С. М. Усманов 8д8би редактор 48м

Вид материала

Подобный материал:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 12

Р8н3ешл8р явы

1924-нче елны Я6а Каръяуды авылында туып. 1931-нче елны башлангыч сыйныфка укырга керг8н. 1937-нче елны, беренче ачылган елны бишенче класста укыган, репрессияг8 эл8кк8н ата баласы Р8йхана Магиярова х8тир8л8рен8 тагын да м7р838гать ит8без. К9р9ебезч8, бу ханым Каръяуды м8кт8бене6 к9чеш чорын яхшы к9рг8н, ш8хс8н язмышы да м8кт8п язмышы бел8н тыгыз б8йл8нг8н.

Без утыз бала тир8се укыдык, т7г8л ген8 х8терл8мим. 3иденче классны т8мамлагач, сигезенче класска Р838пк8 бардым. Митр8-*юп м8кт8бенд8 ун классны бетерг8ч, Б9зд8кт8 математика курсларын т8мамладым. Шуннан “математика ф8нен укыта ала” диг8н белешм8 биреп кайтардылар. Шулай итеп, хезм8т юлын Каръяуды м8кт8бенд8 башладым. 1943-1944-нче елларда математика укыттым.

1945-нче елны Я6а Бирде м8кт8бен8 укытучы булып килдем. * минем урынга (Я6а Каръяуды м8кт8бен8) Усманова З89л8 килде. Ул вакытны В8лишин абый директор булды. Аны6 хатыны Суфия рус теленн8н укыта иде.

Военрук Зарипов М8рд8мша д8 мин эшл8г8н елны кайтты. Ул Балтач авылыныкы иде. Шул 1943-1944-нче уку елында “Заем подпискасы”на кул куйдырттылар. Анда ифрат к9п сумма куялар иде: 40 кг ит, 200 йомырка, 500-600 литр с7т. Шулар барысы да х7к9м8тк8 тапшырылырга тиеш иде, ?ст8вен8, солдатларга 10-ар пар биял8й, 10-ар пар оекбаш б8йл8п 3иб8рерг8 кир8к иде.

Солдаткаларны чакыралар да м83б9ри р8вешт8 имза куярга кушалар. * без, яшь укытучылар, агитатор ролен башкарабыз. *леге кешел8рне 9гетл8п й7рибез.

Т7нл8 чыгып кит8без, ишекл8рг8 шакыйбыз, т8мам йончыган, ялыккан кеше ишекне ачмый, (бик интекк8ч кеше курку с8л8тен югалта башлый бит ул) к7чк8 ачтырып, мескенне конторга алып кил8без. Районнан 3иб8релг8н вакил д8 шунда кил8. Аны6 ша4итлеге астында интектер8без мескен кешел8рне. Кеше утыра-утыра да, ризалашмыйча кайтып кит8, аны6 7енд8 ит8к тулы бала-чагасы бар бит 8ле.

Безд8н, аларны тагын, кабаттан китерт8л8р. Ишек ачмаган кешел8рне6 ишекл8рен каерып алулар да булгалады. К7чл8п алып кил8без подпискага. Шунннан ике-7ч тапкыр шулай к7чл8п алып килг8ч мескен кеше кул куярга м83б9р була, 9зене6 бер кабым ризыгы булмаса да кул куеп кайтып кит8 инде... Без д8 кеше артыннан й7ри-й7ри т8мам арып бет8без.

Бер 38й к7не шулай й7реп т8мам арып бетк8ч, – Кая китеп йокларга? Кая барсак та, табалар, - дип аптырагач.

*йд8, зират буена барып йоклаек, башка 3ирд8н табалар, - дип, зиратка барып йокларга яттык. Т7шк8 х8тле йоклаганбыз шунда. Уянып китк8нд8, кызарып кояш чыккан. (зебез д8 шак катып торабыз.

Мин Каръудыда укыткан елны “Кан чире” 9л8те чыкты. Ул балалар, ул ин8йл8р, авылны6 яртысы чирл8де шунда. Безне, ягъни укытучыларны, агитатор итеп 3иб8р8л8р 7йл8рг8. Кинта бел8н Чишма-Каранга бардык. Яп-яшь балалар тезелешеп ята. Т7рле 3ирл8ренн8н кан агып тора, 9зл8ре х8лсезл8р. Шул чаклы кызганыч, 8йтеп бетерерлек т9гел!

Шул елны бик к9п кеше кырылды. Бу чирне6 с8б8бе урылмаган арыш башакларында булып чыкты. Халык ачлыктан шуны 3ыеп алып, уалап, кыздырып ашаган. Шул кырыс, аяусыз елны табигать 9зе д8 халыкка каршы булды, ахрысы. Ч7нки башаклар 9з-9зл8ренн8н агуланган булып чыкты. Сыерлы кеше башак ашамагач, чирл8м8де.

Со6ыннан мо6а каршы дару 3иб8рдел8р - «стрептоцит» диг8н кызыл т7йм8. Чирл89чел8рне Каръяуды клубына 3ыеп, кырларына фельдшерлар, т8рбиячел8р билгел8п куеп д8валадылар.

К9п йортлар м86гелекк8 тынды. Ишекл8рг8, т8р8з8л8рг8 аркылы агач сугылды. Ягер Каръяудысында, Ленин Каръяудысында бик 8з кеше ис8н калды. (дил Каръяудысына бу чир 8з ген8 кагылды - 9л9че кеше саны к9п булмады.

Р.Магиярова

Гом9м8н алганда да, бу коточкыч елларны Каръяуды халкы 48рвакыттагыча кебек 9к, 4ич сынатмаган. Кайгысын басыр 7чен, ад8м т9з8 алмас газапларга чыдар 7чен к9р8сен, 48р авырлыкка карата б8ет-3ыр чыгарылган.

“Ад8м баласы мал т9гел - тел8с8 н8рс8г8 т9з8 ул”, дип с7йл8нел8 м8з8кл8рне6 берсенд8. ;ичшиксез, бу с7йл8кне6 туган 3ире - безне6 ил. Искиткеч г9з8л табигатьле 3ир й7зенд8 - коточкыч, 9з к9зе6 бел8н к9реп, 9з колагы6 бел8н ишетм8г8н х8лд8, 4ич ышанып булмый торган х8лл8р 8лед8н-8ле кабатланып тора. Б8етл8рне6 шактый 7леше мен8 шул х8лл8рне тасвирлый да инде.

Сугыш чыгуына, беренче сынауларга, шундагы фа3игаларга багышланган б8етл8р саны да м8кт8п музеенда гына дист8г8 якын. Алар т7рлесе т7рле юллар бел8н Каръяуды м8кт8бен8 эл8г8. Альмера М8сн8виевна тарафыннан махсус р8вешт8 д8 3ыелып кил8, 8лб8тт8. Алар х8тта классификациял8неп куелган. Алай гына да т9гел, Б7ек №и69 к7нене6 60 елына багышлап 8зерл8нг8н кулъязма-3ыентыкта сугыш чоры 3ыр-б8етл8рене6 килеп чыгу процессы да а6латылып бирел8.

Солдат хат яза, хат азагына бернич8 юл 3ыр 7ст8п язып 3иб8р8. №авап язганда 8леге 3ыр юлларына я6алары 7ст8л8. Со6рак ул хат тулысы бел8н “№ыр-хат”ка 8йл8н8. Бу 3ырларны халык “к7йле хат” дип атый. Мондый хатлар авылга килеп торган, д8фт8рд8н д8фт8рг8 к9черелеп шомартылган. Шул р8вешле, солдат б8етене6 бер т7ре барлыкка кил8. Кыска 3ыр 3анры бел8н б8ет арасында элемт8 барлыгы сизел8.

Бик якын килдек инде сугышка

*н8 шушында каршы торырга.

Кызара 3ирл8р ад8м каныннан,

?метен 7з8 48ркем тормыштан,

Корый б8гырьл8р, тилмер8 3аннар,

Елга шикелле агадыр каннар^³²...

Мен8 тагын берсе - монысы тыл тормышына багышлана, ире сугышта 9леп, ике бала бел8н тол калган М7ф8з8д8 8би Галиуллина чыгарган, Фл9р8 апа отып калган булган.

Сугыш^³³ чорында гомерл8р с7р9

бик авыр булды, тамак туймады,

Ирл8р киттел8р - безне 3иктел8р,

Яшь кен8 килеш толлар иттел8р.

Т9р8 каршында мескен кол булдык -

Ямской юлларын к9пме тападык.

Ч8ч9лек ерак - утыз чакрымлап

Кар-я6гыр ерып без шунда бардык.

Сим8н8 алдык, к8л38м8 3ыйдык.

Ашыбыз умач - бары бер кашык,

№8йл8рен 3ыйдык урманнан 8тн9к.

Ашагач шуны исереп яттык^³⁴

Кышка чыккачтын ту6ып 9лм8ле -

Утын кис8рг8 р7хс8т бармы 8ле!?

Лесник х8ерсез, балта6ны ала,

Бала6 ач дими, бик зур штраф сала.

Безл8р к9рг8нне к9р8 к9рм8гез,

Имин д7ньяда р8х8т яш8гез!

Халык авыр шартларда да юмор хисен, к7л9 с8л8тен югалтмаган, б8етл8р бел8н берр8тт8н 9зене6 тау х8тле мо6-зарын шаяру бел8н баскан, к9р8сен, шаян 3ыр 48м такмак 3анрына ш8келл8п т8 чыгарган. Шулар арасыннан “Б8р86ге такмагы” бигр8к популяр булган.

Башымны да кыралар,

Сыртымны да кыралар,

Бер чеметем оннары юк,

Минем бел8н торалар.

Башымны да кырмагыз,

Сыртымны да кырмагыз -

К7зд8н бераз х8ст8рл8гез,

Ми6а ышанып тормагыз! - дип шаярган авылны6 с8л8тле вакилл8ре.

№ыр-б8ет чыгуны6 процессын Р8йхана апа да тасвирлап 9т8.

Ул бишенче класста укыганда, х8терл8с8гез, бу 1937-нче елда була, С8лимов диг8н егет унны бетереп, тарих ф8ненн8н укытырга килг8н булган. К9р8сен, д9рт ел д8вамында бик хуш кил8 бу егет Каръяуды м8кт8бен8, ч7нки сугышка б7тен м8кт8п бел8н озаттык, ди Р8йхана апа. Ул китк8нд8 3ылый-3ылый шушы 3ырны 3ырлады:

Кит8 казлар, кит8 казлар,

Кит8 казлар пар булып

Ямьле Карьяуды авылында

Тавышым калсын дан булып.

Сугыш чорындагы м8кт8п балалары тормышы тагын да авырая, дип яза Альмера ханым 9зене6 язмаларында. М8кт8пне д8 ташламыйлар, 48р эшк8 д8 к9м8кл8шеп катнашалар. “Сугыштагыларга посылка 8зерл8ш9 дисе6ме, тимер сыныклары 3ыю дисе6ме, к7лт8 б8йл89 дисе6ме, башак б7ртекл8ре 3ыю дисе6ме? Бар эшне д8 эшл8рг8 тырыштык” – дип с7йл8г8н сугыш чоры пионеры *лфид8 апа Мозаффарова.

Сугыш чорында фермага да эшк8 й7редек. Малларны ашатырга азык бетк8ч, 7й т9б8л8ренд8ге саламны т7шереп, чаналарга т7яп, фермага малларга ташый идек. * язын Б9зд8кк8, 75 км, орлык ташырга 7лк8нн8р бел8н бара идек. Атлар юк, б8л8к8й арбаларга салып ташыйбыз. Су баскан 3ирл8рне кич8рг8 туры кил8. Аякта чабата, ул сулана. Аяклар бик нык 7ши иде. Шул чакта ярым бозлы судан 3илк8г8 орлыклы капчыкларны салып чыгабыз. Ничек т8 орлыкларны коры чыгарырга кир8к, 8 9зебез турында уйларга да вакыт юк. “Туган ил 7чен! – дип алга атладык” – дип с7йл8г8н Ягъф8р абый Х8йруллин. Аннан со6 б7тен м8кт8п балалары да окоплар казуда катнашты. Ул чокырлар 8ле булса да саклана. *мин Хановлар ындыры артында иде ул,- дип 7ст8г8н.

Сугыш чорында балалар бел8н берлект8 М9кле саз буенда чабата 9р8 идек 48м аны Б8йгелде базарында онга, башка ашамлыкка алыштыра идек. Солдатларга посылка салыр 7чен д8 8йберл8рне шул чабата акчасына ала идек. Саталса6 бик яхшы да бит, кайчагында сата да алмыйча кайткан чаклар булды,– дип с7йл8де Р8йхана апа Ха3и8хм8това. Чабата саткан акчага он ала идек т8 урынаш 8зерли идек. Егетл8р х8йл8к8р иде. Сукыр утны с9ндер8л8р д8, пешерг8н коймакларыбызны ашыйлар да бетер8л8р. Шулай булса да, 7здереп бии идек, 3ырлый идек. Бик к96елле була торган иде.

Сугыштан со6гы чорларда бишенче сыйныфка экзамен бирдертеп ала идел8р. Экзамен алырга Усманов М7д8рис абый килде.

С7йл8, давай, Москваны, Ягъф8р,- ди. Мин инде 9зем белг8нч8 с7йл8п киттем.

Есть на карте много точек,

Много гор и много рек,

Но один большой кружочек

Сердцу дорог больше всех!

И любовь к нему жива

Потому, что этот город - наша славная Москва!

- Мен8, улым, молодец! Син укырга барасы6 болай булгач, - дип мактап та куйды.

Сугыш^³⁵ дип тормадык балаларга уеннар оештырдык. Я6а ел б8йр8ме ист8 калган.

С7л8йм8нова Р8кыя апаны (математикадан укыта иде) ревком итеп куйдылар, - *йд8гез 8ле, балаларга “Я6а ел“ б8йр8ме 9тк8рик, диде ул берк7нне. Балаларга кызык булсын 7чен Ф8рв8зов абый Кышбабай булып киенсен, 8 Карсылу булып М7фир8 киенс8 яхшы булыр. (зе д8 Карсылуга охшап тора, бигр8к чиб8р, - диде. М7фир8 диг8небез Усманов абыйны6 кызы.

Ревком булып кит9е бел8н файдаланып Р8кыя апа председательд8н борчак сорап алган булган. Учительскаяда калайлы мич - буржуйка бар иде. Аны6 7сте ачык, таба куеп була. Усманов абый таба куеп теге борчакны куырды. Аннан к8газд8н пакетлар ясап, 48р пакетка бер стакан борчак салып, балаларга уеннан со6, б9л8к итеп тараттык. И, белс8гез иде, балаларны6 шул вакыттагы с7ен9л8рен, шул борчакны6 т8млелеген!

Балалар 9зл8рен ким диг8нд8 “ат” бел8н б9л8кл8нг8нд8й хис итте, булса кир8к. Шулай итеп, сугыш вакытында да балаларны6 к96елен к9т8рер 7чен, б8л8к8й ген8 булса да б9л8кл8р тарата идек.

Берм8л, Усманов М7д8рис абый экзаменнан чыккан да, к9зенн8н яшь чыкканчы. эчен тотып к7л8 ик8н.

- Н8рс8 булды со6? - дип сорыйлар ди.

- Башыгызга килер идеме, Сал8хов З7лф8рг8 КПССны озынайтырга кушкан идем: контрольный пункт советский союз, дип язып бирг8н.

(гисетелг8н 3аннар

Ифрат та матур кил8 быелгы кыш. Тып-тын тора урамнар. Кешел8р кебек 9к, агачлар да т7рле-т7рле н8селд8н булучан, алай гына да т9гел - 48рберсе 9зен8 ген8 хас холыкка да ия сыман алар. Мен8 бит нинди горур, м8гър9р булып тора, зифа буйлы, м86ге картаймас ме6 еллык нарат-чыршылар! Ап-ак б8с 9зл8рен8 бигр8к килеш8, 8йтерсе6 д8 б8йр8м киемен киг8нн8р.

Гад8тт8 елак дип табылган каеннарны6 бик эшлеклесе д8 була ик8н. *н8 бит нинди итеп тырпайткан ботакларын, 8йтерсе6 д8 алар агач ботаклары т9гел, 8 48рчак 4739м итерг8 8зер торган ерткыч 3анвар тырнаклары.

Агачларны6, х8тта, 9зара м7н8с8б8те д8 сиземл8н8. Озын нечк8 сыракларын к9рс8теп кыска к9лм8к киг8н яшь 9смер нарат кызлары - бер кайгысыз 8хир8тл8рд8й шатланышып-с7енешеп каядыр качып кит8рг8 8зер торалар. * болары я6а гына 7йл8нешк8н кия9 бел8н к8л8ш сыман бер берен с7ешеп-яратышып гомер с7р8л8р т7сле.

Агачлар да т7рле б8лал8рг8 тарый, булса кир8к. *н8 бер бик м848б8т сынлы чыршыны к7чл8п к8кр8йтк8нн8р, 7й салуга комачаулаган к9р8сен, бер якка авышып торырга м83б9р итк8нн8р мескенне. Мен8 монысы каен токымыннан булуына карамастан гад8тт8н тыш шат к96елле булып к9рен8...

*йе, кеше н8селл8ре кебек 9к, бик т7рле шул агачлар да. Алар арасында 9т8 чиб8р булып та кыюсыз гына, башларын т9б8н иеп торганнары да бар. (з-9зл8рен т9б8нсет9д8, н8рс8д8ндер кимсен9д8 каен бел8н мил8ш алдынлык тота инде. Ни гаепл8ре бар ик8н аларны6?

Алай дис86, 8н8, юл чатындагы мил8ш кызлары - к9переп торган ак б9рекл8ре, кызыл й7зле т8лг8шл8ре бел8н мактанышып бигр8кл8р к8пр8еп торалар инде!

Гом9м8н алганда, милли 8д8биятыбызда каен кайгы билгесе буларак урнашып калган. Мил8ш сер саклый бел8 торган зат - а6а килеп к96елл8рене6 и6 нечк8, и6 тир8н серл8рен ачып салалар, гад8тт8. Бу аллегориял8рне6 барлыкка кил9е, б8лки, бу 9семлекл8рне6 хатын-кыз кыяф8тле булуыннандыр?

*н8, бик затлы йорт каршысында торуына карамастан, чагу кызыл мил8шк8йне6 башкае бигр8кл8р т9б8н иелг8н, чиб8рк8йне6 нечк8 к96елк8е бигр8к т7шенке...

Бу мил8ш кызы фикер агышымны я6адан ?м8м8 апаны6 язмаларына алып китерде. Хатын-кыз хокуксызлыгы исбатлана аны6 бер т7шенд8. П7гр8бт8 я6гылыш керосин т9г9 “3ин8яте” 7чен ?м8м8 апаларны6 бер т9т8ен ире бик каты кыйный, анысы гына 3итми - ул аны йомыш бел8н к9рше авылга барган арада ат бел8н тигезл8штереп камчылый. Югыйс8, бу х8л совет заманында була. Л8кин 8леге ад8м хатынына карата шулай усал булуына карамастан *хъяр абыйны6 ятим кызларына каты б8релми.

Кызганыч ки, ч7нки ул заман - хатын-кызны кимсет9 бел8н ген8 билгел8нми - ул заманда ир-ат халкы да ифрат зур, к9т8ргесез кимсен9л8рг8 дучар ител8. Нахакка р8н3етел8. Горур, м8гър9р им8нн8р юкка чыгарыла, тамырлары бел8н каерылып ташлана.

Шундый ад8мн8рне6 берсе, Каръяуды егете, авыл м8кт8бене6 укучысы, директоры 48м укытучысы - Гаян В8лишин.

Ф8рв8зов К8бир сугышка китк8ч, 1942-44-нче елларда Садыйкова Т8зкир8 директор булып куела. Ир-ат заты сугышка китеп бетк8нг8 к9р8, ир-ат к7чен8, ир-ат 3илк8сен8 ил к9л8менд8 зур кытлык кичерел8. Шу6а к9р8, Г.В8лишин авылга кайту бел8н аны шундук директор итеп т8гаенлил8р. Директор вазифасын бары ике ген8 ел д8вамында башкарып кала ул...

Иске ген8 авыл йортында 38йл8рен килеп торгалап китерг8 гад8тл8нг8н Ф84им8 8биг8 кереп чыктык. *би шактый таушалган-картайган, 7йд8 д8 таякка таянып кына й7ри. Л8кин ачык й7зле, с9зч8н, шат к96елле. Тормыш ипт8ше Гаян абый турында сораштырабыз.

- Бик м8рх8м8тле, кешелекле ад8м булды, - дип, актара башлады 8би 9зене6 шактый тир8н яшеренг8н 48м, б8лки беркайчан да тулысынча ачылмый торгандыр, х8тер сандыгын. Сугышка х8тле Гаян абыйны6 беренче хатыны Суфия, ире кебек 9к м8кт8пт8 эшли. Суфия вафат була.

Г.В8лишин авылга 8йл8неп кайткач, Ф84им8 8тисе, *хелетдин Ф8рхетдиновка ялчы 3иб8р8. Сугыштан со6гы еллар, ир-атны6 шактый 7леше кырылган, яу кырларында ятып калган.

- *тк8й ми6а, шушы ад8мг8 бармаса6, гомерг8 д8 бара алмассы6, диде, - дип д8вам ит8 с9зен Ф84им8 8би. Шулай итеп Ф84им8 туташ фронтовик хатыны булып кит8. Беренче хатыны бел8н уртак малайлары Ринат я6а корылган гаил8 т8рбиясенд8 9с8.

- Мин т7рле эшл8рд8 эшл8дем, сугыш вакытында сыер бел8н 3ир тырматып й7редем. Сугыштан со6 да тормыш тиз ген8 3айланмады. Утыз сутый урак урганга биш кила иген бир8л8р иде. Бер уртак кызыбыз туды, 9зем к7не-т7не эшт8, Ринат улым кулына калдырып кит8м, ул 9зе д8 бала, 9зе д8 ач, теге балага к7че д8 3итми. Чирл8п 9лде кызыбыз. (зем д8 кулдан яздым, - дип, к8кр8ешк8н-б7решк8н кулларын к9рс8т8, - Б84ия абыстай д8валады, - дип 7ст8п куя бераздан.

В8лишин абый зур сынаулар 9тк8н, ч7нки каты яраланганнан со6 фашист концлагерен8 эл8кк8н. Мо6ардан да авыррак “г7на4” булмагандыр ул замандагы совет х7к9м8те алдында. Шу6а к9р8, а6а район башлыклары да, х8тта авылдашлары да кырын карый башлаганнар, булса кир8к. Ф8рв8зов сугыштан кайту бел8н аны укытучылыкка к9черг8нн8р, л8кин анда да озак эшл8тм8г8нн8р. Гаян абый география 48м тарих укытучысы булган. Бик п7хт8, заманы 7чен шактый белемле иде, дил8р аны белг8н-к9рг8нн8р.

Кызганыч ки, аны6 куен д8фт8рл8рен кемдер алып китк8н булган, 8 9зене6 исеме х8тта Басыйровлар китабына да кертелм8г8н, ч7нки язмыш бу ад8мне 48ръяклап та кысырыклап килм8кче, 48ръяклап та й7зенн8н к7лм8кче булган, ахрысы. Чакмагыш туфрагында н8къ шул исем-фамилия астында тагын бер ш8хес гомер с7рг8н. Аларны бер 9к кеше дип уйлап м8кт8п директоры, В8лишинны, калын китапка кертми калдырганнар.

Кышкы кояшны6 салкын нурлары, тагын да салкынрак, сыек ай яктысы бел8н алмашына. Чиксез гал8м сихрилеге м8х8бб8тле 3аннарны 8сир ит8. Кайсыдыр йорт почмагы артыннан килеп чыккан соры песи, мия-яу, диеп зарлана. Мрау, диярлек т9гел мени х8лл8ре6? Шулайдыр шул, монавы салкында, б8лки тамагы6 да бик тук т9гелдер... Л8кин зарланырлык х8ле6 булгач, эше6 ул х8тле м7шкел т9гел 8ле сине6.

- Еларга да к7ч кир8к бит, - дип терк8п калдырган ?м8м8 апа 9зене6 язмаларында, 8нисене6, 7йл8ренн8н б7тен 8йберл8рен сыдырып алып китк8н, 48м ире янына барырга чыгып та барып 3ит8 алмыйча, кире кайтып керг8н м8лл8рд8ге х8лен тасвирлап. Елар к7че6, гаделсезлекк8 каршы торыр х8ле6 бетте ис8, рухы6 т8мам сынган, б8гыре6 каткан, дим8к... Шу6ардан да куркынычрак н8рс8не6 булуы м7мкин т9гелдер кеше табигате 7чен.

Шушыларына б8р8б8р булган, монда бернич8 тапкыр ис8пк8 алынган, Р8йхана Ха3и8хм8това-Магияровада сакланып калган хатларны китереп була. *тисе Гали8хм8тк8 “кулак” м74ире сугылып, авылдан с7релг8нн8н со6 аны6 унд9рт яшьлек улы, 8леге Р8йхананы6 абыйсы Х8лимне6 лагерьга язып 3иб8релг8н хатлары. Гангрена чирен8 дучар булган Х8лимн8н, аш 9тм89 чире бел8н 3афа чикк8н 8нисенн8н, 7ст8вен8, вак балалары да булган, мен8-мен8 3ан т8слим кылам дип торган гаил8д8н тулы канлы, ишле, гаил8д8н кебек 9к салым “бурыч” т8лап ит9л8ре. Бу шактый яшь, 9смер малай них8тле 7метл8р баглый, нинди искиткеч сабырлык к9рс8т8 8леге хатларында. Болар, й7р8ге булган 4ичкемне тетр8ндермич8 калдырмас.

С7релг8н ата балаларыны6, ачка интегеп, авылдашларыннан икм8к сорап килеп т8, кабул ителм89л8ре ни хакта с7йли? Ул бит безг8 ишар8, 4ичкайчан да маймыл булырга ярамый. ;ичшиксез, бу кыерсытылган 3аннар гам8ле. И6 усал, канэчкеч кайн8л8р и6 нык кимсетелг8н, 9гисетелг8н киленн8рд8н чыга ик8н.

Г.В8лишин кебек кешел8р х8лене6 ни х8тле авыр, чын д8р838д8 к9т8ргесез ик8нлеген исбатлап 9з т83риб8мн8н д8 бер вакыйга китерм8кчемен. Шактый со6рак булган х8л, шу6а карамастан, бу да шул ук табигатьле к9ренеш.

Ст8рлетамак м8кт8пл8рене6 берсенд8 булды бу, совет заманыны6 и6 б8хетле дип саналган чаклары. Музыка д8ресенн8н безг8 олы гына яшьт8ге, л8кин 4аман да с7йкемле, бик озын, катлаулы фамилияле абый кер8 иде, озак эшл8м8де ул, тиз китте. Бу ад8м, немец кешесе булган ик8н, 7ст8вен8, сугыш вакытында 8сир т7шеп, сугыштан со6 безне6 якларга 3иб8релг8н булган. Со6ыннан гына белдем. Белм8г8н чакта аптырый идем, нишл8п аны бер д8 са6га сукмыйлар, бигр8к ямьсез кылыналар ик8н классташларым, дип.

Бер вакытны ул безг8, шул заманнарда бик популяр булып китк8н немец 3ырын “Синий лен”ны 7йр8тм8кче булып, т89д8 аны немец теленд8 3ырлап к9рс8тте. Безне6 классны6 шул м8лд8ге кылынышлары ни х8тле ямьсез булуын 8йтеп бетерерлек т9гел. Шуннан 3ырны русча 3ырлады да, гад8тт8 ул я6а 3ыр с9зл8рен тактада яза иде, бу юлы 9зе язмаска булды, фикерд8ш кир8ксенг8дер инде, мине чыгарып яздырам, дип ният итте, бугай.

Мин каршы да т9гел идем, ч7нки, а6а карата бернинди д8 н8фр8т хисе кичерми идем, л8кин классташларымны6, - Дин, не вздумай выходить! - диюл8рен8 каршы тора белм8дем. Шуны иск8 т7шерг8н саен гомерем буена 9рт8неп кил8м. Яш89 д8веремд8, бигр8к т8 балачакта, оялырлык кылыкларым булгалагандыр, л8кин монысы 7чен бигр8к оят.

(с8 т7шк8ч а6ладым, 8леге укытучыны6 укучылар тарафыннан кыерсытылуын м8кт8п администрациясы, 8лб8тт8, белг8н, ч7нки башка укытучылар бел8н шундыйрак х8лл8р килеп чыкканда аны яклап, безне “т8рбиял8п” китерг8 м7мкинлек табалар иде, л8кин бу, “К” х8рефен8 башланган озын немец фамилияле ад8мне яклаучы да, аны6 х8лен8 кер9че д8 табылмаган. Бик кызганыч!

М7д8рис 48м З89л8 Усмановлар

№ыйнак якты б9лм8, Телевизор каршысындагы диванда оныкларыны6 кайсысынадыр оекбаш б8йл8п, п7хт8 итеп киенг8н 8би кеше утыра. Яше шактый олы булуына карамастан, к9з карашы бел8н 9зен8 38леп итеп тора ул - бу карашта чиксез рух к7че, б7тенлек-камиллек гал8м8те сизел8.

- Картин8й, син эше6не яратты6мы? - дип сорады аны6 янына якынрак килеп бер ирк8 бала. З89л8 8би бер мизгелг8 д8 тукталып, икел8неп тормады, - И, балам, мин эшемне 9леп яраттым. Укытучы булуыма гомерем буена шатландым, горурландым. Ике балам укытучы 47н8рен сайлагач бигр8к с78ндем. *т8л8ре бел8н безне6 юлны д8вам ит9чел8р бар х8зер, дидем.

З89л8 б8хетенн8н нишл8рг8 белми. Гади авыл кызы Уфада, нефть институтында укыячак. Нинди б8хет! *тисе *хм8тгали абый Мостафин, б8лки, юк акчасын бар итеп, артыннан бер-бер артлы биш баласы 9сеп кил9ен8 карамастан, булдыклы кыз баласыны6 тырышлыгын к9реп Коты урта м8кт8бен8 укырга 3иб8рг8нд8 д8 бу кад8ре б8хетк8 7мет итм8г8ндер, м7гаен...

Чакмагыш районы Иске Чупты диг8н б8л8к8й ген8 авылдан килг8н кыз имтиханнарын лаеклы тапшырып югары уку йортына кер9 б8хетен8 иреш8. Тик студент булуына озак шатлана алмый тырыш кыз. Бихисап михн8тл8рен т7яп, илг8 - чакырылмаган кунак - д8хш8тле, кешелек тарихында и6 куркыныч, дип терк8леп калдырылган, сугыш кил8.

Сугыш башланып бернич8 к7н 9тк8ч З89л8 туган авылына кайтып т7ш8.

- (зе6 к9р8се6, кызым, м7мкинлек булганда укытырга тырыштык, илг8 килг8н б8ла - безне6 ген8 б8ла т9гел ул, тормыш тагын да авыраячак х8зер. Бу вакытларда укыта алмабыз инде без сине, балам.

Гаил8 ки68шенн8н со6, З89л8г8 укуын ташлап эшли башларга туры кил8. Шулай итеп, я6а гына канат чыгарып килг8н яшь кыз 9зене6 хезм8т юлын укытучылык 47н8рен 9зл8штер9 бел8н башлап 3иб8р8 48м, шул 47н8рен8 хыян8т итмич8, авыр да л8зз8тле д8 хезм8т юлын укытучы булып т8мамлап та куя…

Беренче к7нн8рд8н 9к, к9зен8 м7лдер8п 7мет бел8н карап утырган сабыйларны яратуын а6лый ул, 48м укытучы 47н8рен8 ныклы ия булыр 7чен Кушнаренко педагогия училищесын читт8н торып укып чыга.

Сугыш т8мамлана. Яу кырларыннан ис8н-сау чыккан ир-егетл8р илг8 кайта башлый. Шулар арасында, Усманов гаил8сене6 берд8н бер улы, Каръяуды егете - М7д8рис т8 кайтып т7ш8. Сугышка х8тле Кушнаренко педагогия училищесын, сугыш вакытында х8рби уку йортын т8мамлап 7лгерг8н, канкойгыч яуны6 башыннан азагына х8тле 3итк8н, аны6 48рт7рле ачысын к9рг8н, к9кр8ген орден-медальл8р бел8н тутырган, б7др8 сары ч8чле, зур к9зле, т7з г89д8ле офицер кыяф8тенд8 кайтып кер8 ул, шактый сагынылган туган авылына.

Каръяуды м8кт8бе коллективына бу егет рус теле укытучысы булып кушыла. Кайткан к7нн8рд8н 9к, нечк8 билле, ак й7зле, 9зе чамадан тыш акыллы, 9зе тыйнак, кызга гашыйк була. К9п кызлар арасыннан озын кара толымнарын икег8 тарап 9реп й7рег8н с7йкемле с7як - З89л8 Мостафина М7д8рис Усманов к96елен8 гомерлекк8 кереп утыра. Алар матур гаил8 корып 3иб8р8л8р. Гомерл8ре буена кулга кул тотынышып Я6а Карьяуды м8кт8бене6 9сеш юлын сызып баралар.

З89л8 *хм8тгали кызы 40 ел буена бертуктаусыз укыта, кеше балаларын да укыта, 9зл8рене6 ул-кызларын да укыта. Тырыш та, тыйнак та, искиткеч сабыр да. Ипле 48м акыллы кеше булу с8б8пле, тиз арада авыл халкы алдында зур х7рм8тк8 ия булып кит8^³⁶.

48-нче елны6 38е ахырына 3итеп кил9ен8 карамастан, б9ген нишл8птер ирт8нн8н бирле 9к бик каты кояш кыздыра. З89л8 ч86гелд8кт8ге сабыена к9з ташлап, с7ясе килс8 д8 уятып куярмын, дип тыелып кала да, тиз-тиз атлап м8кт8пк8 чыгып й7гер8. Баласы 7чен борчыласы юк та ул. Кайн8се, аллага ш7кер, 9з х8ленд8, балага к9з-колак булып торырлык. К9з-колак бар да ул, тик никтер к96еле тыныч т9гел б9ген З89л8не6.

Икенче д8рес башланган м8лд8 д7нья кин8т кара6гыланып, коеп я6гыр ява башлый. К7з мизгеле 7чен я6гыр гад8ти х8л булса да, бу я6гыр гад8ти булмады. К7з 3итеп килг8нд8 язгы яшен яшенн8де, ул бернич8 тапкыр р8тт8н утлы кылычын ялтыратып, кара6гылыкны кисеп, олы к9кне кот очырып я6гыратты. Байтак гомер к9кр8г8н кебек булды к9к. Укучы балалар куркышларыннан шып-шым утыралар. Зур итеп ачылган к9зл8ре ген8 укытучы апаларына, нишлибез инде х8зер, диг8н кебек карап ялтырый.

Я6гыр бет9 бел8н З89л8 авылга й7герде, сизен8, нидер сизен8 яшь ана й7р8ге. Кайтып 3итк8нче й7герде ул.

Кайтып кер9 бел8н к9зл8ре сабыен эзл8рг8 кереште, картин8й ид8нд8 4ушсыз ята, 8 бала, бала кайда ик8н?

Т8пи д8 китеп 7лгерм8г8н н8ни Салаватны с8ке астыннан табып алалар. Бигр8к к7чле ик8н ул авыл баласында яш89 ихтыяры! Кечкен8 булуына карамастан, картин8се ит8генн8н т7шеп яшерен8 алган.

Ничек кен8 тырышып карасалар да, 8бине коткара алмыйлар, ул яшен сугудан со6 мантый алмыйча вафат була.

Усмановлар шактый иш8йде. *йтерсе6 л8 Алла4ы-Т8гал8г8 заказ биреп алганнар алар т7г8л ике малайларын 48м шул ук сандагы кызларын. Салават - Марат, Роза - Римма. Мен8 алар ашарга 3ыенып утыралар. Балаларны6 д9ртесе д8 кулларын к9т8р8, дим8к, икм8кне 8т8й киссен, дип тели алар. *т8й 7л8шс8, 48ркемг8 бер тигез итеп 7л8ш8, ул сине6 зур-б8л8к8й булуы6а карамый. Ин8й кисс8, ни кызганыч - ни х8тле кечкен8р8к булса6 шул х8тле кечтек кен8 була си6а дип т8гаенл8нг8н 7леше6.

;8р н8рс8 ике яклы шул, б8лки З89л8 ин8йл8ре шул р8вешле, борынгылардан килг8н йоланы, “олыга х7рм8т, кечед8н хезм8т”, диг8н этник кагыйд8не тормышка ашыргандыр.

Сугыштан со6гы елларны бер кыз баладан, - Си6а, кызым, икм8кне бер кул бел8н тотарлыгын кисимме, ике кул бел8н тотып ашый торганы кир8кме? - дип сорый ди бер бабай. Теге бала ике кул бел8н тота торганы зуррак булыр дип ышанып, ике кул бел8н тотып ашарлыгын бир, диг8н ди. * бабай бу кызчыкка икм8кне неп-нечк8 итеп телеп бирг8н, ди. *лб8тт8, аны бер кул бел8н тотып ашап булмый. Шул р8вешле, 8леге бабай баланы н8фсесен тыярга 7йр8тм8кче булгандыр 9зен8 к9р8.

Ак кар кебек ак к96ел

Ад8м баласына гомер ике килми. Озынмы ул, кыскамы, гад8тиме, катлаулымы - аны алдан беркем д8 белми. Шулай 8йб8ттер д8, л8кин тормыш ялгышларны гаф9 итми, ад8м баласын аяп тормый. Т9з8рг8 ген8 кала. Си6а тормыш нинди юл сала, аны ничек 9т8се6 9зе6н8н тора. Ничек булса да, кешел8рне д8, тормышны да гаепл8м8, ярат, х7рм8т ит. Бу сине6 кешелек бурычы6.

Бу с9зл8рне ми6а 1980-нче елны6 май аенда Я6а Карьяуды урта м8кт8бене6 бакчасында с7йл8шеп утырганда, м8кт8пне6 х8рби 8зерлек ф8не м7галлиме, М7д8рис абый Усманов с7йл8г8н иде. Мин а6а, - М7д8рис абый, ниг8 тормышны6 юллары гел ак кына т9гел, ниг8 кешел8р бер-берсен 48рвакытта да гел яхшы итеп кен8 а6ларга тел8мил8р, - дип сораган идем.

- Ф8вис энем, син сугыш азагында тугансы6, 8 мин шул сугышны6 эченд8 кайнадым, л8кин к96елем8 кер кундырмадым. Шулай да, авырлыклар к9п булды. Минем максатым - 48рн8рс8не ак итеп к9р9 иде. Кышкы карны6 аклыгына сокландым. Язын алмагачлар, шомыртлар. 3ил8кл8р ч8ч8к атканда аларны6 аклыгына та6 калдым. №8ен мине урман ромашкаларыны6 аклыгы 8сир итте. К7зен, 8бил8р чуагында, 4авада тирб8лг8н ак п8р8вез 3епл8ре к96елемне бил8де. *ти-8ниемне6 ак киеме д8, ак куллары да, ак к96еле д8 минем к96елг8 якты ак эзл8р салгандыр, к9р8сен.

- М7д8рис абый, син б8хетлеме со6? - дип сорадым. * ул б7тен й7зе бел8н балкып, - Мин бик б8хетле! Тормыштан, 8ти-8ниемн8н алган ак б8хет юлын 9земн8н со6 д8вам ит8ч8к буынга биреп калдырдым. Ч7нки 9зем м7галлим булдым, балалар к96елен8 ак юл салырга тырыштым, 8 х8зер улым Салават бел8н кызым Роза да балалар к96елен8 ак юл салучы м7галлим булдылар. Син д8 б8хетлесе6 бит, Ф8вис туган! Ак карлар 7стен8 басып й7рисе6, ак ч8ч8кле урманнар яныннан 9теп й7рисе6. №итм8с8, с8хн8д8 9зе6 яраткан ак к96елле кешел8рне6 рольл8рен башкарасы6, аларны6 уй-хисл8рен кешел8рг8 3иткер8се6. Укучылары6 шигырь яза, ул шигырьл8р г7на4сыз сабыйларны6 ак к96еленд8ге ак уйлары т9гелмени, уйлап кара… Уйла! - дип аркамнан с7йде.

Бу с7йл8ш9д8н со6 байтак еллар 9тте, 9зебез д8 хаклы ялдагы олы кешел8р инде. Л8кин 80-нче еллардагы бу с7йл8ш9 х8терд8 м86гег8 уелып калган. М7д8рис абыйны6 - ак кар кебек ак к96елле кешене6 - кул 3ылысы аркамнан й7р8гем8 туктаусыз килеп тора кебек. Аклык, сафлык, пакълек беркайчан да онытылмый да, югалмый да, пычранмый да ик8н…

Хаклы ялдагы татар теле 48м 8д8бияы м7галлиме

Ф8вис Ханнан улы К8римов ист8лекл8ре

Мен8 шундый якты х8тир8л8р саклап яши Ф8вис абый. Чыныннан да, аклыкка-сафлыкка, камиллекк8-т7зеклекк8 омтылучан 3ан иясе тел8с8 нинди авыр шартларда да 9зен б8хетле хис ит8 бел8. Шушыдыр ул кешелеклек билгесене6 югары ноктасы.

Бу аклыкка, 8лб8тт8, тир8-як мохит - туган авыл мохите т8эсир итк8н. Киресе д8 булмый калмагандыр - М7д8рис абый к96еленд8ге аклык авылдашларына, укучыларына к9чк8ндер. ;7н8рд8ше Гыймран ага Рамазанов кызы, Р8сим8не6 шигыре д8 шул хакта б8ян ит8, М7д8рис абыйны6 8леге к96ел торышына аваздаш булып я6гырый.

Исеме6 матур, кемн8р куйган?

Кышын атлыйм авыл урамыннан.

Ап-ак юлга салам эзл8рем.

Тир8-як саф, нинди хозурлык!

Агачларга б8сл8р кундырган,

Каръяудыма я6а кар яуган.

Язын кайтсам газиз авылыма,

Ул 4аман да чумган аклыкка:

Юлын шомырт ч8ч8кл8ре к9мг8н,

Алмагачлар ак ш8л ябынган.

*йтерсе6 л8, а6а кар яуган!

№8ен ямьле болыннарга чыксам,

Ак ч8ч8кл8р ия башларын,

Аклан-аланнары т8къдим ит8

Ромашкадан сырган юрганын -

*ле ген8 яуган ак карын.

К7зен т7шс8м елга буйларына,

Уйсулыклар нид8н ак булган?

Елга ярларына ак 38йм8д8й

Каз-9рд8кл8р мамыгын койган.

*йтерсе6 л8, я6а кар яуган!

Нинди серле сине6 исеме6,

Г9з8л исеме6не6 асылын мин

Туган авылым, минем Каръяудым,

Х8зер инде ныклап а6ладым!

Исеме68 сыйган... д9рт мизгел!

Каръяудым, син, аклык-сафлыкларга тулган ил!

М7д8рис абый бик усал иде, курка идек без а6ардан, л8кин д8реск8 д8, башка бер8р чарага да ул 3ит8кл8г8н т7ркемг8 эл8герг8 тырыша идек^³⁷.

Дим8к, бу ад8м усаллыгы “кешелекле усаллык” булган, дим8к, ул чыныннан да ап-ак к96ел иясе булган. Шу6а нисб8тле, аны6 усал булып та, кеше тарафыннан яратыла бел9 нисб8тенн8н, М7д8рис Усмановтан к7нл8ш9чел8р д8 булды, дил8р.

*ле д8 Каръяуды м8кт8бенд8 хезм8т юлын д8вам итеп килг8н Николай Калагаев та М7д8рис Усмановны бик яхшы х8терли, а6а карата 3ылы хисл8р саклап яши.

Усманов М7д8рис военрук булып эшл8г8н д8верд8 май аенда ун к7нлек уку 3ыеннары оештырыла иде. Берчак, шулай китерг8 8зерл8неп й7рег8нд8, мин шунда кемдер бел8н с7йл8шеп тора идем, строевой адым бел8н ми6а таба М7д8рис абый кил8. Ул гад8тт8н тыш 3итди, х8тта бераз аптырап та калдым. Китерг8 р7хс8т итегез, - дип энд8ште ми68 Усманов.

- Р7хс8т, ис8н–сау й7реп кайтыгыз, - дидем. Шулай итеп, формасына китерер 7чен, ул минн8н р7хс8т сорап килг8н ик8н.

Эшк8 чын к96елен бир8 иде ул. Х8рби д8рест8 постлар куя - укучылар 4ичкемне кертми д8, чыгармый да. Армия тормышын, чын-чынлап алып, к9рс8терг8 тырыша иде.

Берзаман М7д8рис абый урамда басып тора. Ерактан ми68 кулын к9т8реп к9рс8т8, бармагыннан ниндидер кызыл тасма асылынып т7шк8н. Якынрак килеп карасам, бармагын 7здерг8н ик8н. Шул чакта да ул шаярып-к7леп торды.

Гом9м8н д8, М7д8рис абый берн8рс8д8н д8 курыкмый торган кеше булды. Кызылъяр авылында делянка киск8нд8 авыл башындагы ташландык йортта бер9зе кунып й7реде. Авыл кешел8ре ул йорт янына якын барырга да курка иде.

Ак битк8 азимут буенча й7р9 7чен маршрут т7зеп бир8 ик8н. Шунда баргач корал табырсыз,- ди. Балалар к7ч-х8л бел8н, азимут буенча барып, М7д8рис абыйны6 бакчасына барып чыгалар. Анда к7р8кл8р 8зер тора ик8н. Мен8 шундый шаян да, усал да иде ул, к96еле ап-ак ниятл8рд8н ташып торган, олы 3анлы ад8м.

?лк8н угълан - ил агасы

М7д8рис бел8н З89л8 Усмановларны6 олы уллары турында аеруча бер-ике с9з 8йтеп китмич8 булмый. Авылдашлары аны6 бел8н хаклы горурлана. Горурланыр 7чен, 4ичшиксез, урыны да, с8б8бе д8 3ит8рлек.

Салават М7д8рисович республика к9л8менд8 д8, х8тта б7тен ил к9л8менд8 д8 билгеле ш8хес, ч7нки ул Башкортстанны6 и6 борынгы вузларыны6 берсе - Б7ре д89л8т социаль-педагогия академисе бел8н 9з тормышын гына б8йл8п калмаган - укыган-эшл8г8н, ул шушы уку йортыны6 ректоры булып к9т8релг8н^³⁸. Яш8г8н илебез чиксез-кырыйсыз булуына карамастан, ректорларны6 48рберсе, уч 7стенд8 торгандай, к9з8телеп торуы 4ичкем 7чен сер т9гелдер. Ректор булуы зур 3аваплылыктан тыш, ки6 в8 тир8н, л8кин аек акыл, т9землек-сабырлык, шактый м8рх8м8тлелек, л8кин ис8п-хисапны да к9з у6ында тотучы булуны т8лап ит8.

Салават абый бу сыйфатларны6 48мм8сен8 д8 ия. Бу хакта аны6 ху3а буларак башкарган эшл8ре д8, олы кеше буларак х8ст8р итк8н гам8лл8ре д8 ачыктан-ачык с7йл8п тора. Ректор булгач, шундый булмыйча м7мкин т9гел, диючел8р булыр, л8кин ректорлар да ф8решт8 т9гел, аларны6 да т7рлесе була.

Салават Усмановны6 туып-9ск8н 3ирл8рен, ул укыган м8кт8пне к9реп, аны т8рбиял8г8н кешел8р турында м8гъл9мат алганнан со6, аны6 9з авылы, 9з м8кт8бе кыйпылчыгы ик8нлеге а6лашыла. Ч7нки бу авылда, бу м8кт8пт8 элек-элект8н ш8келл8нг8н стереотиплар 4аман да яш8п кил8 8ле.

Теле6не кисеп алам, - дип, бер тамчы ачусыз, тигез тавыш бел8н энд8ш8 Денис Мансуров 9зене6 икенче апаена - биш-алты яшьлек Салаватка. Б8л8к8чне6 теле бер тавышсыз-тынсыз 3айлы гына итеп урынына кер8 д8 ята. Абыйсыны6 олылыгы чагыла монда, 48м шул балага туп-туры т8эсир ит8, ч7нки гади ген8 с9зл8рне шундый итеп 8йт8 бел8 бу 9смер егет, исе6-акылы6 китер. Монда 8леге бала бел8н олыларча, агаларча-аталарча кызыксыну ш8йл8н8, 48м и6 м74име, чын с7ю хисе к9рен8. Денис бу апаен да ничек бар шулай кабул ит8, л8кин шул ук вакытны ул аны камилл8штер8, яхшырта, кыскасы, т8рбияли.

*ни калдырган. Шулай оныта да, шуннан эзл8п й7ри, - дип, 3айлап кына, салмак кына х8р8к8тл8р ясап, Денис Земфира Мансурова калдырып китк8н ачкычны алып куя. ;8м, тагы да, апайларына карата ш8йл8нг8н м7н8с8б8т 8нисен8 д8, 9зенн8н олырак яшьт8ге кешег8 карата да чагыла. Бу бала тумыштан ук олы й7р8кле булып яратылган, лабаса! *тил8рен 3уйганнан со6 ул 9зен гаил8 башлыгы дип хис ит8 торгандыр 8ле.

Бу сыйфат - олы кеше була бел9 - бер ничек т8 яш8лг8н еллар саны бел8н б8йле т9гел. Х8зерге заманда, кызганыч ки, бик к9п олы яшьт8ге б8нд8л8р олы була алмыйча, х8тта олы булырга тел8мич8 д8, бакыйлыкка 9теп кит8. * мен8 шушы Каръяуды балаларына олы була бел9 сыйфаты тумыштан ук салынган мик8н - Дениста ул шактый 9сешк8н, н8ни Салаватта да ш8йл8неп кил8 инде, а6арда да булыр, иншалла, дип ышанасы кил8.

Олылыкны6 чишм8 башын, шулай ук, авыл т8эсиренн8н д8 эзл8рг8 кир8к, андагы гореф-гад8тл8рд8н, 48рвакыт 3ирен8 3иткереп 9т8леп килг8н канун-гад8тл8рд8н. Борынгы т7ркил8р тормышыннан кереп калган генетик х8терд8н.

Борынгы т7рки тормышында ир кеше 9з 7стен8 барча туганнары 7чен 3аваплылык алган. Шу6а к9р8, борынгы ата-бабаларыбыз яш8ешенд8, тел8с8 нинди авырлык килг8нд8 д8, караусыз карт-коры да, ташландык бала-чага да, туган-тумача ярд8менн8н м8хр9м калган ялгыз хатын-кыз да булмаган. Ч7нки ир-ат, 9зен т8рбиял8п 9стерг8н ыруг-кабил8сене6 48рбер 8гъзасы 7чен 9з 7стен8 3аваплылык ала белг8н, ярд8мг8 мохта3лык кичерг8нн8рне карау эшен ходай тарафыннан й7кл8телг8н бурыч дип санаган. *лб8тт8, борынгы тормышта да булгандыр ул олы була белми торганнар, л8кин андый очраклар безне6 ата-бабаларыбыз к9зъаллавында гайре табигый дип саналаган.

Салават М7д8рисович та шул борынгы т7рки ир-атлары кебек, 9зе 3ит8кл8г8н уку йортын зур ыруг дип кабул итеп, монда эшл89че 48р кешене 9з туганыдай к9реп, 48рберсен шактый и6ле канаты астына алырга тырыша. Дим8к, аны да заманында, 9сеп килг8н адаш авылдашын - кечкен8 Салаватны кебек 9к, олы була белг8н кешел8р и6л8п алган, кадерл8п 9стерг8н.

Борынгы ил агасыдай, Салават ага Усманов та с9з боткасы кайнатмый. *йтк8н с9з - аткан ук, диг8нд8й, аны6 халык алдында ясаган 48р чыгышы тир8н м8гън8г8 корылучан, т7пле в8 9ткен булучан. * с9зне6 ни х8тле к7чк8 ия булуы 48р укытучыга м8гъл9м. И6 башта С9з яралган, дип т8кър8рлый я4удларны6 изге китабы Талмуд, христианнарны6 Евангелиесе бел8н Библиялары да шуны раслый, Коръ8нд8 д8 шу6а охшаш гыйб8р8л8р бар.

Б7ре академиясен8 б8йле булган, х8зерге к7нд8 д8 шушында хезм8т салып килг8н кешене6 тагын берсе, заманында проректор булып та эшл8п алган *нгам ага Х8биров. Ул 9зене6 хезм8т юлын н8къ Каръяуды м8кт8бенн8н башлап 3иб8р8.

Тормыш университетымны6 т89ге баскычы

Туган авылым, Тайняшта, 3идееллык м8кт8п т8мамлап Уфа Нефть институтын ташлап кайткан 3илкуарны 1956-нчы елда Каръяуды м8кт8бен8 чакырып алдылар. Чакыручы - 8леге м8кт8пне6 шул вакыттагы директоры - Мидх8т Яхъя улы Исаев. Шактый яшь булса да, сугыш юлларын 9тк8н кеше иде инде ул.

Я6а Каръяуды мине 3ылы каршылады 48м т89ге к7нн8рд8н 9к якты хисл8р уятты. Бу авылга нигез салучылар 7ст8л 7стед8й тип-тигез урынны сайлый алганнар. Карап торуга 8лл8 ни зур т9гел, 8мм8 шактый т7зек. Ихаталар койма бел8н 8йл8ндереп алынган, кайберл8ре х8тта буялган. Салам т9б8ле йортлар бармак бел8н санарлык. Авыл очыннан гына Шаран районы чикл8рен8 барып тоташкан урман башланып кит8.

М8кт8п бинасы - бер катлы агач йорт. Ул да б7тен авыл шикелле яшеллекк8 чумган. М8кт8п ихатасында тагын бер агач йорт бар, анысы остахан8. Ул елларда балаларга хезм8т т8рбиясе бир9, нинди д8 булса 47н8р й7р8теп чыгару - д89л8т к9л8менд8ге м74им бурыч булып санала иде.

Башта Мидхат агай ми6а м8кт8пт8ге ис8п-хисап эшл8рен й7кл8де. Директор бел8н уку 8сбаплары, ху3алык кир8к-яраклары сатып алу, район 9з8генн8н укытучыларга эш хакын алып кайтып тарату да минем 7ст8 булды.

М8кт8п директоры - Мидх8т Яхъя улы Исаев - тал8пчан, зур 3аваплылык тоеп эшл89че 3ит8кче иде. Кил8се уку елы 7чен 3иткелекле утынны, м8с8л8н, ул агымдагы елны6 кара языннан 8зерл8п куяр иде. Аеруча, м8кт8п яны т83риб8 участогы, 48м хезм8т д8ресл8ре 9т8 торган остахан8 аны6 даими игътибар 9з8генд8 торды. Район 9з8генн8н яис8 бер8р зуррак авылдан аны6 буш кул бел8н кайтканын х8терл8мим - нинди д8 булса эш коралы алып кайта иде. Безне6 м8кт8п остахан8се район м8гариф б9леге тарафыннан 48рчак у6ай яктан телг8 алынып тора иде.

М8кт8пне6 тагын бер еш кына иск8 алырлык ягы - искиткеч матур алма бакчасы 48м бакча каршысындагы т83риб8 участогы. Бакча да, участок та биология 48м химия укытучысы, директорны6 тормыш ипт8ше - Камил8 Габб8с кызы Чанышева карамагында булды. Балалар аны бик яраттылар, кышын да, 38ен д8 гел аны6 янында уралдылар. Шулай да, бакчаны6 т7п ху3асы директор иде.

М8кт8п директоры буларак Мидхат Яхъя улы 9зен8 ышанып тапшырылган коллектив 8гъзаларына бер тигез карады, 48р кайсысына гадел ба4а бирерг8 тырышты, х8тта 9з хатыны бел8н д8 эш аркасында с9зг8 килг8н чаклары булгалады. Камил8 апа 9зе д8, мин директор хатыны, дип т9ш киереп й7р9чел8рд8н т9гел иде, ире эшен8 тыгылмады, 9з эшен 3ирен8 3иткереп башкарды. Кыскасы, алар икесе д8 т8рбияле, шактый югары культурага ирешк8н, 8лег8 3ир-анадан аерылмаган, беренче буын интеллигенция в8килл8ре иде.

Мидх8т Яхъя улы 9з 7стенд8 7злексез эшл8де. Башкалардан да шуны тал8п итте, л8кин беркайчан да акырынмады, 3икеренм8де, ишетелер-ишетелм8с кен8 тыныч тавыш бел8н а6латырга тырышты. Аны6 9зене6 махсус б9лм8се юк иде - ул 48рвакыт укытучылар арасында булды. Эш урыны - укытучылар б9лм8сенд8ге “Т” х8рефен8 охшаган 7ст8л арты.

Директор абруйлы булгач, авыл советыны6 да, колхоз р8исене6 д8 Мидх8т абыйны6 с9зен кире какканнарын х8терл8мим. М8кт8п т8 алар алдында бурычлы булып калмый иде - культура-агарту чаралары оештырдылар, яшьл8рне эшк8 д8, уенга да 38леп ит9чел8р булдылар. * яшьл8р монда к9п иде. Алар чын м8гън8сенд8 халык педагогикасы рухында т8рбиял8нг8н егетл8р 48м кызлар булып х8теремд8 калган. Кичке уенда да, басуда да, фермада да алар авызыннан бер ген8 начар с9з д8 ишетм8дем. Х8ер, олылар да шулай монда - ит8гатьле, эшч8н, тыйнак. Елдан артык яш89 д8веремд8 Каръяуды урамында эчеп-исереп, акырынып-бакырынып, ызгышып-талашып й7рег8н кешене к9рм8дем мин.

Илленче еллар уртасы илебез тормышында с8яси вакыйгаларны6 к9плеге бел8н аерылып торды. Шаулы XX-нче съезд… а6а х8тле бертуктаусыз 9тк8релеп торган пленумнар. Чир8м 3ирл8рен 9зл8штер9 шау-шуы, ул вакыттагы д89л8т башлыгыны6 т7рле 7лк8г8 барып озын-озак чыгышлар ясавы 48м башкалар 48м башкалар.

Шушы елларда Я6а Каръяуды 9з тир8сенд8ге авылларны “II Коммуна” диг8н колхозга берл8штер8 иде. Б7тен тармаклар буенча да ул элек-элект8н, Камалов заманыннан ук, х8лле ху3алык булган. Мин эшл8г8н чорда аны Ха3гали Хафизов 3ит8кл8де. Ул чагында югары белемле булмаса да, к9м8к тормышны6 асылын яхшы а6лаган. Заманына к9р8, ярыйсы гына алды6гы карашлы иде. Колхоз с7т 3итештер9 7лк8сенд8 аеруча у6ышлы иде. Туфрагы бик ш8пт8н булмаса да, игенчелек буенча да артта с7йр8лм8де. Т7зелеш эшл8ре д8 начар бармады

*д8биятка тартылсам да, Каръяудыда ми6а математика 48м рус теле укытырга туры килде. Т89ге д8ресл8рд8 9к, алып барган предметларны 9зе6 бел9 бел8н ген8 т9гел, аны балаларга 3иткер9 3и6ел т9гел ик8нлеген а6ладым. Моннан ике ел элек унны т8мамлап укытучы 7ст8ле артына баскан егетт8 нинди уку алымнары булуы м7мкин? Башкортстанны6 халык шагыйре На3ар Н83ми, шигърият - гомер буе ачыла торган сер ул, дип 8йтеп калдырган. Методика да шу6а тартымдыр ул.

Каръяудыга тир8-яктагы ваграк авыллардан килеп укысалар да, класслар саны к9п т9гел иде. Сугыш 48м сугыштан со6гы авыр еллар чагылышы булгандыр. Укытучы коллективы да 3ыйнак кына. Барысы да махсус белемле, т83риб8ле, бер берен8 игътибарлы, ихтирамлы идел8р. С9з й7рет9, гайб8т сату, 9ч тоту кебек начар гад8тл8рг8 монда урын юк иде.

Бигр8к т8 ике укытучыны6 сыны б9генгед8й х8терд8 тора. Аны6 берсе - татар теле укытучысы ?м8м8 *хъяр кызы М7хетдинова, икенчесе рус теле укытучысы М7д8рис *9х8ди улы Усманов. Аларны6 яшьл8ре д8 бер чама, хезм8т юллары да шактый озын, икесе д8 м8гъл9матлы, характерларында да ниндидер уртаклык бар сыман иде. Горур табигатьле, ты6гысыз холыклы, туры с9зле, тал8пч8н, 9з ба4аларын яхшы белг8н кешел8р.

С8лам8тлеге бик ш8пт8н булмавына карамастан, ?м8м8 апа 9з 7стенд8 эшл89д8н туктамады, китап-журналдан аерылмады, к7н9з8к м8сь8л8л8рд8н д8 аерылмаска тырышты, урыс 48м татар язучыларыны6 я6а 8с8рл8рен к9з8теп барды. Укучылар аны бик ихтирам итте, урамда к9рг8нд8 баш киемен салып с8ламлил8р иде. Ата-ана арасындагы абруе да зур иде аны6.

М7д8рис абый ми6а башта сагаебрак карады, л8кин тизд8н аркадашлар булып киттек. Мин Каръяудыга килг8нче б7тен язу-сызу, биз89 эшл8ре аны6 7стенд8 булган. Бу эшк8 минем д8 к9пмедер с8л8тлелек бар иде. Аны6 бел8н берг8 без лозунглар яздык. Т89д8 м8кт8п 7чен, со6рак колхоз, авыл советы 7чен, магазин тир8сен матур итеп биз8лг8н лозунглар бел8н тутырдык.

М7д8рис *9х8ди улыны6 кулыннан килм8г8н эше булмагандыр, м7гаен. Байтак еллар ул Урта Каръудыдан й7реп укытты, балалары 9с8 т7шк8ч, йортын Я6а Каръяудыны6 урман авызына кереп барган 3ирен8 к9череп салды. Ул курчак 7е шикелле булды. (з куллары бел8н салганга к9р8 мик8н, ху3асына бик кадерле иде бу йорт.

*нгам Х8биров,

Б7ре д89л8т социаль-педагогия академиясы профессоры, Хезм8т Кызыл Байрагы ордены

кавалеры, Язучылар союзы 8гъзасы

*нгам аганы6 н8къ шушы ике укытучыны аеруча яхшы х8терл8ве га38п т8 т9гел. ?м8м8 апа аны6 авылдашы, Тайняшт8н, 8 М7д8рис абый, 8ле эшл8п й7рег8н уку йорты 3ит8кчесене6, Салават М7д8рисовичны6 8тисе. Онытам дис86 д8, оныттырмыйдыр аны6 бу ягы, ч7нки югарыдагы язма авторы тормышына 8леге ш8хесл8рне6 якты рухы 8ле д8 якындыр.

Салават Усмановны6 яшьт8ше, сабакташы, 8леге к7нн8рд8 «Башкортстан» г8зитенд8 м7х8ррир урынбасары булып эшл89че *лтаф Нуретдинов х8тир8л8ре д8 м8кт8пне6 шул замандагы тормышын, Каръяуды балаларыны6 яш8ешен к9зъаллау 7чен булышлык ит8ч8к.

Балачак шигърияты

Безне6 ата-бабаларыбыз яш8р 7чен бик матур урынны сайлый белг8н. *йтерг8 кир8к, бу урыннар матур гына т9гел, алар тамак туйдырыр 7чен, т7рле 47н8рл8р бел8н ш7г8лленер 7чен д8 бик 3айлы. Безне6 Каръяудыныны6 бер ягын кечкен8 урманнар бил8с8, икенче ягыннан чишм8л8р тезелеп китеп ?чб9л8 диг8н, мифлар-легендалар бел8н уралып бетк8н, елгачык хасил булган. Кызганыч ки, елгабыз шактый саекты, м7шкелл8нде. Шулай булуына карамастан, шушы су чыганаклары 4аман да авылыбыз яш8еше 7чен бик м74им булган 7ч буаны туендырып кил8. Туган м8кт8бемне6 тизд8н килеп 3ит8ч8к юбилее мине ерак елларда калган, л8кин 4ич тутыга белм8г8н балачагыма алып китте. Д7рес, балачак х8тир8л8рене6 к96елд8н китк8не д8 юк, л8кин бу кечкен8 язмамда минем алар бел8н сезне д8 таныштырып кит8сем кил8.

Без 9ск8нд8, гом9м8н, балачак киселг8н х8лд8 иде, аны6 7ске чиге унд9рт-унбиш яшь булды, ч7нки сугыштан со6гы авыр елларны туйганчы ашарлык икм8к т8 юк иде, 48м, халык 48рвакыт ачлык куркынычы астында яш8де. Шул с8б8пт8н, булса кир8к, ул вакытта безне6 3амгыятьт8 «акселерация» с9зе кулланылмады. Шулай да, без б8хетле балачак кичердек. Яз 3ит9 бел8н к838 сакалы, к8кк9к башы, кузгалак, какы 48м башка, ашарга яраган, 48мм8 9семлек безнеке иде. Каръяудыны6 ямьле аклан-аланнарында т7рле дару 9л8нн8ре д8 3ыйдык. Туклану, витамин 3ыю 48м акча чыганагы да безне6 7чен шул ук урман булды.

Б8р86ге бакчалары артындагы буада балык каптырдык, су кереп р8х8тл8ндек. Ялыбыз да, эшебез д8 берг8 9релеп килде шунда. №8й буена б8р86ге к8тм8нл8п, ч9п 9л8нн8рен утап уздыра идек, ярый 8ле Колорадо кондызы ул чакта юк иде. Кышка кер9 бел8н ча6гы-чана булды безне6 р8х8т чиг9л8ребезне6 и6 яратылганы.

Беренче сыйныфка 1954-нче елда ун бала килдек - биш малай 48м биш кыз. Фа3игале р8вешт8 48лак булган Ширк8т исемле сабакташыбыздан тыш 48мм8без д8 ис8н-саубыз, аллага ш7кер!

Сугыш аф8те 48м аны6 н8ти38сенд8 килеп туган михн8т чиг9л8р безне д8 урап 9тм8де, 8лб8тт8. Сугыш кырларында ятып калганнарны6 ис8бе-саны юк бит! *г8р д8 л8гън8т сугыш булмаса демографик проблема да булмас иде, м7гаен. Безне6 д8 к9бебезне6 8тил8ре яу кырларын 9тк8н.

Без 9ск8н елларны суыклар бик каты 48м озак була торган иде. М8кт8п б9лм8л8ре д8 суык була иде, яза торган кара да ту6а торган була иде, кыш к7не чишенеп утыру бик сир8к була иде. Ярый 8ле, башлангыч класс балалары берг8 укыйлар иде. Гад8тт8, кеше к9п булган б9лм8д8 3ылы озаграк саклана бит.

Уку 8сбаплары 3итешми - тулы бер класска ике 8лифба. Р8сем т7шер8 торган альбом эзл8п Шаран районыны6 Николаевка авылына х8тле барып 3итк8н чаклар бар иде.

(ск8н чакта авырлыклар турында уйлап та бирми идек. Безг8 ул шулай булырга тиеш кебек тоелды. Х8зерге заман бел8н чагыштырып караганда гына, ни х8тле авыр булганлыгына т7шен8се6.

Кеше тормышын йорт бел8н чагыштырырга була - нигезе 48м беренче нирг8л8ре д7рес 48м таза материалдан салынса, йорт, гад8тт8, озак тора. Минемч8, балачакта 48м м8кт8п елларында алынган т8рбия 48м белем кеше тормышыны6 нигезе 48м т7п нирг8л8ре булып тора. Билгеле, киресенч8 д8 булгалый, л8кин бик сир8к.

Безне6 т8рбия нигезе булып хезм8т 48м х7рм8т булды. Х7рм8т ул, беренче чиратта, 8ти-8ние68, олыларга, балаларга ихтирамнан тора. Табигатьне, 48м «кече туганнарны», ягъни хайваннарны, кош-кортларны да читк8 тиб8рг8 ярамый. Беренче сыйфат - матди байлык туплауга булышлык ит8, югыйс8, ансыз да яш8п булмый, икенчесе - рухи байлык чыганагы.

М8кт8п еллары безне6 тормышта бик зур урын алып тора, ч7нки м8кт8пт8 без, белем алудан тыш, хезм8т с7ярг8, башкаларны х7рм8т ит8рг8, матур итеп ял ит8рг8 48м башка бик к9п н8рс8л8рг8 7йр8ндек.

Ул чакларда м8кт8пне6 абруе бик зур булды, укытучыларга карата тупланган ихтирам хисе д8 шуны исбатлап тора. Безне6 заманда укытучы и6 лаеклы, и6 ихтирамлы кеше иде авылда, укытучыдан да югарырак кеше юк иде безне6 7чен. Кызганыч, х8зер алай т9гел, бу ялгышлыкларны6 3амгыятьк8 бумеранг булып чыгуы бар.

Безг8 белемле, т8рбияле булып 9с8рг8 шулай ук библиотека да зур булышлык итте. Ул вакытта, китапхан8 - м8д8ният учагы иде. Китапка да ихтирам бик зур булды. Х8теремд8, китапхан8че Ф8йр9з8 апа китапны биреп 3иб8рер алдыннан укытып карый иде.

Без укыганда м8кт8бебез 3идееллык иде. Вакытына карата, без шактый ярыйсы белем-т8рбия алдык. Мин моны матур с9з 7чен ген8 8йтмим - чагыштыру юлы бел8н д8лиллим. Без 1961-нче елны авылдан 3иде бала Р838п урта м8кт8бен8 сигезенче сыйныфка укырга бардык. Безнекел8р башкалардан якшы якка бик нык аерылып тора иде, бигр8к т8, математика ф8ненн8н. Ч7нки укытучыбыз Гыймран агай Рамазанов д8ресенд8 чебен очканы да ишетелеп тора иде - бу укытучыбызны6 д8ресл8рен ни х8тле мавыктыргыч итеп алып баруы, 48м 9зене6 укучылары алдындагы абруе турында с7йли.

Беренче укытучыбыз Х8лфия апа Фархатованы да зур ихтирам бел8н иск8 алабыз. Татар теле укытучысы ?м8м8 апа 9з ф8нен 48м безне чын к96елд8н яратты. Мен8 илле ел чамасы 9теп китте, л8кин аны6 авызыннан ишетелг8н 37мл8л8р, м8кальл8р 4аман да ист8 8ле. Мен8 шу6а бер мисал: «*з д8 3ит8, к9п т8 бет8 - тату яш89л8рг8 ни 3ит8». Аны6 с7йл8г8нн8рен8 гомеребез буена яши-яши т7шенеп кил8без.

К96елебезд8 тир8н эз калдырган укытучыларыбызны6 тагын берсе - урыс теле м7галлиме М7д8рис агай Усманов. Авыл баласы 7чен урыс теле чит тел булып тоела иде. Шу6а к9р8, М7д8рис агайга к9п вакытлар д8рест8н со6 калып безне6 бел8н эшл8рг8 туры кил8 иде. Х8ер, ул вакытта, гом9м8н, укытучы 7чен мондый к9ренешл8р гад8ти булды.

* физкультура д8ресл8рен ни х8тле яратуыбызны белс8гез иде! Авыл балалары болай да физик яктан кала балаларыннан к7члер8к булып 9с8, л8кин аларга да д7рес юн8леш бир8 бел9 м74им. Айрат абый Мостафин - физкультура укытучыбыз - безне6 кечкен8 м8кт8пк8 я6а спорт т7рл8ре алып кил9че булды. Ул безне шахмат уены бел8н гомерлекк8 мавыктырды. Со6рак, Р838п м8кт8бенд8 укыганда да, армияд8 хезм8т итк8нд8 д8 - 4ичберкайда да, Айрат абыебыз й7зен8 кызыллык китерм8дем. Х8зер безне6 х7рм8тле укытучыбыз Яр Чалы каласында, Татарстанда гомер кичер8, 9тк8н ел аны6 бел8н к9решерг8 д8 насыйп булды.

Балачакта мин вакытымны6 к9п 7лешен Ягъф8р абый 48м аны6 дуслары бел8н 9тк8р8 идем, аларны6 3ырлары да ист8 калган. «Кошлар сайрый яшел куакларда яш89 матурлыгы турында…»

Б9генге к7нд8 Я6а Каръяудыны6 югары очында яш8г8н биш егетне6 икесе ген8 ис8н. Алар кырыгынчы-кырык беренче елгылар иде. Д7ресен ген8 8йтк8нд8, к9бебез яш89 матурлыгын, тормыш кадерен белеп бетерми. Мо6а безг8 кече туганнарыбыздан 7йр8нерг8 кир8к т8 бит. Юк бит, гыйбр8т т8, ф84ем д8 ала белмибез, бигр8к ваемсызбыз шул.

Кайчандыр х8мер-аракыны6 ни ик8нен д8 белм8г8н м7селман х8зер эчкечелек сазлыгына батып бара. Урыс кен8зл8ре 9з заманында ни 7чен ислам динен кабул итм8г8н? Т7п с8б8бе - ислам дине х8мер эч9не катгый тыя. Анысы гына 3итм8г8н - я6а заман аф8те суырып бара безне6 халыкны. Монысы инде алкоголь эчемлекл8рд8н к9пк8 яманрак, х8т8рр8к^³⁹.

Ата-анасы ис8н булган килеш ятим калган балалар саны да елдан-ел арта бара, зина кылу аркасында килеп чыккан фа3ига болар, алар бит безне6 халык 7чен б7тенл8й д8 хас т9гел. Бу коточкыч к9ренешл8рд8н берд8н-бер арыну юлы - ул ата-баба мирасын, борынгы гад8тл8рен нык саклау, чама бел8н я6адан шу6а кайту.

*лтаф Нуртдинов, Каръяуды

*лтаф абыйны6 ф8лс8фи уйланулары бик хак, урынлы. Т8къдим ителг8н арыну юлы да, безне6ч8, игътибарга лаек.

Балачагыннан ул, тагын, балык тотып аны табада кыздырып кетерд8теп ашау л8зз8тен д8 сагына. Су коенганда «каз боты»н кимер9л8р д8 4ич онытылмыйдыр. Бер8рсен8 ачулары килс8 н8къ шул нигъм8т бел8н сыйлый торган булганнар бер берен Каръяуды балалары.

Чыныннан да нинди с8мими, эчкерсез булган ул чактагы балачак! *лб8тт8, алар б8хетле, ч7нки кечкен8 р8х8тл8рг8 шатлана бел9, шулардан л8зз8т табу - г8п-гади, л8кин ышанычлы, тутыкмый торган б8хет чыганагы ул! Тормышка карата м8х8бб8т хисе ул! Олы, корбаннар, чикл89л8р тал8п итк8н эшл8рг8 с8л8тле булуны6 чишм8 башы 8н8 шул туган 3ире6д8ге г9з8ллекл8рне6 кадерен бел9д8н башланадыр, м7гаен.

Сигезд8н алтысы югары белем алды

Кунафина Флюра Ф8тхелбаян кызы

Я6а Карьяуды авылында 1928-нче елны урта х8лле кр8сти8н гаил8сенд8 туганмын. Сигез бала 9стек.

1936-нчы елны Карьяуды м8кт8бене6 беренче сыйныфына укырга кердем. Безне Усманов Габдулла абыйны6 олы кызы М7фид8 апа укытты. Бик акыллы, сабыр иде. Беренче ике елны латин алфавиты бел8н укыдык, 7ченче класстан (я6алиф) кириллицага узг8рттел8р.

Мин бишенче сыйныфны там8млаган елны, Б7ек Ватан сугышы башланды. Сугыш чорында укулар бер д8 3и6ел булмады. Октябрь башыннан гына укый башлый идек. Яшь кен8 булсак та нинди ген8 эшл8р башкармадык: утау утадык, к7лт8 б8йл8дек, урак урдык, 7й буенча й7реп колхозга к7л, тиз8к 3ыеп тапшыра идек.

*тиебез 1942-нче елны6 январь аенда сугышка китк8н иде. 1943-нче елны аягын (бот тобенн8н) 7здереп авылга кайтты. Бик тырыш, 47н8рле булганга к9р8 сигез баланы6 алтысы югары белем ала алды.

Карьяуды м8кт8бен т8мамлагач, югары сыйныфларны Чакмагыш м8кт8бенд8 укыдым. Шуннан ике ел башлангыч м8кт8пт8 укыттым да, Казан педагогия институтыны6 география факультетын тамамладым. Баулы 48м Тышытык (Татарстан) районнарында урта м8кт8пт8 география укыттым. Баулы районыны6 Я6а Шалты урта м8кт8бенд8 ике ел завуч булып эшл8дем.

Тормышка чыккач, Шаран районы Т9б8н Заит авылыны6 урта м8кт8бенд8 алты ел укыттым. 7ч елын завуч булып эшл8дем. Аннан со6 Туймазы районыны6 Аблай сигезъеллык м8кт8бенд8 биш ел директор булып эшл8дем.

60 яшьк8 кад8р укыттым, 42 ел педагогик стажым бар. География ф8нен укыту с8б8пле, 48р елны диярлек, район турслетларында й8 беренче, й8 икенче урынны алып кайта идек. Бик к9п м8рт8б8л8р укучылар бел8н т7рле ш848рл8рг8 турпоходларга й7рдек. М8ск89, Волгоград, Кырым, Калинин (хазерге Тверь).

1961-нче елда Рапатка эшк8 кайттым. 1994-нче елны пенсияг8 чыктым, 1999-нчы елга кад8р эшл8дем.

Югарыда бернич8 тапкыр иск8 алынган х7рм8тле укытучыны6 9зен д8 ты6лап карыйк.

Барыбер б8хетлемен!

?м8м8 М7хетдинова

(тк8н гомер юлыма борылып карасам, минем д8 горурланырлык 8йберл8рем бар. Мин 9земне6 профессиямне яраттым. Яраткан эш зур б8хет ик8н ул! *д8бият д8ресл8ренд8 тир8н суга 3иб8релг8н балык кебек й7з8 идем.

Бервакыт, Исаев директор вакытында, Каръяудыда директорлар совещаниесы булып, 8-нче класста Г.Ибра4имов биографиясен 7йр8н9 д8ресен8 директорлар килеп керде. «Кызыл ч8ч8кл8р»д8н Галине6 Гыйла3ины кыйнатуы, Солтанны атарга омтылуын тасвирлаган б9лекне уку бел8н башладым д8ресне. И6 кульминацион 3иренд8 туктап балаларга сорау бирдем: «Кем язган бу 8с8рне?»

Балалар 3авап бир8, - Галим3ан Ибра4имов.

Шуннан с7йли башладым. Гом9м8н, д8рес яхшы 9тте. Коты м8кт8бе директоры М7леков «Шушы д8ресе 7чен ген8 д8 мин М7хетдинованы гомерем буе х7рм8т ит8ч8кмен», - дип с7йл8г8н иде.

Бервакыт я6а программа буенча 4-нче сыйныф грамматикасында синтаксис 9т8 башладык. Д8реслек бик яхшы т7зелг8н иде. Кушма 37мл8 синтаксисын бигр8к яратам бит мин. Ф8хретдинова Резеда, Х8м8тдинова Фл9з8 классы иде ул. Класс яхшы, материал бел8н кызыксыналар. Грамматик уеннар оештырам. Д8реск8 керг8нд8 бернич8 секундка ишек алдында туктап алдым, алдагы л8зз8тне, балалар бел8н контактны, куанычларны к9з алдына китереп ишекне ачам. Шул вакытларда мин искиткеч б8хетле идем. Чын к96елд8н укытканны, 9з ф8не6не яратканны балалар да бел8 бит ул. Мине х7рм8т иттел8р. Х8м8тдинов №89д8т, Хунафин Халит, Хунафина Дин8л8р классы бик яхшы класс иде. Аларда сочинениелар яздыруны искиткеч итеп оештырып була иде. Теманы а6латам, планны бир8м, материаллар т8къдим ит8м. Алдагы д8реск8 д8фт8рл8рне китерерг8 кушам. Кил8се д8реск8 язма эшне эшли алмаган укучылар бик сир8к була иде. Йосыпов М8гън8вил8р алтышар бит язып китер8л8р иде. М.Гыйзз8туллин 37мл8д8ге с9зл8р урынын алыштырып яза иде.

Б9генгед8й исемд8: «Х8с8н баздагы сы6ар кулы бел8н баскычны алып”, – дип язган иде «Х8с8н, сы6ар кулы бел8н баздагы баскычны алып...”, - дип язасы урынга. “Куллары артка каерылып б8йл8нг8н чанада Салават ята” – дип язган иде.

Укытучылар бел8н оештырылган политкружокларда 3ит8кче итеп куялар иде. Философияне шул тиклем кызыксынып, б8х8сл8шеп, ихлас к96елд8н 7йр8н8 идек. Б8х8сле урыннарны т8н8фесл8р вакытында тикшереп, 9з фикерл8ребезне исбат ит8рг8 тырыша идек.

Математик №89д8т бел8н Халитне д8 мин 9з д8ресл8рем8 38леп ит8 идем. Татар драматургларыны6 8с8рл8ренн8н 7зекл8р куйганда алар и6 яхшы артистлар иде.

Я6а ел газеталарында конкурс оештырыла иде. Шул вакытларда янып-ялкынланып й7рег8н чаклар б9генгед8й х8теремд8.

(лем алдыннан да яраткан эшем бел8н горурлана алам. Язмыш ми6а бу б8хетне кызганмыйча, тулысынча бирде. *. Атнабаевны6 “Тел8к” диг8н шигыренд8 шундый юллар бар, - И6 яраткан авыр эшемне бир 48м эшем8 карап кашык бир... Язмыш ул яктан ми6а юмарт булды. Эше д8, кашыгы да 8йб8т булды.

Чыныннан да, ?м8м8 апа бик б8хетле кеше ул. Тормыш юлын, к9рг8н михн8тл8рен актарып караса6, аны6 к9рг8нн8ренн8н та6 каласы6.

Кулак кызы буларак кимсет9л8рг8 дучар ителг8нн8ре, аннан тыш, тиф бел8н авырып ятулары, золотухадан тума сукыр калып, к9зсез калу фа3игасын да н8ни чагыннан ук 9з 3илк8сенд8 кичер9л8ре. Ай-4ай, ныгымаган бала килеш, бу х8тлесен к9р9. Боларга дучар ителг8н кеше й8 шул авырлыклардан 9зе юкка чыга, яис8, ерып чыгалган очракта, авырлыкларны юкка чыгарып, д7ньяны6 ни ик8нен чын д8р838д8 белеп, аны 7йр8неп, яхшыны6 да, яманны6 б8ясен чамалап яши,

Шу6а карамастан да кешелек сыйфатларын югалтмыйча, язмыш т8къдим итк8н авырлыклардан 48рдаим к7члер8к була барган ул. «Нинди витамин тиг8ндер инде безг8, ачлы-туклы 9ск8н балаларга, - дип терк8п калдырган ул язмаларында, - шулай да баш эшч8нлегене6 начараювын кичерм8дек. Кайда укысам да, яхшы укыдым».

Тумыштан ук шигъри, хисч8н 3анлы булганга к9р8дер, ахрысы, т8нен ген8 саклап калуга юн8лм8г8н аны6 ми эшч8нлеге, 3ан саулыгы ныграк борчыгандыр аны, к9р8сен.

?м8м8 апаны6 кызы Лилия хаты да 8нисе турындагы м8гъл9матны тулыландыра, а6а карата тупланган ихтирам хисен тагын да к7ч8йт8 т7ш8.

Ис8нмесез, З7лф8 се6лем!

Бу хатны Лилия М7хетдинова яза. И6 башта безне6 7чен и6 кадерле, и6 изге булган Каръяуды авылына, авылдашларыма к9п с8ламн8ремне 3иб8р8м.

Газеталардан укып белдек – м8кт8пт8 очрашу кич8се 9тк8н ик8н. *йе, авылыбыз зур булмаса да, зур ш8хесл8р чыккан. Горурланырлык, зурларлык ш8хесл8р байтак шул Каръяуды м8кт8бенд8. Шул зур ш8хесл8рне т8рбиял8п, чын м8гън8д8 олы юлга чыгарган укытучылар, алай гына да т9гел – укытучылар династиял8ре д8 байтак, диясем кил8. Бу исемлекне и6 беренче булып Ленин орденлы укытучы, Муса №8лилне6 беренче укытучысы Габдулла Усманов бел8н ачарга була. * аны6 берсенн8н-берсе с8л8тле кызлары – Лена апа, Г7лк8й апа, Дин8 апа! Аларны6 балалары – берсенн8н-берсе, чиб8р талантлы кызлар. Боларны6 барысын да авылдашларым бел8.

Башка укытучы династиял8рен язып тормыйм инде. Сез аларны яхшы бел8сез. *ни турында да язарга уйлагансыз ик8н. Р8хм8т! *ни чынлап та б7тен гомерен диг8нд8й Карьяуды м8кт8бен8 багышлаган кеше. *нине6 к96ел д8фт8ре – ист8лекл8ре т7рк8лг8н язманы6 ксерокопиясен мин м8кт8п музеена атап 3иб8рг8н идем. Бу турында Филз8 бел8.

Бу язманы авылда кулдан-кулга й7ретеп укыйлар, дип с7йл8де ми6а Н8зир8. Анда 8ни 9зе турында 1928-нче елдан башлап 3ирен8 3иткереп, оста итеп язган. Бу язманы Филз8д8н сорап алыгыз. Кир8к булса, бернич8 шигырен д8 язып салам.

?м8м8 апаны6 бер туган апасы *хт8мова Ф8йр9з8 *хъяр кызы. 1919-нчы елда туган. Уфада т7зелеш техникумында укыган. 1936-нчы елда, ул вакытта Чакмагыш районында зав. РОНО булып эшл8г8н, *хт8мов *гъл8мг8 кия9г8 чыга. Сугыш башлангач, *гъл8м абый фронтка кит8. 1941-нче елны6 ноябрь аенда Смоленск ш848ре 7чен сугышларда х8б8рсез югала.

*нк8й 7ч баласын т8рбиял8п 9стер8. Б7ре пединститутыны6 филология факультетын т8мамлый. Озак еллар Каръяуды авыл клубында 48м библиотекасында эшли. Чиялекул башлангыч м8кт8бенд8 укытучы булып эшли.

З7лф8 се6лем! Андый зур к9л8мле чаралар 9тк8рг8нд8 8зерлек к9бр8к кир8ктер, м7гаен. №8й айларында 9тк8р9 д8 д7реср8к булыр. Без Уфада яш89че авылдашлар бел8н очрашып, с7йл8шеп торабыз. Безне6 фикер болайрак: м8кт8пне данлаган аерым бер ш8хесл8р бел8н берр8тт8н, алны–ялны белми эшл89че гади, л8кин 9з коллективында, 9з авылында, районыныда абруй казанган кешел8рне д8 чакырырга кир8к иде. Б8йр8м чараларыгыз отышлырак, ямьлер8к, к9л8млер8к булыр иде димен.

Мин 9зем д8 гади авыл м8кт8бенд8 кырыгынчы ел эшл8г8н гади авыл укытучысы – зур тел8к бел8н кайтыр идем. Каръяудыбыз бик сагындыра шул.

М8кт8п коллективыгызда безне белг8н 48м без белг8нн8р юктыр инде х8зер. Шулай булса да, бу хатымны барлык коллективыгызда укып ишеттер 8ле, вакыт табып. Авыр эшегезд8 и3ади у6ышлар, рухи ныклык, с8лам8тлек телим сезг8.

1963-нче елны Каръяуды м8кт8бен т8мамлаган, инде х8зер авылымны6 ямьле чишм8 буйларын, урманнарын, урамнарын, анда яш89че бай к96елле, ягымлы, ит8гатьле авылдашларымны сагынып яш89че – Лилия апагыз М7хетдинова.

6-нчы февраль, 2007 ел

Blog

С. М. Усманов 8д8би редактор 48м