С. М. Усманов 8д8би редактор 48м

Вид материала

Документы

Содержание Кыз: Солдатларга китеп барса6 Офицер булмый, кайтма! Егет

Подобный материал:

• В. В. Усманов Заведующий редакцией П. В. Алесов Редактор Т. П. Ульянова Художественный, 3113.66kb.
• Серия «Мастера психологии» Главный редактор Заведующий редакцией Ведущий редактор Литературный, 6744.57kb.
• Алина Владимировна Арбузова, 87.12kb.
• Управління освіти І науки Запорізької облдержадміністрації Комунальний заклад, 2365.04kb.
• Уолтер Лорд. Последняя ночь "Титаника", 2595kb.
• Автор: Дуквина Татьяна, 52.71kb.
• Текстовый редактор. Работа с текстом Текстовый редактор (ТР), 62.2kb.
• Выпускающий редактор В. Земских Редактор Н. Федорова Художественный редактор Р. Яцко, 6293.22kb.
• 4-5 38—41 Методическая газета для педагогов-психологов. Выходит 2 раза в месяц Учредитель, 534.94kb.
• А. Н. Шмырев Редактор А. А. Освенская Технический редактор А. И. Казаков Художественный, 1466.83kb.

^ Кыз: Солдатларга китеп барса6

Офицер булмый, кайтма!

Егет: (зем торган окобыма

Мылтыгымны с7ядем.

Туган-9ск8н илл8рем8

Кайтыр мик8н с7ягем.

Кайту б8хете т8тег8н егетл8р мондыйрак 3ыр 3ырлый торган булганнардыр:

Казарма биек булса да,

Кошлар оя ясамый.

Ал булса да, г7л булса да,

Туган илг8 охшамый¹⁴.

Архив м8гъл9матларын ис8пк8 алганда, Каръяуды авылыны6 беренче гыйб8д8т кылу йортлары, м7селман динен унынчы гасырда ук р8сми р8вешт8 кабул итк8н, татарлар килеп утыруы бел8н эшли башлый. Анда м8кт8пл8р д8 булган. Башлыча, балаларны уку-язуга 7йр8тк8нн8р, дин сабакларын да шушында 9зл8штерг8нн8р.

Унтугызынчы гасырда монда гыйб8д8т кылу, ягъни бишвакыт м8четл8рд8н тыш, ике №8мигъ (Соборная) м8четне6 эшл8п кил9е м8гъл9м. *леге м8четл8р каршысында инде унтугызынчы гасырны6 кырык 3иденче елларыннан бирле м8др8с8 эшл8п кил8. М8др8с8не6 егерме ш8кертлек булуы м8гъл9м.

Моны 3ирле фольклор 8с8рл8ре д8 исбатлап тора. Халыкны6 динг8 шактый нык бирелг8н9вен8 к9р8, аны6 9лем-яш89 хакындагы ф8лс8фи уйланулары да элек-элект8н дини яссылыкта формалышып кил8. Бу аларны6 д7ньяны танып бел9л8ре, к9зьаллаулары бел8н д8 исбатлана. Халык авызында сакланып килг8н м7н838тл8р 8н8 шул хакта с7йли д8 инде.

Бардым кабер башына,

Сорадым 8рва4 х8лл8рен.

Ниг8 минн8н сорыйсы6,

(зе6 килг8ч белерсе6.

(лем-3итем турында уйламаган кеше, 8лб8тт8, 9лемне6 котылгысыз ик8нен8 шик тудырмый. Шулай да, куркудандыр инде, 9лг8ч нил8р к9р8сен алдан белерг8 тели.

Бу 3итди сорауларга 3ыр-3аваплар да бар, л8кин 3ырдагыларны6 ни д8р838д8 д7реслекк8 туры кил9ен 4ичкем анык кына 8йт8 алмый. Шу6а к9р8, бу м8сь8л8л8р каръяудылыларны да шактый нык борчый.

№ире каты, кабере тар,

Каты, каты газап бар.

Ут дин чукмарлары бар -

Гыйб8д8тл8р алып бар.

Башсыз атка мендер8л8р,

№и6сез к9лм8к кидер8л8р.

И6емд8ге ф8решт8л8р

Иман бел8н 9тк8рс8л8р…

Исрафиллар, мосрафиллар,

Баш очында кызыл г7лл8р.

С7бханалла! диюл8рг8

Ачсын о3мах ишекл8р.

Бу м7н838тт8, башка бик к9пл8ренд8 кебек 9к, к9п тапкырлар басылып чыккан «Б8д8вам китабы»на керг8н ф8лс8фи фикерл8р эшк8ртелеп тупланган, диярг8 м7мкин. Бу чыныннан да шулайдыр, ч7нки ун3иденче-унсигезенче гасырлардан к7ч8еп китк8н ортодоксаль ислам шартларында 3ыр 3ырлау катгый тыелган була, л8кин 3ыр с7юч8н мо6лы татар-башкорт халкы, б8лки, 3ыр 3ырламый, 3ыр ты6ламый яши д8 алмагандыр. №ыр - ислам тарафыннан тыелмаган формага 8верелеп, м7н838т булып 3итеш8. Гом9м8н, дини карашларны6 безне6 халыкта борын-борыннан тупланып килг8нлеге 48ркем 7чен м8гъл9м.

Бисмилла4и к8лим8сен 7йр8тегез балага.

Бисмилла4и к8лим8се з7кер булсын аллага.

Бисмилла4и к8лим8се г7рсе к7рсе¹⁵ баскычы.

Бисмилла4и к8лим8се сигез о3мах ачкычы.

Бисмилла4и к8лим8сен, карамагыз азына.

Бисмилла4и к8лим8се - м86ге бетм8с х8зин8.

Н8къ шундый мохитт8, шундый даир8д8 т8рбиял8нг8н д8 инде тел8с8 нинди авыл зыялысы. Зыялыларга й7кл8нелг8н 3аваплылык та бик к7чле булган. Дин 84елл8ре халык тарафыннан авылны6, 9зл8ре яш8г8н тир8-якны6, рухи кыйбласы д8р838сен8 к9т8релг8н

Ис8пл89л8рг8 48м х8терл89чел8рг8 караса6, Б84ия абыстайны6 туу елы унтугызынчы гасырны6 илленче-алтмышынчы елларына туры кил8, ч7нки 1950-нче елда 90 яшенд8 вафат булды, диг8н м8гъл9мат бар. М8х8мм8т мулла бел8н №8мил8 остабик8 гаил8сенд8 т8рбиял8нг8н кызчык, асылда, дини т8рбия ала. Тумыштан бик зир8к, сизгер булган кыз бала ата-анасын 48рчак га38пл8ндереп 9с8.

Яшьт8ш кызлары бел8н урманга й7рерг8 бик ярата. К838 кис9л8рен8 барып 3ил8к-3имеш 3ыюлары да, 8нисе ярд8менд8 дару 9л8нн8рен танырга 7йр8н9 д8 Б84ияне бала чагыннан ук бик кызыксындырган, булса кир8к.

Б84ия абыстай озын 48м матур тормыш юлын 9тк8н. (зенн8н со6 булдыклы зир8к балалар калдырган. Бу аны6 8леге оныклары-оныкчыкларыннан к9ренеп-сизелеп тора. Аны6 7ч улы 48м бер кызы була. Закир, Сабир, К8шиф8 48м Габдулла.

Халкыбыз 48рвакыт белемг8 тартылган

Унтугызынчы ел урталарында ил к9л8менд8 с8яси 48м и3тимагый м7мкинлел8р барлыкка кил9 аркасында, халыкны агарту нияте бел8н оешылган, 38дитчел8р х8р8к8те 8кренл8п к7ч8еп кит8. Шул нисб8тт8н, ил к9л8менд8 м8четл8р каршысында я6адан-я6а уку йортлары ачыла башлый. Шул вакытларда Каръяуды авылында да м8чет башкара торган вазифалар р8сми к7ч ала.

Русияд8ге Просвещение чорыны6 шаукымы, тора-бара башка халыкларны да и6л8п ала. Татар халкыны6 9зене6 м8гъриф8тчел8ре 9сеп чыга, халыкка хезм8т ит9д8 барлык к7чен сарыф ит8. Шулар арасында 48р татарга м8гъл9м булган м8гъриф8тчел8р - Каюм Насыйри, Риза Ф8хретдин, Х7с8ен Ф8изханов 48м тагын бик к9пл8р.

Х7к9м8т тарафыннан да халыкны агарту максатыннан кылына торган гам8лл8р к9рен8 башлый. Шуларны6 берсе, 8йтерг8 кир8к, бу яклар 7чен 9т8 д8 м74им булганы, Уфа губернясы губернаторыннан шул ук губерняны6 М8гариф Министрына юн8лтк8н р8сми хаты. Бу, № 15.318 сан-билгесе бел8н килг8н длкумент 1898-нче елны6 17-нче июлена карый. Асылда, эчт8леге буенча, ул Б8л8б8й уездындагы ун авылда халык училищеларын ачу 7чен губернатор р7хс8те. Бу уку йортларын тоту 7чен тиешле к9л8мд8 акча да б9лен8. *леге беръеллык уку йортларын салу 7чен урын да т8лап ител8. М8х8л8 38мгыяте х8л ит9е - карары - буенча 3ир бил89че тарафыннан 9з 3ирл8ренн8н 7леш чыгарып б9ленеп бирерг8 тиеш була. Каръяудыдагы 3ирле кешел8р д8 бу авылда ачылачак я6а уку йорты файдасына тиешле дип табылган бил8м8л8рен б9леп бир8. *леге уку йортында, ачылган елны 28 бала, икенче елны - 42, 7ченче-д9ртенче елларда - 34 48м 40 бала укый. 1902-нче елга караган м8гъл9мат юк.

Бу р8вешле м8кт8пл8рд8, башлыча, муллалар укыта. Д7ньяви ф8нн8рд8н урыс теле, татар теле, ис8п-хисап ягъни математика, матур язу, с9з осталыгы ягъни халык алдында чыгыш ясый бел9г8 корылган риторик кагыйд8л8р. Бу уку йортларыны6 к9бесенд8 тарих, география 48м башка, д7ньяны бер б7тен итеп к9р9 с8л8тен формалаштыра торган, ф8нн8рне укыту тыела.

* инде 1905-нче ел инкыйлабыннан со6 халыклар 9сеше 7чен тагын да к9бр8к м7мкинлекл8р ачыла. Бу чор м8д8ниятебез тарихына Ренссанс - Я6арыш исеме бел8н кереп калган. Халыкны6 булдыклы, эшлекле вакилл8ре моны6 бел8н бик у6ышлы кулланып кала. Ике революция арасындагы унике еллык вакыт аралыгында ил буенча бихисап м8чет, м8кт8п-м8др8с8л8р ачыла, н8шриятл8р оештырылып борынгы татар китапларын 48м я6а заманда язылганнарын чыгаралар. *йтерг8 кир8к, боларны6 берсе д8 х7к9м8т акчасына эшл8нми, 48мм8се иган8че тырышлыгы бел8н башкарыла.

Шул вакытларда хатын-кыз м8сь8л8се д8 зыялылар игътибарыннан читт8 калмый. Б7ек ш8хесл8р т8рбиял8ве бел8н дан казанган к9ренекле, алды6гы “ысулы 38дид” бел8н укыткан м8др8с8л8р - Казандагы “М7х8мм8дия”, Ырымбурдагы “Х7с8ения”, Уфадагы “Галия” бел8н берр8тт8н, хатын-кызлар 7чен махс9с ачылган уку йортлары барлыкка кил8. Шуларны6 берсе, 38м8гатьчелек игътибарын 9зен8 бигр8к т8 к9п 38леп итк8не, Вятка 7лк8сенд8ге (х8зерге Татарстаннны6 *гер3е районы) Иж-Буби м8др8с8се. Бубилар аны ф8кать 9з гаил8се к7че бел8н оештыра. Казанда Аитовлар тарафыннан ачылган кызлар гимназиясы. Шуннан тыш, шул революция м7мкинлекл8ре аркасында татар кызлары арасыннан да кайберл8ре Европаны6 югары уку йортларында уку б8хетен8 иреш8. Хатын-кызга карата м7н8с8б8тл8рне6 9зг8р9 с8б8бе я6а идеологик платформа бел8н а6латыла.

№8дитчел8р идеологиясе буенча, 48м, гом9м8н, милли идеял8рне6 аерылгысыз бер 7леше булып торучы фикерл8рне6 берсе - ул, ни4аять, хатын-кызны6 бала тудыручы гына т9гел, ул шул балаларны6 т8рбиячесе д8 ик8нлеген8 т7шен9.

Шушы олы вакыйгаларны6 шаукымы куе урманнар бел8н уратылган кечкен8 Каръяудыга да килеп 3ит8, билгеле. Бу х8л, б8лки, болайрак башланып кит8дер.

Зур каладан кайткан авылны6 абруйлы кешесе - ил агасы, ул заманнарда к9пл8п чыккан татар г8зитл8ре арасыннан Ырымбурда чыгып килг8н “Вакыт” г8зитен тотып, Б84ия абыстайлар яш8г8н йортка килеп кер8. Б84ияне6 шактый белемле, к7чле ихтияр иясе булуын, рухи яктан бай ик8нлеген ис8пк8 алып, - Без кемн8н ким, - дип башлый с9зен, - Мен8, апаем, кара 8ле. В8т, ичмасам, Бубилар! М8др8с8л8ре болай да абруйлы иде аларны6, х8зер мона, кызлар укыта башлаганнар, афариннар!

Б84ия абыстайга бу с9зл8р, - Ник ятасы6 йоклап. Йоклый торган заман т9гел х8зер! - диг8н м8гън8д8 т8эсир ит8, булса кир8к. К7ч-гайр8те, изге ниятл8ре ташып торган мулла кызы 38дитчел8р идеял8рен тормышка ашыру тел8ге бел8н, авылны6 кыз балаларын югары 8хлаклы, я6а заман 3илл8ре т8эсиренд8 7мет ителг8н якты тормышта югалып калмаслык, мен8 диг8н аналар 48м 38мгыять 7чен д8 файдалы кешел8р итеп т8рбияли башлый, 3и6 сызганып эшк8 тотына. Шулай итеп, булдыклы остазбик8 чын д8р838д8 тарихи 848миятк8 ия булган абыстай булып кит8.

Б84ия абыстайлар 7ене6 алгы ягында кыз балалар т7зелешеп утыра. - Б9ген, балалар, Каюм Насыйрине6 “Т8рбияле бала” хик8ятен 7йр8н8без..., - дип, башлый с9зен остазбик8. Д8рес бара. Шул м8лне ишек шакыйлар, - Б84ия абыстай, ярд8м ит8 алмассы6 мик8н...

Шул р8вешле, Б84ия абыстай остазлык-м7галлимлек ягыннан гына т9гел, табиб-д8валаучы буларак та тир8-якта ки6 танылып кит8.

Гомере буена - гражданнар 48м Б7ек Ватан сугышларында, аннан со6 да, Б84ия абыстайга м7р838гать итеп чирл8ренн8н арынган кешел8р, к9п еллар 9тк8ч, р8хм8тл8р 8йтер 7чен м8хс9с р8вешт8 ерак-ерак 3ирл8рд8н д8 кил8 торган булганнар.

*ле туксан яшь чиген узып китк8н авыл картлары аны к9реп калганнар, - Бик теремек, кечкен8 буйлы кортка иде, картайганчы 9з аягында й7гереп й7реде, зир8к акыллы иде, матур гына карчык иде, - дил8р¹⁶.

Х8зерге заман к9злеге аша караганда, Б84ия абыстай астрология-йолдызнам8 гыйлеменн8н д8 шактый х8б8рд8р булган, дип, н8ти38 чыгара аны6 туган-тумачалары. Б84ия абыстай дару 9л8нн8рен 3ыйганда к9к 3исемн8рене6 ай бел8н нинди м7н8с8б8тт8 торуын ис8пк8 алып 3ыйган. Кешене6 чирен, яш8яч8к елларын да кул учына карап билгели белг8н. Дим8к, ул хиромантия гыйлеменн8н д8 х8б8рд8р булган, айны6 48м йолдызларны6 к9чеп й7решен к9з8т8 белг8н, 8 моны6 7чен ифрат та зур гыйлемлек, зир8клек кир8к.

Абруйлы да, к7чле ихтиярлы да булган ул Б84ия абыстай, л8кин балаларын, оныкларын барча гади аналар кебек 9к с7еп-яратып, 48рчак х8ст8рл8п торган. Олы улы Закирны6 кызы, 8ле Б7ред8 яш8г8н Лива, Б84ия абыстайны6, 9зен8 б9л8кк8 килг8н камзулдан, оныка кызчыкларына к9лм8к тегеп кидер9ен х8терли. Авыр сугыш елларында киемг8 т9гел, гап-гади икм8к кис8ген8 д8 кытлык кичерг8н м8лл8рд8 мондый б9л8к алган бала-чага т9б8се к9кне6 3иденче катына 3итк8ндер, 4ичшиксез.

Б84ия абыстай калдырган токым, 48рвакыт, 3амгыятьне6 алды6гы кешел8ре р8тенд8 урын алып торган 48м тора. Югарырак иск8 алынган Закир улыны6 утырткан, эшк8ртк8н 3имеш-3ил8к бакчасы халык теленд8 “Закир бакчасы”, 8 авылны 48м 8леге бакчаны су бел8н т8эмин итк8н су чыганагы 4аман да “Закир буасы” булып й7ри.

Алтын к7зне6 сокланып туймас м8ле. Чагу т7рлелеге бел8н к9з явын алып торучы урман серг8 уралган. *йтерсе6 д8, шушы искиткеч матур, а6латып бетерм8слек сихри г9з8ллек ч8чеп торган табигать к9ренешене6 эченд8, нарат-чыршы, чаган-каеннар арасында, 8лл8 нинди бер д8 к9релм8г8н, башка 4ичберкайда да була алмаган 3ан иял8ре яшеренг8н 48м алар башка беркайда да була алмый торган х8л-вакыйгалар кичер8л8р сыман...

Юлда ук к89с8се б7др8л8неп торган сары яфраклы агач игътибарымны 38леп итте, бу агач кайсы токымнан ик8н диг8н сорау туды.

- Чаган инде ул, - ди Коля абый Калагаев.

- Чаган кызыл яфраклы була ич, юк8дер ул, - дип карышкан да булам 8ле. Якынрак килг8ч ул чыныннан да чаган булып чыкты. - Каръяудыны6 чаганы да юк8 т7сле, дип язырсы6, - дип к7л8 Коля абый.

- Мен8 шушы инде ул Закир бабай чишм8се. Заманында ул аны 48рвакыт тазартып торган, ч7нки 8леге су чыганагына мохта3лык бет9 бел8н чишм8 кипте - тазартып торучысы булмагач, - дип с7йли Альмира апа. Калкулыктан т9б8н т7шеп китк8н, к7з м8ле булуына карамасатан, 4аман яшел 9з8нд8ге алмагачлар у6ышны быел да мул бирг8н. Кыргыйланган алмагачлары. Шулай да 7ч сорт алмадан авыз иттек. Ашарлык.

- Монда алма гына т9гел, т7рле сортлы карлыган, кура 3ил8ге куаклары да бар иде. Алай гына да т9гел, карбыз-кавын ябырылып у6ган. Авыл халкы 7чен д8 3итк8н, авыр ачлык елларында витамин чыганагы да булган, - дип д8вам ит8 с9зен Альмира Калагаева.

Б84ия абыстайны6 кече баласы - Габдулланы6 улы Гамб8р бич8се, М7ршид8тт8й, бик т7зек, ныклы, иркен йортта яш8п ята. Габдулла оныклары - М7ршид8 т9т8й бел8н Гамб8р ага балалары - Камил, Шамил 48м Наил Ш8кировлар да илд8, республикада, танылган кешел8р. Камил Уфаны6 Ленин районында федераль судья вазифасын башкара, Шамил танылган табиб, Чакмагышта, район хастахан8сенд8 баш врач булып эшли, Наил авыл советында утыра.

Б84ия абыстайны6 тормыш юлы, халык м7н8ф8гатен8 юн8лг8н хезм8те б8ял8п бетергесез, ч7нки б8л8к8й ген8, урманнар арасында яшеренеп утырган, Каръяудыда м8гъриф8т учагыны6 и6 беренче чаткысын ул кабындырган. Мо6а х8тле курше Каръядыларда эшл8п килг8н м8кт8п-м8др8с8л8р кадими, ортодоксаль дин т8гълиматын укыту бел8н ген8 ш7гелл8нг8н, диг8н фикер урынлы, ч7нки 8леге кызлар м8кт8бе шул заман 7чен бер яклап я6а к9ренеш, икенче яктан, табигый х8л. Б84ия абыстайны6 заман м7мкинлекл8ре бел8н оста куллануы халкыбызны6 них8тле булдыклы, зи4енле 48м зир8к булуын тагын бер тапкыр исбатлап тора.

Хак бел8н ялган к7р8ше

Благовещенск - Уфа арасы с8н8гать объектлары бел8н тулган т7ш. Биек-биек мор3алардан бертуктаусыз т7тен агыла. Ул эчт8н 9к юн8леш алып, гад8тт8, 7ск8, югарыга омтылучан була, л8кин гал8м 3илл8ре 48рчак к7члер8к булып чыга, т7тен юн8леше шуларга буйсына.

Халык яш8еше д8 шу6а охшаш. Т7пкелд8ге, к9пт8н формалашып килг8н гад8тл8р, беркайда да язылып килм8г8н яш89 48м уйлай кагыйд8л8ре, яхшы-яманга карата гасырлар буена барланып, х8тта шактый каткан к9ренешк8 8йл8нг8н, м7н8с8б8тл8р табигый р8вешт8 халыкны бер якка эт8р8, л8кин с8яси аренада к7ч туплаган идеология м7ридл8ре тарафыннан, алар кир8к дип тапкан, якка юн8лдерел8. 1905-17-нче еллар аралыгы да шул к9псанлы мор3алардан чыккан т7тенне6 т7рле юн8лешт8ге 3илл8р тарафыннан т7рле якларга очып кит9ен8 б8р8б8р.

*леге унике ел аралыгы вакыйгаларга шул х8тле бай була ки, халык м8д8нияте-м8гъриф8тенн8н, шуларга нигез салучы с8яси 48м ихтисади х8лл8рд8н, ифрат катлаулы, к9птармаклы чылбыр хасил булган. №8дитчел8р эшч8нлеге эченд8, бер яклап, дин бел8н 9релг8н д7ньяви белем бир9 яклы ш8хесл8р булса, икенче яктан, алары к9бр8к урыстан чыккан була, “западниклар” килеп кушыла. Н8къ шуларны6 т8эсире к7члер8к булып чыга да илд8ге м8гариф 9сешен8 48м аны6 юн8лешл8рен8.

Ш8кир мулла бел8н Б84ия абыстайны6 7енд8, кечкен8 торлак йорт шартларында гына оешкан м8кт8п Каръяуды тарихында тир8н эз калдыра, 8лб8тт8. Б7тен ил к9л8менд8 зур 9сеш алган т7рки-татарлар, башкортлар 48м, башка урыс булмаган, халыклар м8д8ни я6арыш, Ренессанс к9ренешен кичерг8н м8л. Шушы унике ген8 ел арасында к9псанлы я6а ысул бел8н укыткан м8кт8п-м8др8с8л8р, гимназиялар 9сеп чыга; театр с8нгате 9сеш8 башлый, бихисап китаплар басылып чыга, илне6 т7рле 7лк8л8ренд8 т7рле фикерл8р тарату чарасы - г8зит-журналлар чыгарыла.

Л8кин 9сеш9 чоры, Ренессанс к9ренеше кискен р8вешт8 эзелеп кала. 1917-нче елны, Октябрь инкыйлабыннан со6 ил бел8н большевиклар фиркасы¹⁷ идар8 ит8 башлый, 8мм8 л8кин властьне ныклап 9з кулларына алганчы бик к9п кан коешлар булып 9т8, бихисап гомерл8р 7зел8, язмышлар чуала.

Ил 7чен ифрат та авыр булган бу заманнарда ата улны ин8 кызны белм8г8н чорларда барлыкка килг8н 3ырлар фа3иганы6 них8тле тир8н 48м котылгысыз ик8нен исбат ит8.

Авыл башында, бабам йортында,

Яши идек без ишле гаил8д8.

Абыйлар бел8н, апалар бел8н

Алты яшемн8н эшли идем мин.

К96елле иде эшк8 й7р9е,

Л8кин бу р8х8т к9пк8 бармады.

Тизд8н бик канлы сугыш башланды.

Зур абый китте кызыллар бел8н

Сакларга илне дошман явыннан.

Б8л8к8й абый мылтыгын алып

Китте акларга ярд8м ит8рга.

Берд8н-бер к7нне, урман артында

Ишеттек каты мылтык тавышын.

Атыша иде ике абыем…

- Атма, туганкай, куй мылтыгы6ны.

- Юк инде, х8зер - бер туганкае6 т9гел мин сине6!

Шулай диде д8 б8л8к8й абый

Мылтыгын т7зеп а6а тер8де,

?лгерм8де шул, олырак абый кечесен атты…

Кызыл ч8ч8к8л8р б7гелеп т7ште,

Кояш нурлары яшьл8рен т9кте.

Кара каргалар, ерткыч козгыннар

Кычкырып очты! Кан исен сизде…

Б84ия абыстай м8кт8бе бирг8н т8рбияд8н тыш, шул елларда ук, Каръяудыдан еракта зур-зур калаларда, Русия 9з8генд8 сир8к кен8, т89д8 кечкен8 булган балалар т7ркемчекл8ре барлыкка кил8 башлый. Советлар Союзыны6 тарих битл8ренда алар 3ыелышы еш кына “маевка” исеме астында терк8леп калдырыла. Башлыча, урыслар да, татар яшьл8ре д8 язны6 ямьле май айларында болын-тугайларга чыгып к96ел ачканнар, я6а заман 3ырларын 7йр8нг8нн8р. Бу хакта Г.Исхакыйны6 “Мулла бабай” романындагы “калпания лар¹⁸” ачык 48м чагу тасвир ит8.

Л8кин Евразия ки6лекл8рене6 шактый 7лешен бил8п торган илне6 кайбер т7шл8ренд8 кече яшьт8ге балаларны туплаучы коммунистик оешмалар - пионерлар х8р8к8тене6 формалашу вакытын р8сми чыганаклар 1905-17-нче еллар бел8н билгели. *леге х8р8к8тне6 чишм8 башын бала-чаганы авыр х8лд8н йолып алу максаты бел8н б8йл8п а6латканнар.

“Патша х7к9м8те астындагы Русияд8 гади халык баласыны6 48р д9ртенчесе бер яшьк8 д8 3итм8с борын г9р иясе булган. Ис8н калганнарны6 48р 7ченчесе х8ерчелекк8 дучар ителг8н.

Коточкыч изел9л8р, авыр тормыш шартлары, кимсет9л8р, хокуксызлыклар, гаделсезлекл8р яшь кайнар й7р8кл8рд8 каршылыклар б7рел8вен8 с8б8п тудырган. Ирексезд8н яшьл8й сабан с7рерг8, заводларда станок артына басырга м83б9р ителг8н яшь-3илкенч8к зур, сугышчан отрядларга тупланып пролетар х7к9м8тене6 ныклы тер8ген8 8верел8¹⁹” .

Каръяудыда коммунизм шаукымы 48м аны6 кече ярд8мчел8ре идеологиясен таратучы булып, Б9зд8к ягыннан килг8н яшь комсомол егет Чанышев исеме уелып калган. Авыл кешел8ре аны шулай гына х8терл8ренд8 калдырган. Шул егет тарафыннан “Нардум” оештырыла.

Беренче пионер отряды безне6 авылда 25-26-нчы елларда барлыкка кил8. “Спартак” диг8н исем бел8н билгеле булган отрядка ун-ун7ч яшьлек балалар кер8. Шул т7ркемг8 керг8н малайлар 48м кызлар иген басуларында зур фид8карьлек к9рс8теп эшлил8р.

1930-нчы елларда Советларга каршы булган кулаклар т7ркеме: “Мен8 к9рерсез, власть алышынгач пионерларны галстукларыннан асып 9тер8ч8кл8р”, - диг8н коткы тарата. Пионерлар саны кими. Шулай да, 1936-нчы елларда м8кт8пт8 кырыклап пионердан торган ике отряд булуы билгеле.

Пионерларны6 ул чордагы хезм8тл8ре турында С8кин8 8би с7йл8г8н: “И6 беренчел8рд8н булып, 9зем пионерга кердем. М8кт8пт8н со6 9зебезне6 8нил8рне, укымаган туганнарны х8реф танырга, санарга 7йр8т8 идек. А - акайган, Б – б7кр8йг8н, дип 3айлаштырып а6лата идек. №8йл8рен к7лт8 3ыярга к9м8кл8п чыга идек, басуда калган башакларны 3ыя идек. Концертлар 8зерли идек, театрлар бел8н клубларда чыгыш ясый идек. Без мен8 шулай 3ырлый идек.

Бер, ике, 7ч, безне6 кулда к7ч!

Безне6 ш8п кылыч, безне6 ил тыныч!

Тоттырды ми6а Октябрь канга манчылган 8л8м.

Корбан биреп, яшь агызып ирек алды бу 8л8м!”

Р8сми чыганаклар м8гъл9маты 48м олыпар с7йл8ве буенча да, беренче совет м8кт8бе “Халык йорты”, Нардум - башлангыч белем бир9 м8кт8бе вазифаларын башкарып кил8. С8кин8 8би с7йл8венч8, пионерлар 48м комсомоллар “Халыкны наданлыктан йолып алу нияте бел8н агарту эшл8рен башкарып кил8”.

1924-нче елны башлангыч м8кт8п т8, пионер 48м комсомол оешмасы да м8чет бинасына к9ч8. *лб8тт8, авыл картлары 7чен бу эшпошыргыч х8л к8еф т7шереп кен8 калмыйча, б8лки, б8гырьл8рене6 и6 авырткан 3ирен8 кагыладыр. Коткы таратылуы да шу6а б8йле, булса кир8к. Мо6а б8йле башка х8тир8л8р д8 сакланган, м8с8л8н, парталарны урамга чыгарып ташлау.


Башлангыч м8кт8п - зур м8кт8пне6 нигезе

Каръяуды м8кт8бене6 ликбез булган чаклары (1926-1935)


Мен8 шундый к0т8ренке рухта пионер-комсомол оешмалары барлыкка кил8 48м башлангыч м8кт8п т8 шул ук вакытта ачыла. Ил к9л8менд8 бу хакта совет 8д8биятында бихисап 8с8рл8р язылган. Л8кин шул ук, коммунистлар тарафыннан 48рчак данлы итеп к9рс8телг8н, вакытта тормышны6 икенче ягы да х8р8к8т ит8.

Чакмагыш ягы авылларын, чагыштырмача гына булса да, к9з алдына китер9 нияте бел8н, Каръяуды м8кт8бен8 егерме биш еллык хезм8тен калдырган, ?м8м8 М7хетдинова апаны6 балачак х8тир8л8рен8 м7р838гать ит8рг8 булдык.

«Урамда базарчылар тавышы. Базар безне6 урамда, безг8 каршы гына иде бит²⁰.

Мен8 3ыен к7не д8 килеп 3ит8. Тайняш бел8н Я6а Дам8й авылы арасындагы калкулыкта 9тк8релг8н бу 3ыенны Кызыл 3ыен дил8р²¹.

1928-нчы елны6 38енд8 гомеремд8 беренче 48м со6гы тапкыр 3ыенга бардым. *нк8й Л8бип бел8н ми6а биз8кле ситсадан эшл8п8л8р текте. Минем 8нк8й тег9че иде бит. Апага, олы кыз булгачтын, чия т7сенд8ге еф8к яулык б8йл8ттел8р. Я6а сандалил8рне киеп, чын г8р8б8л8р тагып крандаска²² чыгып утыруымны нык х8терлим.

Болак елгасын чыккач, 9рг8 ген8 к9т8рел8се. Мен8 шаулап-г7рл8п торган 3ыенга килеп 3иттек. Чуклы конфетлар тутырылган зур капчык ху3асы, сатучы янына туктадык. *тк8й крандастан т7шеп, безне капчык янына алып килде. (зебез тел8г8нне сайлап, икеш8р конфет алырга кушты.

№ыен сабантуй кебек булмый бит ул. №ыенны6 уртасында арбаларга, крандасларга 3игелг8н атлар зур т9г8р8к ясап 8йл8н8л8р. Атларны6 башларына матур кулъяулыклар, с7лгел8р б8йл8нг8н, дугаларда кы6гыраулар. Кайбер арбаларга гармунчы, 3ырчы егетл8р утырган. Алар кычкырып 3ырлыйлар. Биз8нг8н-т7з8нг8н кызлар утырган арбаларга к8нфит-пр8ннек ыргытучылар да бар. Бу к9ренешне «8йл8н9» дил8р иде.

Кичен яшьл8р т9г8р8к куак буена уенга чыгалар. Болак авылыннан килг8н кызлар аерылып торалар. Тасманы ике толымга ике т7рлене тагалар. Алъяпкычлы, матур к9лм8кле кызлар. Бик чагу ачык т7ст8ге 3епт8н б8йл8нг8н перчаткалар киг8нн8р. Безне6 авыл кызлары алай 38й к7не перчатка кимил8р иде…»

Б8хетле балачак х8тир8л8ре! Тик ифрат кыска була шул, ?м8м8 апа кебекл8рне6, б8хетл8ре. Ул заманда 48ркем д8, 48рх8лд8, гади халык балалары, р8х8т тормыш кичерм8г8ндер. Х8тта пионер лагерьл8ренд8 шул елларны 3ырлаган 3ырлар х8терг8 кил8: «Наши бедные желудки-лудки-лудки были вечно голодны-дны-дны и считали мы минутки-нутки-нутки до обеденной поры-ры-ры».

Шуларны ис8пк8 алса6, тормышны6 ни х8тле авыр булганын бераз чамалап була. Шулай да, бер гаепсезг8 репрессияга эл8кк8н, «кулак», дип ка48рл8нг8н ата-ана баласын ачлык-ялангачлык газапларыннан тыш, рухи газаплар да изалаган бит 8ле.

Безне6 м8кт8пт8 д8 пионерга ала башладылар, л8кин ми6а 48м З8мз8лияг8, - Кулак балаларына пионер оешмасында урын юк, - диг8н с9з бел8н кырт кистел8р, - дип язып калдырган ?м8м8 апа 9зене6 ист8лекл8ренд8.

Р8йхана д9ртне бетерде, ИКМга алмыйлар, кулак, дил8р, - дип язылган Каръяуды авылы «кулак» малае Х8лимне6 8тисен8 язган бер хатында да.