартын әлеуметтік позиция бар.

Марксизде ол оның көрсетілген.

Саясат класстық категория болып табылады және бір классты басқа класстардың қажеттігі арқысы іске асырудан марксизм жығады.

Саясат бұл класстың қоғмға тән категория. Алғышқы қоғамдық форматулда саясат б/лады. Онда қоғмдық өмір көсеннің бедей арқысы қалыптассын отуды. Бірақта ол кезде кедей мен байдық арысындағы қақтығыстарды төқтатуға, татуластыруға көсен белігі жетпеді. Қоғамның бүтіндігін сақтаймын және қақтығыстарды отыдатын, мүмкіндігі бар, басқа бір өрғанның пайда болуына қажеттілік туды. Бұл ерекше саяси ұшын мемлекеттің құрылуына желді. Қазіргі заманға көбінесе саясаткерлер мен саясат негативті түрде практикуются әдеттегідей, әңгіме саясат саласында жемқорлықтың күшпілігі, адамгершілігі аз адал емес адамдар және т.б. жөнінде (Қарапайым). Бұл мінездемелермен жай әдеттегі санада келісуге болады, бірақ сол мезетте саясатта одан қомақты идеялар, міндеттер мен жоспарлар барық есепке алу керек.

Қазіргі заманғы қоғамды саясат бірқатар функциялар атқарады және бірқатар мәселелерді шешеді.

1. Қоғамның қабаттары мен топтарының ерекше қызығушылықтарын көрсету.
   
2. Туындаған қайшылықтарды рационализациялау және оны мемлекет пен азаматтарының өркениетті диалогы ағылына бағыттау.
   
3. Тұрғылықты жердігі түрлі адам қызығушылықтарына байланысты күш қолдану арқылы саяси процесстерді басқару және жетекшілікке алу.
   
4. Саяси дамудың тіліділігін қамтамасыз ету.
   

Саясат қоғамдық өмірдің басқа да салаларымен тығыз байланысты және бұл салаларға түрлі жезгін тигізе алады:

1. позитивті әсер (әсер ету) салалар гүлденіп, дамыды.
   
2. Негативті. Салалар басылып, құрдымға кетеді.
   
3. Нейтралды әдіс. Салаларға араласпау.
   

Саясаттың объектілері мен субъектілері. Саясаттың объектілері – саясат бағытталған жеке индивидтер№ мекемелер.

Саясаттың субъектілері – саясатты іске асыратын және оны жасайтын жеке адамдар, мекемелер.

Бұл екі категорияда өте қозғалысты болып табылады. Белгілі бір жағдайды объект субъектіге айналуы н/е керіснше болуы мүмкін.

Саясаттың субъектілері өте көп. Барлық субъектілері классификациялауға ұйтылыс жасалуда. Олар бір-бірінен өте көп критерияларымен ерекшеленуі мумкін. Осыған байл. Саясаттануда саясаттың субъектілерін классификациялау алға қатылған. Мұндай классификациялардың өте көп түрі бар. Олар негізге алынған критерийлерге байланысты. өте көп таралғаны:

1. Барлық объектілерді 2 деңгейге бөлу
   

а) әлеуметтік. Бұған индивидтер, класстар, әлеуметтік қабаттар кіреді

б) институтциялық. Түрлі саяси институттар, мемлекет, партиялар, саяси қозғалыстар

2. Келесі класс-я субъектілердің саясаттағы қатысының характерін негізгі алады:
   

а) саяси процестің непосредств. қатысушылары (мүшелері) бұл категориямен саясат түсінігі байланысты. Бұғак мемлекеттер мен қоғамдық көсемдер (лидерлер) кіреді.

б) әлеуметтік общности, класстар, сословиялар және т.б.

в) субъектілер. Саясатқа шынымен ықпалын тигізу мүмкендігі барлар (жоғарғы шенеуніктер, элита және т.б.)

3. Саясаттағы ұжымдық субъектілердің талдануы (классификациясы):
   

а) класстық батыс

• жоғарғы класс класс – жекелік иегерлері. (банкирлер№ ірі кәсіпкерлер)
  
• орта класс-қызметкерлер, «ақ жағалылар»
  
• жұмысшылар, «көк жағалылар».
  
• Крестьяндар «шаруалар».
  

б) аймақтық (территориялық) общн? Түрлі этникалық общн? Ұлттар. Тіл общ- мен мінезделеді және мәдениетпен.

в) корпоративті

Мамандандырылған одақтар (композиторлар одағы, сүретшілер одағы). Түрлі әлеуметтік общ. Саясатқа әсері бірқатар факторларға байланысты:

1. берілген общ? Қызығушылығы жалпы барлық социумның қызығушылығымен қаншалықты сәйкес келеді.
   
2. Сол әлеуметтік топтың бірлігі мен бірауыздылығының деңгейіне байланысты.
   
3. Қандай да бір топтың саяси даму деңгейіне байланысты
   
4. Саяси поселінің не б беделінің жоқтығы.
   
5. Бұл әлеуметтік общность қоғамдық иерархияда қандай қоғамдағы имиджына бойл. Осы факторларға қоғамдағы салмағы, орны және саяси дамуға ықпалы байланысты.
   

3 Дәріс

Тақырып: Билік

Жоспар

1. Билік түсінігі
   

2.

3. Билік және тұғалық.
   
4. Қазіргі заманғы тұғалық құқық
   

Билік- бұл кейбіреурдін басқа біреулерге қадым қатынасы еркіндінен іс – қышылы басқа біреурге еркін болып отырады. Кең биіктің көптеген түрлері турасы айтуға болды. Біздер ұшындардағы және жанұядағы билік турасы айтумыға болады. Бірақ саясаттану жалпы қоғамдағы биікті қадыстырады. Бұл билікке барлық қоғам мүшелері бағынуға тиіс, ретінде болады. Бұл биік нақты мемлекеттік мекелелермен іске асып жатса, (парламент пен президент пен қадулы құрылымдармен).

Біздер саяси билітың іске асуын айтып отырмыз. Бұл мемлекеттік билік. Бүгінгі күнде биліктің пәні туралы ңақты қөзқадас жоқ. әртүрлі бтлік жайлы тұтырынданалар бар.

1. Теологиялық.
   

Бтлік адамның белгілі бір мақсаттарға ұмылысымен түсіндірріледі. өйткені бұл мақсаттар түрлі болуы мүмкін. Бір қатар адамдар билік арқылы күн корүге тырысады. Басқа біреулердің мақсаттары атақ – абырайға қөл жеткізу, кажетті таныстың колелсін ұлғаіту және т.б.

2. Бихевиолистикалық.
   

Билік әр аданде тұғаннан қалыптасқан бағтушылыққа немесе бұйрық берушілікке бейімділікпе түсіндірілері сондықтан бұйрық беруге белгімі бар адамдар билікке ұйылады.

3. Психологиялық.
   

Билікке тырысу адамның белгілі бір кемшілігімен түсіндірінеді. Егер адам қандайда бір жетіспеушілік сезінсе (моральдық және тәндік әсіздікты) бұл оны мезелайды. өмірінде белгілі бір жайсындық қалыптасады, сондықтан бұл жетіспеушілікті билікке жету арқылы өтеуге тарысады.

Билікті алғаннан соң ол басқа адамдардың үстікен билеу құқығына не болады, оған өзі қанағаттанды және енді оны өз кемшіліктері типті мазаламайды.

Билік, билік жүргізу қатынасы және бағынушылық қалайды ені әлементтің бар екендігін болжайды.

1. қалайда біреу билік етуді қалауы қажет
   
2. бағынуға дайын адамдар болуы қажет сондықтан да билікті қатынастарда барлық адамдар 2 категорияға бөлінеді биліктің субъектілерімен объектілері.
   

Билік субъектісі – қағидағыдай 2 түрлі қасиетті меңгеруі қажет.

а) бұйрық беруді қалаушылық

б) субъект жұмысындағы кейбір мәселелерде белгілі бір компетенция қажет. Айта кететіні, билікке ұмтылушылық барлық адамға тән емес. Көптеген адамдар үшін (билік) басқа адамдарға билік жүргізу тым қажетсіз, өткені оларда жауапкершілік сезімі, адамгершілік борымы тым жоғары және бұл категориядағы адамдар басқа адамдар өміріне өкпемдер жүргізу жауап кершілінен өорқады, яғни олар билік жүргізуге дайын емес. Басқаша айтқанда билік объектісі кеңірек, түрлі.

Объектінің өз еркімен субъектіге бағынып және оның айтқанын орындауының бірнеше түсініктемесі бар.

а) объект субъектінің еркін қорыққанынан және билік құрылымдар жағынан қандай да бір санкциялардан сескенгенінен өз еркімен бағынады. Мұндай ситуация көбіне демократиялық емес мемлекеттерде кездеседі. (тоталитарлық, автолитарлық).

б) табиғы бағыну жеке адамның (индивидтің) әдеттерінің күшінде жатыр, жүз жеге бойы қандай да бір белгілі билікке әдеттенген халық (индивидтер) осы әдеттен өте қиын шықты және соның ішінде басым бөлігі ОССРОның орнатқан тоталитарлық режимі.

Сталиннің жеке басына табыну орыс халқының мемлекет басында тек бір адамды көру әдетімен түсіндіріледі. Ресей үшін әрқашан патша үйреншікті болатын яғни ол Ресейдегі тәртіп пен биліктің келбетін көрсететін. Төңкеріс (революция) барысында монархия жоғалтылса да№ бірақ әдет қалды.

в) бағынушылық билікті таратушылардың (жеке басының) беделінде жатыр, яғни сол берілген билік таратушы сол елдің ешқандай азаматында жоқ қасиеттерге не ақылды да дана сондықтанда билік оған тиесілі деген қоғамда пікір қалыптасқан. Басқарушының беделі шығнайы немесе жалған болуы мүмкін. Шынайы бедел – берілген адамның қасиеттері оған жазылған қасиет түрде сәйкес келуі. Жалған бедел – құралған пікірдің адам қасиеттеріне сәйкеспеуі.

Шынайы беделге негізделген билік – ең беделді, сенімді билік болып есептеледі.

Биліктің типтері

Билік іске асуы үшін – билікті іс-әрекеттердің орындалуының белгілі тірей (базасы) қажет. Осының күшінде билік түрлі ресурстарға сүйенеді: экономикалық, әлеуметтік, рухани, принудит.

Экрномикалық билік – бұл елдің экономикалық ресурстарының үстінен бақылау, бұл жай уақытта билігін іске асыруға мүмкіндік береді. Барлық билік түрлерінің ішінде – экономикалық билік ең тиімді күштесі болы табылады. Басқа сөзбен айтқанда экономикалық билік – материалдық байлықтарды игеруде пайдаланылады. (Бұл билік адамға). Әлеуметтік билік – қоғамның әлеуметтік құрылымындағы әлеуметтік әлеуметтік

Белгілі бір жерінде қорланады. Бұл билік адамға берілген мемлекеттің иерархиялық құрылымында белгілі бір орынға ие болуына мүмкіндін береді.

Бұл биліктің көмегімен адам материалдық және рухани байлыққа құқылы ететін қандай да бір жеңілдектерге, әлеуметтік жағдайға қол жеткізеді.

Рухани билік – адамдарға ақпарат, ғылыми жетістіктер арқылы іске асырылатын құралдары және т.б. арқылы іске асырылады.

Принудительное билік – күш көрсету, қорқытуға сүйенеді. әр мемлекетте пайда болған мәселелерді күш көрсету арқылы шешетін арнайы құрылымдар бар.

Силовые құрылымдар. Шенеуніктік аппарат, әскер, сот, түрме, прокуратура және т.б. кіреді.

Билік және жеке тұлға

Биліқтің өзара қарым-қатынасы, мемлекет пен жеке тұлғаның мемлекеттегі қарым-қатынасы саясаттанудағы ең басты сұрақтардың бірі болып табылады. Барлық уақыттарда осы озара қарым-қатынастардың түолі трактовкалары болды. Ең бірінші трактовкалар көне шығыста болды. Оның ішінде патерналистикалық бөлініп порінде. Оның түйіні: кез келген жанұядағыдай, яғни әке (патер) жанұядағы барлық істерді басқарады. Мемлекетте де сол сияқты- мемлекет әкесі монарх ал қол астындағылары – оның балалары болып табылады. Олар монархқа мүлтіксіз бағынуы тиіс. Бұл жерде билік субъектісі монарх болса№ ал басқа қол астындағылар – билік объектісі яғни олардың ешқандай өз қозқарасы пікірі жоқ және саяси процестерге араласа алмайды.

Сәл нешірек басқа аспектілер пайда болады. Платон мен Аристотель мемлекет пен жеке тұлға арасындағы қатынастағы тоталитарлық концепциясын ұсынды. Оның түйіні.

Адамдар ұжымға өз еркімен бірігеді және мемлекет құрады яғни олар өз еркімен өз құқығы мемлекетке береді осының күшінде мемлекетте жеке тұлға жоғалын сіцетіндей-қоғамның ең басты эталоны болып табылады. Осы түсінікте мемлекет өзінің барлық мүшелерінің жалпы еркіне (міндетіне) мақсатына билік жүргізуге құқылы.

Капиталистік формацияның тупидау кезеңінде мемлекет пен адамның қарым-қатынасын қарастыратын либералдық теория пайда болады. Оның мәні: мемлекеттік осы мемлкеттің жеке азаматтары құратын болғандықтан мемлекетті құрамы адам (индивид) алғышқы болады ал мемлекеттің басқарушы жағдайынан шығады да, ал мемлекеттің өзі адамды барлық құқықтарымен, еркіндігін пайдаланасы өмір сүруіне кедергі жасамай қорғап отыруға міндетті марксистік концепция. Тоталитарлыққа өте жақын. Оның түйіні: мемлекет пен адамның адамның қарым-қатынасы классикалық негізде құрылады. Адамның қандай – да бір классқа қатысы қатпен оның қоғамдағы орнеги анықтайды.

Осы теория бойынша мемлекетпің беретін көлеміндегі қандай да бір құқығын алады. Үстем етуші класс бір клас өкілдеріне көбірек, келесі біреуіне азырақ беруге құқылы. Бұл концепцияда индивид өзінің жеке «Біз» деген мағынаға кіреді. Бұл түсіністі қандай – да бір класс, партия және т.б. өзіне алуы мүмкін.

Жеке тұлғаныз (жаңаша) қазіргі заманғы құқығы. Қазіргі заманғы қоғамды демократизация, демократия, мемлекеттің өркениет тілігі адам құқығына қатысына байланысты. Бұл адам құқығының негізіне кағыз құқық яғни ол құқық адамның туғанда алатын құқығы (өмірге сүру құқығы еркіндік, бостандық) қойылуы керек.

Бұл құқықты адамнан ешкім ала алмайды қазіргі заманғы қоғамда адамның барлық құқығын бес типка бөлуге болады азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени.

Азаматтық-бұған тарихи құқық кіреді. Бұл мемлекетке тәуелді емес құқықты ЕРКІН-деп, ал мемлекеттің өз азаматтарын, қамтамасыз ететін құқығы Жекелік құқық деп айтады.

Саяси-мемлкеттің өзіндегі азаматтарына саясат саласынан берілетін құқықтар.

Экономикалық-бұған материалдық ресурстарды пайдалану құқығы кіреді. Оның ішінде ең бастысы және оны пайдалану құқығы. Ал Реседе мұндай құқық 17-жылғы төңкеріске дейін болды және көптеген жылдар бойы жоғылып нетып, ал қазір қайтадан пайда болды.

Әлеуметтік-білім берудің әлеуметтік қамтамасыздандыруына және т.б. құқықтылық.

Мәдени – мемлекеттің рухани байлықтарына пайдалану құқығын айтады. (кітапханалар, театрлар, және т.б.)

Көп елдерде осы басшылыққа алынатын құқықтар елдің конституциясында жазылған және оның іске асыруына кепілдік береді.


4 лекция

Тақырып: Саяси жүйе.

Саяси құрылым.

Қоғамның саяси жүйесі дегеніміз – бұл біртұтас, адал саяси институттар жиынтығының райы, принципі, үрдісі, қарым-қатынасы, қоғамның саяси ұйымдары, саяси, әлеуметтік, заңгерлік, идеологиялық, мәдени деңгей кодексіне бағынады және ол тарихи дәстүрлерге, нақты қоғамның қойған саяси тәртібіне бағынуы.

Басқа сөзбен айтқанда, саяси жүйе – ол саясаттың, үкіметтің механизмі, бұған барлық саяси қоғам институттары қатысқан. Осы саяси жүйелерде тағы бірқатар кішігірім жүйелер бар: енгізу, қайта өңдеу, шығу.

Енгізу ішілік жүйеге кіреді:

• әлеуметтік топтардың талабы, олардың қызығушылығы.
  
• қолдау (қоғамда бір күш бар және бұл күш басқару құрылымына сенеді, оларды қолдайды. Қолдаусыз саяси жүйе қызмет атқара алмайды).
  

Қайта өңдеу жүйесіне кіреді:

• Басқару құрылымы, ол қоғам талабын өңдеп, оған жауап беруге тырысады.
  

Шығу.

• Мұнда басқару шешім қабылдайды, енгізілген талаптардың жауабы ретінде. Бұл саясат, жүйе айналымына байланысты болады және үнемі қызмет атқарады.
  

Кез-келген саяси жүйе бірқатар мәселерді шешеді, тиісті қызмет атқарады. Негізгі қызметтері.

1. Азамат санасына жүргізілген жиындардың мәнін түсіндіру және бұл саясатты қолдату.
   
2. Саясаттық әлеумет, яғни азаматтарды саясат өміріне қатыстыру.
   
3. Әлеуметтік топтардың қызығушылықтарына сай талаптарын қалыптастыру.
   
4. Саяси коммуникация, яғни сенім ақпаратын әртүрлі қоғам мүшелеріне беру.
   
5. Заңдарды жасау және оны қолдану.
   
6. Материалды және рухани қызығушылықтарды қоғамда бөліп беру.
   
7. Заңдардың сақталуын бақылау.
   

Саяси тәртіп, саяси жүйенің мінездемесі ретінде

Саяси тәртіп – үкіметтің қалыптасуы үшін түрлер мен әдістердің бірігуі.

Барлық саяси жүйесі бар мемлекеттер үкіметті қалыптастыруда мынадай формаларға бөлінеді:

1. Демократиялы (демократиялы тәртіп)
   
2. Демократиялы емес (тоталитарлы және авторитарлы тәртіп)
   

Саяси жүйенің демократизмі мына факторлармен анықталады:

1. Әрқашан шыншыл сайлаулар жүргізу
   
2. Азаматтардың бостандығын, құқықтарын бұзбау
   
3. Көп партиялы жүйенің болуы
   
4. Тәуелсіз баспасөз, көп ақпарат алу әдісі
   

Міне осылай саяси, қоғам жүйесі берілген мемлекет тәртібін сипаттайды, ал тәртіп өз кезегінде саяси жүйенің категориясы болып табылады.


5 лекция

Тақырып: Мемлекет

Жоспар:

1. Мемлекет ұғымы
   
2. Қазіргі кездегі мемлекеттер түрлері
   
3. Құқықтық мемлекет
   

Мемлекет – бұл саясатты жүзеге асырудың негізі болып табылады.

Мемлекет категориясы анықтауыштардың бірі болып табылады, өйткені барлық басқармалық функцияларды мемлекет жүзеге асырады. «Мемлекет» термині екі мағынада беріледі.

1. Кең мағынада: Мемлекет – бұл шекарамен шектелген, басқармалық орталығы бар территория. Алғашқыда мемлекет туралы көзқарас мұндай болған.
   
2. Тар мағынада: Мемлекет – бұл үкіметті жүзеге асыратын саяси институт. Саясатта мемлекет туралы сөз әрқашанда тар мағынада беріледі. Мемелкет жайында сөз айтар алдында ең біріншіден оның пайда болу себептерін анықтау керек. Бұл туралы Маркстік теориясында кең түсіндіріледі. Бұл теория мемлекеттің пайда болу себептерін келесідей түсіндіреді:
   

1. Пайда болған алғашқы қауымның ыдырау нәтижесінен қоғам байлар мен кедейлер болып бөлінеді. Байлар мен кедейлер арасында өте үлкен қарама-қайшылықтар бар және бұл қарама-қайшылықтары қандай да бір әдістермен шешуге болмайды. Кедейлерді байларға жұмыс істеткізу үшін, басқарушы класс арнайы ұйым ұйымдастырып, оған күш береді. Осы ұйым күшінің иесі – мемлекет және бұл бірінің жұмысын бірі жұмыс істеуге итермелейді.
   
2. Бірақта ғылымда тағы да бірқатар теориялар бар. Олардың кейбіреулері мемлекеттің пайда болуын былай түсіндіреді: Бұрынғы заманда соғыстардың нәтижесінде бір халық, екінші халықты жаулап алады және жаулап алушылар жеңілгендерді бағындыру үшін мемлекет құрайды, ал бұл мемлекеттер жаулаған халықты тұншықтырады.
   
3. Ал келесі теория мемлекеттің пайда болуын былай түсіндіреді, әртүрлі тайпалардың қоршауында болып және олардың агрессиясын көрген халық, олардан қорғану үшін бірігеді.
   
4. Адам табиғаттан – қоғамдық пенде болып табылады, сондықтан ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Осы себептен адамдар бірігіп, мемлекет құрайды.
   

Бұл теориялардың дәлелдемесі тарихта белгіленген және бұл дәлелдемелерді мемлекеттің пайда болғанын түсіндіргенде қолдануға болады. Кез келген мемлекеттің бірқатар ерекшеліктері бар, және бұл ерекшеліктердің бірігуін мемлекет деп атайды.

Ерекшеліктер:

1. Қоғамда үкіметтің орнауы, яғни бұл үкімет барлық қоғамға жатпайды, ол тек қана белгілі бір басқарушылық адамдарға жатады. Және бұл адамдар үшін басқару ісі мамандық болып табылады. Алғашқы қауымда белгілі бір мәселелерді шешуге руме тайпаның барлық мүшелері қатысты. Тайпа көсемі де басқа адамдармен бірге еңбек әрекетімен айналысты. Бұл мемлекеттің пайда болуынан бастап басқарушы адамдармен басқалармен жұмыс істемейді. Олар тек қана басқарады, егер ертеде басқарушылар сыйлық алуды тілесе, ал қазір олар төлемді талап етеді. Яғни қоғамнан тыс шығып өз категорияларын құрайды.

3. Шекараның болуы. Мемлекеттердің пайда болуынан бастап шекаралар жүргізілді және шекараны бұзу, мемлекеттің ішкі ісіне араласу болып саналады.
   
4. Күш жұмсауға заңдық құқығы. Адамның өміріне араласып, оны азаматтығынан айыруға тек қана мемлекеттің құқығы бар.
   
5. Заң шығару құқығы. Ешкім (партия, класс) заң шығару құқығы жоқ.
   
6. Әскерді, мемлекеттік аппараттарды қамтамасыз ету үшін салық алу құқығы.
   

Мемлекет саяси ұйым ретінде 6 мыңға жуық жыл өмір сүріп келе жатыр. Алғашқы мемлекеттік бірігулер ежелгі Шығыста пайда болды. Осы 6 мың жылда маңызды эволюциялық өзгеріске ұшырады. Осы өзгерістерді екі ірі кезеңдерге бөлуге болады.

1. Дәстүрлі мемлекеттер – Алғашқы мемлекеттер бірігуі, өткен салттар мен дәстүрлерге сүйеніп. Бұрынғы көсем-монарх болып ауысады. Дәстүрлі мемлекет монархиялық мемлекет болып саналады.
   
2. Конституциялық мемлекеттер – негізін реттелген және қабылданған конституция құрайды.
   

Қазіргі замандағы мемлекеттер түрлері: Қазіргі замандағы мемлекеттердің көбі конституция негізінде өмір сүріп, дамып келе жатыр.

Конституция –мемлекеттің негізгі құжаты, барлық заңдар мен кодекстердің алдында мәртебесі үлкен. Қазіргі заман конституциясы бірнеше бөліктен тұрады.

1. мемлекеттердің саяси құрылысын анықтайды
   
2. Азаматтардың негізгі құқығын анықтайды.
   
3. Үкімет органдарының құрылымын, қызметін және бір-бірімен қарым-қатынасын анықтайды.
   

Конституция өмірі әр мемлекетте әртүрлі. Негізгі эталоны болып АҚШ конституциясы табылады. Бұл конституция өзінің 200 жылдың өмірінде 26 рет түзетуден өтті. Франция конституциясы жиі ауысты (қазір 16) 6 жыл ішінде Қазақстанда 2-ші конституция әрекеттің ұзақтығы нақты факторлармен анықталады.

1. Қазіргі заман мемлекеттердің барлығы басқару түрі бойынша 2 ірі түрге бөлінеді.
   

1. Монархиялар – негізгі ерекшелігі – басқарушы монарх болып табылады, заңдық соттық басқару өз қолында. Бұл басқару түрі мұра болып қалады. Монархиялар 2-ге бөлінеді.
   

• Абсолютті монарх өзі елді басқарады
  
• Шектелген (конституциялық)
  

Монархпен қатар өкілетті орган өмір сүреді, ол парламент түрінде болады. Мұнда басқарушы монарх емес – парламент. Монархтың бар болуы – мемлекеттің дәстүрі мен тұрақтылығының көрсеткіші және конституциялық монархиялар барлық дамыған капиталистік мемлекеттер саналуы мүмкін.

2. Республикалар – негізгі ерекшелігі – басқарушы болып халық табылады. Ол өз басшылығын тікелей немесе жалғастыра жүзеге асырады, тікелей – сайлау кезеңінде, жалғастыра – сайлау өкілдері арқылы (депутаттар т.б.) Республика үшін сайлау органдарының нақты болуы тән.
   

Республика бөлінеді:

• президенттік
  

Басшылықты жүзеге асыру президентке жүктеледі. Ол мемлекет басшысы болып саналады. Оның қызметі парламент қызметінен жоғары. Мұндай республикалар дамыған мемлекеттерге тән. (Мысалы: Батыс Европа).

Парламент басшылықты жүзеге асырушы парламент. Мұндай республикалар саяси қарым-қатынастағы орташа дамыған мемлекеттерге тән (Африка).

Қазақстан Республикасы бұл президенттік республика. Президент жұмысы өте кең, сондықтан оны алып тастау мүмкін емес. Қазіргі заман мемлекеттердің территориялық құрылысының сызығы бойынша саяси болу.

1. Унитарлы территориялы құрылыс. Оның территориясында 1 ғана субъекті үкімет бар. Мұндай мемлекеттерге басқарушы орталығының шешімі барлығына міндетті. Мемлекет бойынша бір заң, бір президент (Қазақстан)
   
2. Федеративті мемлекет құрылымы. Мұнда бірнеше субъекті басқару бар (Ресей, Германия, АҚШ). Басқару орталығымен қатар жергілікті басқару субъекті бар. Ресейде орталық үкіметімен қатар бірнеше субъекті үкімет өмір сүреді. Ресейдегі мұндай бөліну ұлттық бөлінуімен байланысты. Бірақ мұндай шарт міндетті емес, АҚШ-та барлық азаматтар, американдықтар, бірақ мұнда басқару орталығымен қатар басқару штаттары бар. Әрбір жеке штатта өз заңы бар, ең қиын мәселе орталық басқару қызметі мен жергілікті басқару қызметінің бөлінуі. Осылардың әрқайсысы өзіне көп басқарушылықты немесе күшті алғысы келеді. Осының себебінен қақтығыс болуы мүмкін (Шешенстан).
   
3. Конфедеративті мемлекет құрылымы бірнеше мемлекеттер достастығы. Бірақ бұл достастық барлық аспектілері қоспайды, тек қажеттерді ғана (СНГ).
   

Көбіне тұрақсыз, басқа тез және жеңіл ауысады.

Құқықты мемлекет және оның негізгі нышандары.

Құқықты мемлекет идеялары мемлекеті құрылымымен анықталады, ол ондай мемлекеттің жоқтығымен мақтанады. Құқықты мемлекет ол идеал утопия. Құқықты мемлекетте 1-ші орынды адам алады. Мұндай мемлекетте адам толық бұғаудан босатылу тиіс. Мемлекет адамды оның құқығын қорғау үшін қолдан келгенін жасау керек. Негізгі нышандары:

1. Дамыған азамат қоғамның бар болуы.
   
2. Мемлекет іс-әрекет сферасындағы шектеулік.
   

Мемлекет азаматтардың ерікті шаруашылығымен айналысуына мүмкіндік жасау керек.

3. Барлық азаматтардың құқықтық теңдігі.
   
4. Құқықтың азаматтарға, кәсіп орындарға, ұйымдарға ортақ болуы.
   
5. Халық тәуелсіздігі. Халық басшылығы. Бұлбасшылық мемлекет тұрғысынан қорғалып, сақталынады. Халық басқарудың негізгі және соңғы көзі болады, соңғы сөзді халық айтады.
   
6. Үкіметтің бөлінуі. Үкімет бір, ол адамдарға тиісті, өз басшылығын өкілдер арқылы жүзеге асырады. Жоғарғы басшылық бір болса да, ол 3-ке бөлінеді:
   

• заңдық
  
• орындаушылық
  
• соттық
  

Бұл бөліну мынадай мақсаттарды көздейді:

а) Әр басқаруды басқа 2 басқаруға қарсы қойып өлшеу

б) бөліну қоғамды неғұрлым компоненті басқаруға мүмкіндік береді.

7. Қоныстандыру әдісінің тыйым салу әдісінің үстемдігі.
   
8. Индивидтің бостандығын шектейтін жалғыз басқа адамдардың бостандығы мен құқығы. Азамат барлық істерін жасай береді. Басқа адамның бостандығын бұзбағанша. Осылайша қазіргі заманғы мемлекеттер нақты үшін топтарға бөліне алады, өзіне тиісті мінездемелермен. Осы үлкен топтарда жүздеген басқару түрлерін жүзеге асыратын нюанстар бар, ол территориялы құрылыс түрінде. Барлық мемлекеттер басқару түріне қарай бөлінеді:
   

• демократиялы
  
• демократиялы емес
  

Лекция №6.

Тақырыбы: «Демократия»

Жоспар.

1. Демократия ұғымы.
   
2. Демократияның қазіргі концепциялары.
   

Демократия сөзі ғректің екі сөзінен тұрады: «демос» - халық және «кратос» - билік, демократия термині халық билегі дегенрі білдіреді. Осы термин бірнеше мағына береді, сондықтан демократия ұғымын түсінуде бірнеше козқарастар туып, түсініксіз жағдайлар жиі кездеседі. Бір ұғымбасқа ұғым орнынажұмсалады. Бірнеше мағынаны бөліп қарастырұға болады:

1. Келісілген жағдайда барлық сұрақтар шешігетін ұжымдар және жетекшіні таңдаған кезде ұжымның әр мүшесі қатысып, өз көзқарасып білдіре алады.
   
2. Демократия – мемлекетті қалыптастырудағы ерекше ретінде қарастырылады және ас мемлекеттің басқа типтерімен қатар тұрады.
   
3. Демократия мемлекетті қалыптастыруда ерекше үлгісі ретінде қарастырылады, ол ерекшелік құндылық басып табылады, осындай кұндылыққа демократиялық мемлекетте еркіндік, теңдікті жатқызады.
   
4. Демократия қағамды дамытудың мақсаты ретінде қарастырылады, ол жайлы көбінесе монархиядан, тоталитарлық мемлекетке көшу кезеңінде көп айтылады.
   

Демократияны утопия деуге де болады. Негізішінен мемлекет демократиялық болып табыла алмайды, себебі халық билігі иесі мемлекет ұғымдары сыйыспайды. Халық билігі барлық азаматтардың қоғамдық жұмыстарды басқаруына араласуын қарастырады мемлекеттегі саясат элементтерілің бірсыпырасы бұлдай араласуды қуптай алмайды. Мемлекеттің бірнеше мықты аппараттары халық билігі ұғымымен қатар тұра алмайды, сондықтан демократиялық мемлекет дегенді, әплеми турәпдін, утопиялық идея деп қырастырамыз, бірақ ас мемлекетті қалыптастырудың болған және қазыр бар ерекше турі.

Демократиялық мемлекет әр түрлі болуға мүмкін, бірең оларға ортақ белгілер де бар, ол ортақ белгілер мемлекетті демократия категориясында біріктіраді. Сондай негізгі белгілерге малсалар жатады:

1. Халықты биліктің көзі деп қарау және демократиялық мемлекетке халыққа билік беріледі.
   
2. Әр түрлі елдердей азаматтардық тау хуқылы болуы. Бұл әр түрлі деңгейде іспе асады, бірақ барлық азаматтардың сайлау құңығы бар екндігін білдіреді.
   
3. Шешімді қабылдаған немесе іспе асырған кезде көпке аздың бағынуы.
   
4. Мемлекеттің негізгі басімдерініз таңдалуы.
   

Демократиялық құрылым 2 түрлі жүзеге асады, демократия тура және аралық бола алады. Тура – мемлекеттік қоғамды басқаруының бір түрі, заңдарды және басқа да шешімдерді қабылдауда басқарушы егүмелері қатыса алады. Аралық – бұл халықтың билікті өздерінің арасынан шыққан таңдаулы адамдарға сеніммен тапсырғандығы, олар халық атынан билік жүргізеді. Аралық демократияға мысалға Афиналық құшеленушігін демократиясын жатқырұға болады. Афинаның халқы азамат статусына не еді. Бұл статус ерекшелеп тұратын категория емес, азаматтарға құқың беретін еді. Азамат болу атаң та, абырей да еді, сонымен қатар, үлкен жауапкершілік те артатын, азамат өзін демократ иялігу мемлекетте өмір сүрун даярлейтын. Афиналық азаматтарға азаматтың даярлықтан кейін берілетін, 18 жасқа толған жігіттердің басын қосып, оларға Афиналық мемлекеттегі атақты азаматтарды тәрбиеші қылып сайлайды. Жастарды тәрбиелеу мемлекеттің аса негізгі істерініз бірі басатын. Жас жігіттер бір жыл ішілде азамат болуға әзірленеді – дене тәрбиесімен айналысты өздерін рухани бай атты. Бір жыл оқытып болған соң, жетекші жоғары органдарға тәрбиесі туралы есеп біледі. Осы оқудан соң жігіттер бір жылға шекара күзетуге атталады 20 жастарында олар мемлекеттің тең қуқылы азаматтары болады, мемлекеттің саяси және экономикалық өміріне араласа бастайды. Жоғары органы – халық жиналысы. Әр азамат осындай жиналыстарда қатыса алды, кез келген заңды қабылдытуға немесе қандай де бір заңды қабылдатпауға қуқылы. Бұл жерлерде мемлекеттің заңдары қурастарылып, соғыс пен бейбітшілік сұрақтары шешіледі. Халық жиналысының әр ісіне азаматтардың барлығы да тікелей қатысып отырды.

Демократия концепциялары.

Демократиялық қоғамды билікті жүргізуші кім деген сұрақтар тоңірегінде бірнеше көзқарастар, бірнеше концепциялар бар. Кең түнде таранғандары: ұжымдық, жеке және плюралистік козқарастар.

Ұжымдық – билікті атқарушы жеке тұлға емес, белгілі бір класс, халық болып табылады деген көзқарас, бұл концепцияны қосдайтындардыу шешімінше қызығумылықтарын қорғай алады деп ойлайды. Олар, жеке тулғалар өз құқығын әлеуметке тапсырған соң өздері ол биліктен айрылады, ан қоғамдық топ жеке тұлғалардың қызығушылықтарын корғайды.

Жеке – бұл көзқарастағылар, билік белгісі бір қоғымның емес, жеке азаматтаң иелігінде болу керек деп ойлайды. Мемлекеттік органдырдың барлығып ең алдымен жеке бір адам құрады, ал мемлекет тек жеке адамнан кестік ғана иелік етеді, сондықты да билік жеке адамдардіні болу к\к.

Плюралистік – демократиялық мемлекетті билікті жүргізуші жеке адам емес, халық емес, белгісі бір әлеуметтік топ болуы керек. Бұл топтың қызығушылықтары да, мақсаттары да ортақ, сондықтан осы топ әлеуметтік топтардың қоғамдағы қызығушылықтарын қорғай алады деп есептейді.

Қорыта иелгенде, біз демократиялық мемлекетте билік жүргізу әр түрлі жобада іске асады, ол қойылатын шартқа байланысты болады.

7 лекция

Тақырып: Тоталитаризм

1. Тоталитаризм түсінігі
   
2. Авторитаризмнің негізгі белгілері
   
3. Авторитаризм
   

Тоталитарлы мемлекет – демократиялы емес типтегі мемлекеттер қатарына жатады. Ол латынның «тоталис» сөзінен шыққан, қазақша баламасы «түгел», «бүкіл», «толық».

Тоталитарлы мемлекет – қоғамның өмір сүру барысында мемлекет жағынан жан-жақты үлкен көлемді бақылау жүреді.

Тоталитаризм – үкімет тарапынан қоғамды қадағалап отыратын, ұжымның мақсаты мен идеологиясына бағынатын қоғамдық жүйе және қоғам өмірін ұйымдастыратын саяси тәсіл болып табылады. ХХ ғасырларда тоталитаризм саяси жүйе ретінде қалыптасып, осы ғасырдың 40-50 жж. Теориясы жүзеге асты. Тоталитаризм үлгісі: фашистік Германия және Кеңес үкіметіболып табылады. ХХ ғ. Жедел қарқынмен индустрия дамыды. Экономикалық даму әлеуметтік және саяси сфераларға әсерін тигізеді. Мемлекет техникасының дамуы арқылы миллиондаған адамдардың санасына ақпараттық агенттіктер арқылы әсер етіп, бағындырды.

2. Индустрияның дамуы арқылы монополиялар пайда болып, олар экономиканың барлық салаларын қамтыды, енді адамдар санасында қоғамды құру деген идея пайда болды. Оңай басқарылатын, керек бағытқа бұра алатын, бағынғыш қоғам пайда болады. Осы индустриялды ғасырда адамдар санасында ерекше ұжымдық – механизм дүниетанымы қалыптасты. Бұл дүниетанымның негізі – қоғамның үлкен механизмі ретінде қарастырылуы және осы механизмде әр индивид механизмінің бір бөлшегі. Ал үкімет өз кезегінде осы механизмді басқаратын оператор. Және де бұл механизмдегі әр адам өз жұмысын нақты істеп, оператордың талабын орындауы керек. Әйтпесе механизм сынып қалады, яғни қоғам құлдырайды. Сондықтан сынбау үшін адам индивидтікке салынбай қоғамның талабына сай өз міндеттерін дұрыс атқару керек. Тоталитаризмнің орнауына психологияның әсері болды. Адам ұжымнан тыс өмір сүре алмайды, өзіне әлсіз деп сезінуге сендірді. Қоғам және ұжым адамның бүгінгі күнге де, болашағына да сенім әкелді. 1. Класқа кірген адам өзінің эмоцияларын сыртқа шығара алуы. Мысалы: СССР-де жұмысшы кластағы адамдар байлар мен капиталистерге қарсы шыға алды және жазаланбады. Ал Германияда ариялық нәсілге жататындар басқа халықтарды құртуға мүмкіншіліктері болды, олар да бірақ жазаланбады. Мұндай психологиялық факторлар тоталитарлық тәртіптің пайда болуына және сақталуына себеп болды. Тоталитарлық тәртіптің пайда болуына сақталуына себеп болды. Тоталитарлық тәртіптің пайда болуына негіз болған әлеуметтер: экономикалық, саяси, кризистік периодтағы жағдайлар қоғамның жағдайын нашарлатады яғни ешқандай классқа жатпайтын қарапайым адамдарға әсер етеді. Себебі оларды қолдайтын ешкім болмай, олардың жағдайы мүлде нашарлайды. Сондықтан ол әр түрлі үгіттерге көніп, сенеді. Міне нағыз осылар тоталитарлық тәртіптің орнауына негіз болды. Тоталитарлық тәртіптің негізі:

1. қоғамның индустриалы дамуы
   
2. қоғам өмірінде ұйымдастырушылықтың өсуі
   
3. монополиялардың пайда болуы
   
4. ұжымдық-механикалық дүниетанымның таралуы
   
5. тұлғаның әлеуметтік жағдайына психологиялық қанағаттанбау
   
6. негізгі жұмысшылардың жағдайын нашарлататын экономикалық кризистер
   

Тоталитарлық тәртіптің ерекшеліктері:

1. Барлық тоталитарлық тәртіптердегі спецификалық ерекшеліктері бар, олар барлық тоталитарлық мемлекеттерде жүзеге асады. Утопиялық идеал барлық тоталитарлық мемлекеттергетән. СССР-де идеал болып коммунистік болашақ табылады. Ал Германияда мұндай идеал болып бақытты рейх табылады. Барлық тоталитарлық тәртіптің ерекшелігі – мақсатқа жету үшін барлық әдістер қолайлы. Қоғамның дамуының ең негізгі компоненті ретінде идеология болды. СССР үшін мұндай идеология Марксизм – Ленинизм болып табылады. Ал қалған идеологиялардың өмір сүруіне құқықтары болмады. Бұл идеялар патерналистік тұрғыдан қарастырылады. Басқарушы барлық мәселелерді шешті, адамдарға тек соны ғана орындау қалды. Бұл бұйрықтарды орындау жақсы нәтижеге жеткізеді және барлық мәселелерді шешеді.
   
2. Ақпараттар агенттігінің мемлекет монополиясы. Ақпарат агенттері тек мемлекетке тиісті. Мемлекетлауазымды ерекше қызметші болып барлық ақпараттарды басқарады. Ал басқарусыз тоталитарлы мемлекет үшін азаматтарды біріктіру мақсатында дұшпан бейнесі пайда болады. Бұл бейне мемлекеттің өз ішінде де, және халықаралық алаңда болды. СССР - өмір сүруінің соңғы жылдарында осындай дұшпан бейнесі болып – империализм саналды. Тоталитарлық тәртіп империализмде дұшпанда көріп, оған жоламауға тырысып, қашқақтады.
   
3. Бір ғана басқару партиясы бар саяси жүйе дамиды. Ол елдегі барлық басқаруды қолға алады. Бұл партия қоғамдағы нақты жинақталған түрлі игіліктерге құқығын береді.
   
4. Тоталитарлы тәртіп қоғамда жаңа адамды қалыптастыруға ұмтылады. Ол индивид өз идеяларына берілген үкіметке сөзсіз бағынатын адам болуы қажет.
   
5. Адамды күнделікті бақылау керек болса оның жеке өмірінде бақылау.
   

Авторитаризм.

Ол демократиялы емес тәртіптер қатарына жатады. Демократия мен тоталитаризм қоғам өмірінің көп сфераларын бақылауды байланыстырады. Ал адаммен тұлға өмірінің бақылаусыздығын байланыстырады.

Авторитаризм жеке адамның және топтың жеке басшылығы. Бірақ саяси сфералардан тыс өзінің және қоғамның автономиясын сақтайды. Біздің ғасырда авторитаризм тәртібі маңызды емес, көбіне бұл тәртіп тоталитарлы және демократиялы мемлекет болып кетеді.

Авторитарлық тәртіптің ерекшеліктері:

1. Үкіметті 1 адам немесе 1 топтың адамы (патша) басқарады, мемлекетте көп халық үкіметтен шектеледі. Халық мұндай мемлекеттерде үкіметтің саясаттың бір ғана объекті болып саналады. Бұл мемлекетте адам азамат емес, бағынушы болып есептеледі.
   
2. Басқарудың шексіздігі және ел адамның берілген басқаруды бақылай алмауы. Басқару қандай болсын белгілі заңдар бойынша өмір сүреді, бірақ бұл заңдар бағынушыларға міндетті болып табылады. Албасқарушы немесе үкімет үшін бұл заңдарды орындау міндетті емес, ол кез-келген сәтте бұл заңды жойып, басқа жаңа заңды шығаруы мүмкін.
   
3. Үкімет күшіне сену. Авторитарлық тәртіпте үкіметті немесе басқаруды қолдату үшін міндетті түрде күш қолданбайды, бірақ кез-келген сәтте күш қолдануы мүмкін.
   
4. Үкімет монополиясы және саяси оппозицияны болдырмау. Мұнда бір ғана партия бар, қалғандарына рұқсат жоқ, ал егер ондай болып қалса ол міндетті түрде монарх бақылауында болады. Әйтпесе мүлде болмайды.
   
5. Мемлекет тарапынан қоғамды тотальды бақылаудан бас тарту және саяси сфераға мүлде қатынаспау немесе шектеулі қатынасу.
   
6. Үкімет органдарына өкілді сайлау емес, тағайындау.
   

Лекция №8.

Тақырыбы: «Саяси партиялар»

Жоспар.

1. Саяси партия ұғымы.
   
2. Партиялық жүйесі.
   
3. Қазақстандағы саяси партиялар.
   

Саяси өмірде мемлекет пен қатыр партиялар да үлкен орын алады, олар саясаттың негізгі субъектісі болып табылады. Саяси партиялар қандай ба бір класстық, ұлттық, әлеуметтік топтың қажеттіліктерін қарастыратын ұйым болып есептеледі. Саяси партиялар 19-20 ғ. дами бастады, бұл бірнеше дәлелдермен түсіндіріледі:

1. 19-20 ғ. аралған көптеген елдер дамыған капиталистік елдер қатарына қосылды. Бұл мемлекеттердің негізгі таптары болып буржуазия мен пролетариат таптары есептеледі, және олар достаспас таптар болғандықтан, араларында әрқашан күрес жүреді. Осы таптардың қажеттіліктері мен тәптәушылықтарын қорғау үшін, күресті басқыру үшін саяси партиялар құрылады. Жұмысшы тап өз партияларын, буржуазиялық тап өздерішінін.
   
2. Халықтар мен ұлттардың ұлттық сана - сезімі оянып, дамиды, сондықтан олар өз қажеттіліктерін ақамдау үшін партиялар құрады.
   
3. Биліктің танымдық және сайлаулық жүйесі құрылады. Биліктік құрылымға кіру партияның өзіне байланысты. Қоғамның белгілі бір табылың қолдауымен партия биліктің құрылымына енгісі келеді. Кез келген саяси партияға мынадай белгілер тәң:
   

1. Қоғамның белгілі бір табылың қажеттіліктерін айқылдайтын идеологияның кесі болып партия табылады.
   
2. Партия – жергілікті деңгеден халықаралық деңгейге дейінгі адамдардың ұзақ бас қосуларының ұйымы.
   
3. Партияның қоғамдық бағыттардан ерекшілігі – билікті алудың және ұстаздың мақсатты құрылымы.
   
4. Сайлау компаниялары кезінде немесе олардың арасында халықты демеуге талпынада.
   

Кез келген саяси партия белгілі бір функцияларды, міндеттерді атқырады. Ол партияның функциялары мысалар:

• әлеуметтік топтардың активтілігі;
  
• саяси идеологияларды ойластыру;
  
• мемлекеттегі билік ана үшін күресуге қатысу;
  
• қоғамдық көзқарасты қалыптыстыру;
  
• қоғамды саяси тәрбиелеу;
  
• мемлекеттік аппаратқа кадрларды даярлау және ұсыну;
  
• мемлекеттік билікті іске асыруға қатысу.
  

Саяси партиялар әр түрлі, және олар өте көп, сондықтан партияда саяси партиялардың типтілігі бар. Саяси партиялардың бірнеше типтілігінің ішінде, кең тарағамы негізгісі басып құндылықтарын бағалай алатын партиялар табылады. Осыған байланысты партиялар:

• коммунистік;
  
• әлеуметтік-демократиялық;
  
• либералдық;
  
• консервативтік;
  
• фашистік.
  

Коммунистік – Марксистік, Лениндік идеологияны қосдайтындағы. Негізгі мақсаты – тапсыз коммунистік қоғам құру. Көп елдерде бұл партия билік басында бірнеше жылдар бойы болды, бірақ бірде-бір елде олардың мақсаты іске асқан жаң 80 жылде соңы мен 90 жылде басында. Батыс Еуропа елдері мен КСРО-да демократиямендыру үшін процестер өтті. Оның нәтижесіне Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде коммунистік билік жойылды.

Әлеуметтік – демократиялық партиялардың да мақсаты – осындай. Социализм құру; айырмашылығы: компартиялар революциялық жолмен жаңа қоғам орнатуды кездесе, әлеуметтік – демократтар қоғамдық бірізділікпен эволюциялық жасда өзгертуді қалайды. Қазіргі кезде бұл партиялардың саны өте көп, және олар көп елдерде билік басында.

Либералдық – бұл партиялар өз іс - әрекеттің ең жоғары шықына жеке тұлғамы және оның қажеттіліктерін қояды. Бұл партиялардың негізгі құндылығы – құңықтары. Олар адамды мемлекет билігінен, мемлекет қорлауынан сақтайды. Либералдық партия кезінде мемлекет жеке тұлғаның құқығын кепілі басып есептеледі.

Консервативтык – бұрынғы тәртіптер мен дәстүрлерді қайта жаңғыртуда кездесу. Саяси бағыт ретінде консервативтік партия отбасы тұтастығын, азамат абырайын қорғайды.

Фашистік – негізгі құндылығы болып қатаң орталық және қатаң тәртіп есептеледі, олар жеке тұлға қажеттілігінен мемлекет қажеттілігін жоғары қояды.

Партиялық жүйе.

Саяси өмірге қатысу мүмкіндігі бар саяси жүйелер қоғамның саяси жүйесін құрастырады. Партиялық жүйе бір-бірімен бәсенелесу негізінде қалыптасады. Партиялық жүйеге сандың көрсеткіш иегіз басады. Партиялық жүйе: бір, екі және компартиялық басып бөлінеді. Бірпартиялық жүйе – демократиялық емес мемлекеттерге байланысты; тоталитарлық, авторитарлық. Бұл мемлекетті бір ғана билік жүргізуші партия болады.

Екіпартиялық жүйе – бұл билік үшін күресті екі партия жүргізетін жүйе, олардың ішіндегі жеңіске жеткені биліктің қарама-қарсы құрылымынен көп орын ала алады. Өте көп, бірақ негізгі күрес республикалық және демократиялық партиялар арасында жүреді және жеңіске жеткені ғана билік басына тұра алады.

Компартиялық жүйе – партиялардың саны өте көп болады, олардың барлығы да билідене таласа алады және олар бірлесіп үкімет құра алады, осындай партиялық жүйеде бір уақытта билік басында бірнеше саяси партия отыра алады.


№9 лекция


ТАҚЫРЫБЫ: САЯСИ ҮРДІС.


ЖОСПАР:

1.Саяси үрдіс ұғымы

2.Саяси жүйенің өзгеру жолдары

Саясатқа қатысушылар өте көп, олар жеке тұлғалар, саяси ұйымдар, бірлестіктер болуы мүмкін. Қатысушылар саяси аренада сөз алғанда, көптеген теориялық әзірлемелер мен жоспарлар іске асуы әбден мүмкін. САЯСИ ҮРДІС- саясаттың әр түрлі субъектілермен іске асатын шындық. Саяси үрдісті алдын ала болжауға болмайды, оқиғалар қалай дамитынын да айта алмайды, бұл саясатты іске асыруды көрінетін категория. Саяси үрдісті институцияланған және интситуцияланбаған тұтастық ретінде қарастыруға болады, өз әрекеттерін билық аймағында жүзеге асыратын, қоғамның саяси жүйесінің өзгеруі мен дамуына апаратын жол. Саяси үрдістердің орталық негізгі мәселесі алдымен дұрыс саяси шешім табуды көздейді, ол шешім тұрғындардың көбінің көзқарасымен сәкес келсе екен дейді. Барлық субъектілер саяси үрдіске әр түрлі уақытта қатысады, үрдіске әр түрлі белсенділікпен араласады, қоғамның дамуында саяси үрдістердің арқайы кезендерін көруге болады.

Демократиялық мемлекеттерде бұл кезең сайлау алдындағы кезеңде саяси үрдіс активтеленеді, сосын жаңа сайлаулар өткенше күрт төмендейді. Демократиялық емес мемлекеттерде бұл кезеңдерді байқауға болады. Негізгі мақсаты саяси үрдісте әлеуметтік мақсаттағы топтарды қатыстырып, олардың үрдісті қабылдауда белсене араласуын қалайды.Саяси тәртіпті қабылдау әр түрлі типте: популизм, элитизм, консерватизм, демократизм, радикализм.

Популизм- биліктің жалпы ойлауды қалайтыны, саяси шешімдер тез қабылданады. Билік көпшіліктің қалауымен жүреді, лозунг, шақыруларды қолданады. ЭЛИТИЗМ- саяси элита сапалы, квалификациялық түрде барлық мәселелерді шешеді деп ұйғарады, ал халық осы элитаның шешімімен келісуі керек. Осылай саяси шешім сапалы іске асады дейді. КОНСЕРВАТИЗМ- шешімді іске асыруда бар билікті сақтап қалу, жаңалық үрдіске кіргізуді онша қаламайды. ДЕМОКРАТИЗМ- саяси шешімдер халық игілігіне жарауын, халық қажеттіліктерін өтеуін қалайды, ең алдымен туғаннан бері бар азаматтық құқықтарды қолдау. РАДИКАЛИЗМ- саяси шешімдер революциялық жасмен іске асуына негізделеді, бар билік жүйесін тамырынан үзу.

Қоғамның саяси жүйесінде өзгерістер әр түрлі жолмен жүреді, қоғамның өзгертуінің ең кең таралған жолдары болып мынылар табылады: революция, реформалар. І. РЕВОЛЮЦИЯ- қоғамдағы сапалы өзгерісті ең қолайлысы деп есептейді, ең негізгісі күш қолдану дейді. Революция тарихындағы өзіне тән ең негізгі белгілерді атап кетсек:

• революция келіспейтін жоғдалттар нәтижесінде пайда болады, басқа жолдарәлеуметтік бағытты әлсіздендіреді.
  
• революция саяси- әлеуметтік тоқарау кезінде пайда болар.
  
• революционерлердің іс-әрекеттерінің шешілгендігі. Революциялық өзгерістер өзімен бірнеше қайшылықтар әкеледі:
  

• революциялық іс-әрекеттерді болжауға болмайды, ойлардан алмақ кетеді.
  
• революциядан соң зардап шегушілер көп, революциялық генетиқалық фоннацияға өзгеріс әкеледі.
  

ІІ. РЕФОРМА- өзгерістің біртіндеп келуін қарастырады, ол күш қолдануды емес, қоғамның барлық топтарын бейбітшілікке шақыруды қарстырады.

Революциялық теорияларды қолдаушы болып Марксизм табылады, революция- осар үшін қоғамның дамуының ең қолайлы жолы.

Реформаны қолдаушылар қазіргі социал-демократтар. Қазіргі таңда көбі реформаны қолдайды.

Револяция мен реформалар көп аймақтардың назарын өзіне аударады, сондықтан басқа да саяси формалар шет қалады. Бейбіт саяси үрдісті тоқырауға әкелетіндері:

1) көтеріліс

2) бүлік

3) бүлікшілік

4) шатық

Ұйымдардың іс-әрекеттерінің шектелуі, саяси бағдарламалардың өздерін қызықтырмауы, көтерілісіне әкеледі. Көтеріліске қатысушылар өз іс-әрекеттерін ақтай алады.

Бүлік жиіліктің жоғары дәрежесімен сипатталады. Негізінде бүлік- саяси билыктің саяси шешімі мен іс-әрекетіне қарсы реакциясы. Бүлік локальды шектерден аспайды.

Бүлікшілік бүлікке өте жақын, бірақ оның негізгі белгісі- әскери күш пен негізге сүйіну. Бүлікшілерді, негізнде, әскер құрайды және бүлікшілік жақсы ұйымдастырылған. Әскер бүлікшілікті ұйымдастыруға азаматтарды қосқан сайын өз шектеумігін жоғалтады. Шатық бүлікшілікке жақын, бірақ тек қана әскери күштің қатасуымен сипатталады.

Айтылған саяси үрдістер саяси жүйесінің дамуының белгілі бір сатысында, анық айтқанда, саяси дағдарыс кезінде пайда болады. Саяси дағдарыс қоғамға өкіметтін өзгерілуі керек болған кезде пайда болды. Саяси дағдарыс кезінде өкімет авторитеты бірте-бірте төмендейді, өкімет мемлекеттегі жағдайды қолында ұстай алмайды және оның қоғамды билеуге мұршасы келмейді.

Саяси үрдістер үшін тағы бір басты фактор- саяси кампанияларды жүргізу. Саяси кампаниялар жұмысшыларды белгілі бір мәселе жайында қуатты агитация жүргізуді, бұл мәселені шешу үшін көпшілікті мобилизациялауды сипаттайды, кампанияда ақпарат көздерін көп қолданады.

Саяси кампанияның мысалы- Қазақстаң(президентін 2030 бағдарламасы). Бұл бағдарлама республика дамуының стратегиялық бағытын сипаттайды және бұл құжаттың мемлекет алдында тұрған міндеттерді шешу үшін халықты мобилизациялауы тиіс. Саяси кампаниялар үшін қысқа мерзімді шектер өте маңызды боп табылады. Егер бұл шектер айқындалмаған болса қызығушылық тез жоғалып керекті нәтиже болмайды. Кеңес қоғамында маңызды болған компоненттердің бірі САЯСИ ПЛЮРАЛИЗМ, басқаша айтқанда көптеген әлеуметтік қызығушылықтардың танылуы және олардың саясаттағы білдіру тәсілдері. Плюрализм бола алады:

1. Конструктивті.
   

Ол әлеуметтік топтардың жалпы дамуына қарамастан, қоғамға тиімді болуына әкеледі.

2.Деструктивті.

Қызығушылықтар тобы қоғамда дауды туғызып, өкімет пайда болған проблемаларды шеше алмайтын кезде болады.

ПЛЮРАЛИЗМ- саяси жүйелерді есепке алып, саясатты іске асыру мүмкіндігі.