AZƏrbaycanşÜnasliğIN
| Вид материала | Документы |
- AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 13391.37kb.
SUMMARY
This paper deals with the problems of creation and development of Azerbaijanizm training in the XIX-XXI centuries. The author followed the history of the use of the word “Azerbaijan” in Azerbaijani and Russian press in the XIX century and at the beginning of XX century and spoke about the literal description of Azerbaijanist thought in the literature.
From Issa Habibbayli’s point of view the rise of Azerbaijanizm training up to the ideology level of independent country is the service of great statesman, general and national leader Heydar Aliyev.
Həsənova Pərişan
“ KİTABİ–DƏDƏ QORQUD” ABİDƏSİ AZƏRBAYCANŞÜNASLIĞIN
TƏDQİQAT OBYEKTİ KİMİ
Azərbaycan xalqının qədim həyatı, məişəti və mənəviyyatını əks etdirən “Kitabi–Dədə Qorqud” abidəsi etnoqrafik–tarixi, sosial–mədəni, fəlsəfi–pedaqoji, ədəbi–linqvistik materiallarla zəngindir. Tədqiqatçılar ixtisas və maraqlarına uyğun olaraq “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanının ayrı–ayrı boyları üzərində araşdırmalar aparmış, onun türk xalqının zəngin mənəvi mədəniyyət abidəsi olduğunu söyləmişlər.
Dastan pedaqoji baxımdan öyrənilərkən hər bir boyda insanın fəzil və rəzil keyfiyyətlərinin daşıyıcısı olan obrazlar qalereyasının olduğu meydana çıxarılmışdır. Belə ki, igidlik, cəsurluq, mərdlik, sədaqətlilik, qorxmazlıq, yurdsevərlik, müdriklik, tədbirlilik kimi keyfiyyətləri təcəssüm etdirən insanlarla bərabər, satqınlıq, kələkbazlıq, yalançılıq, dönüklük kimi rəzil xüsusiyyətləri nümayiş etdirən surətlər də vardır. Deməli, dastan həyati reallıqları əks etdirməsi ilə bütöv dünyaya tam münasibəti ortaya qoyur.
Dastanda yurdsevərlik, elin, obanın, bir yurdda cəmləşən insanların şərəf və ləyaqətinin qorunması, gənclərin qəlbinə dolmuş arzu və istəklərin əməli işlərlə ərsəyə gətirilməsi, el–oba içində açıq nümayiş etdirilməsi onun həyatiliyini, təbiiliyini meydana qoyur.
Dastan Oğuz türklərinin qədim yurdu Azərbaycanla bağlı olduğundan, yurdsevərlik dedikdə azərbaycansevərliyi ifadə etmiş oluruq. Dədə Qorqudun Azərbaycanla bağlılığı səyyah – tədqiqatçı Adam Olearinin, Övliya Çələbinin və digər görkəmli araşdırıcıların əsərlərində qeyd edilmişdir. Deməli, “Kitabi–Dədə Qorqud” abidəsi Azərbaycanşünaslığın ən etibarlı tədqiqat obyektlərindən sayıla bilər. Digər tərəfdən, dastanda Vətən, yurd hissinin, vətənpərvərliyin, yurdsevərliyin əzəməti Azərbaycanla bağlı olduğu üçün bu nəcib hisslər Azərbaycanşünaslığı zənginləşdirir.
Dastan yalnız tarixi baxımdan deyil, müasir yanaşmada da elmi əhəmiyyəti ilə diqqəti cəlb edir. Bircə nümunə ilə bunu görmək mümkündür. “Bəkil oğlu İmranın boyu”nda Bəkil deyir: “Qazan xan mütləq mənə yetişsin... Gəlməzsə, yurdumuz talandı, qız – gəlinim əsir getdi özgə elə”... Oğuz elinin igidləri məmləkətin talan olmaması, oğul – uşağın əsir düşməməsi üçün daim onun keşiyində dayanır, güclərini– qüvvələrini birləşdirirlər.
Son olaraq bir cəhəti də qeyd etməliyik ki, “Kitabi–Dədə Qorqud” abidəsi Azərbaycanşünaslığın geniş və çoxistiqamətli ən zəngin məxəzidir.
Bu kiçik materialda “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanının Azərbaycanşünaslıqda etnopedaqoji abidə olaraq araşdırma nəticələrindən bəhs edəcəyik.
Dastanla tanışlıqdan aydın olur ki, “Kitabi – Dədə Qorqud” abidəsi Oğuz elinin, qədim azərbaycanlıların təlim–tərbiyə konsepsiyası, əxlaq mücəssəməsidir. Əsərdə insanın dərin ağıla, əxlaq və mənəviyyata yiyələnməsi, Vətənini, xalqını sevməsi, ona bağlılığı, mərd və qəhrəman böyüməsi, yüksək fiziki inkişafa, estetik baxışa sahib olması, əməksevər ruhda böyüməsi məsələsi bütün incəlikləri ilə öz əksini tapmışdır. “Kitabi – Dədə Qorqud” abidəsinin bir gözəlliyi də onun məzmunundakı hikmət, ifadə və müraciət gözəlliyi, orijinallığıdır. Dastan qələmə alındığı dövrdən bu günə qədər öz təravətini qoruyub saxlaya bilmişdir.
“Kitabi – Dədə Qorqud” pedaqogikasının əsasında insanın fiziki, zehni, mənəvi və estetik cəhətdən formalaşmasına müsbət təsir göstərən faydalı göstərişlər, hikmətamiz öyüd – nəsihətlər, aforizmlər dayanır. Onlar dərin məna yükü, ictimai əhəmiyyəti ilə Oğuz cəmiyyəti üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli idisə, bu günümüz üçün də aktualdır.
Dədə Qorqud söyləmiş:
Qız anadan görməyincə öyüd almaz.
Oğul atadan görməyincə süfrə açmaz.
Oğul atanın yetirməsi, iki gözünün biridir.
Ağıllı oğul olsa, ocağın közüdür.
Oğul daşa neyləsin, ata ölüb mal qalmasa.
Ata malından nə fayda başda ağıl olmasa... [1, 129 – 130].
Bu deyimlərdən bəlli olur ki, Oğuzlar qızların tərbiyəsində ananı, oğlanların tərbiyəsində atanı aparıcı qüvvə hesab edirlər. Övladı ata–ananın əzizi, “iki gözünün biri” hesab edən oğuzlar onun tərbiyəsini və ağlını hər şeydən yüksəkdə tuturlar. Oğuzların qənaətinə görə, tərbiyəli və ağıllı insanların təmsil olunduğu cəmiyyət inkişaf edə, yağı düşməni basa, məmləkətini qoruya bilər. Hətta fiziki imkanlar da ağlın gücü ilə idarə olunur. Oğuzlar üçün ağıllı oğul milli sərvət hesab edilir. O, öz ata malından öncə məmləkətini, yurdunu, el–obasını, namusunu, qeyrətini qorumağı bacarmalıdır. Əcdadlarından miras qalan torpağını yağı düşməndən hifz etməli, onu gələcək nəsillərə ötürə biləcək ağılda, cəsarətdə olmalıdır. Oğuz cəmiyyətinin qayda – qanunları, həyat tərzi, təlim–tərbiyə mühiti insanların məhz bu ruhda formalaşmasına xidmət etmişdir.
Dastanda deyilir:
Bildiyini unutmasa ağıl yaxşıdır [1, 194].
Bu aforizmdən belə bir qənaətə gəlmək mümkündür ki, Oğuzlarda biliyin və intellektin mövcudluğu hələ son nəticə demək deyil. Əgər yaddaş, hafizə inkişaf etdirilməyibsə, onda qazanılan bilik də unudulub gedəcəkdir. Deməli, bilik o zaman öz səmərəli nəticəsini verir ki, unudulmur, yaddaşda qalır, təfəkkürün, idrakın inkişafına xidmət edir. Oğuz elinin bütün işlərini ağıl–kamal mücəssəməsi, müdriklik timsalı olan Dədə Qorqud yoluna qoyurdu. Dövlətin mühüm işlərini həll edərkən ona müraciət edir, onunla məsləhətləşir, çıxış yolunu məhz Dədə Qorquddan öyrənirdilər. Dədə Qorquda belə yüksək nüfuz qazandıran müdrikliyi, dünyagörmüş, ağıllı şəxsiyyət olması və Tanrı tərəfindən qəlbinə çilənmiş nur idi. Dövrünün tərbiyəçisi olan Dədə Qorqud haqqında dastanda deyilir:
“...Bayat boyunda Qorqud ata deyilən bir kişi vardı. O kişi Oğuzun kamil bilicisi idi. Nə deyirdisə, olurdu...Qorqud Ata Oğuz xalqının çətin işlərini həll edirdi. Nə olsa, Qorqud Ataya danışmayınca iş görməzdilər. O, nə buyursa, qəbul edərdilər, sözünü tutub gedərdilər” [1, 129].
“Kitabi – Dədə Qorqud” dastanı tarixi – etnoqrafik, ədəbi – filoloji, ictimai – fəlsəfi, pedaqoji – psixoloji və digər istiqamətlərdə araşdırmalar baxımından olduqca zəngin məzmuna malik misilsiz əsərdir [2, 16]. Prof. Əjdər Ağayev yazır ki, Dədə Qorqud pedaqogikasında Xeyirlə Şərin mübarizəsi, yaxşı və pisin reallığı danılmaz həqiqət kimi qavranılır. İnsanlar Xeyir və Şər əməllərinə görə qiymətləndirilir, cəzalandırılır [2, 19]. Dastanda Şər qüvvələrə qarşı mübarizədə fiziki güclə yanaşı, ağıl və intellektin, humanizmin dayandığını görürük.
Elmi pedaqogikanın qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri müstəqil düşünməyi, hadisələrə elmi yanaşmağı bacaran, tənqidi və məntiqi təfəkkür tərzinə, geniş eredusiyaya malik demokratik fikirli gənc nəsil tərbiyə etməkdən ibarətdir. “Kitabi – Dədə Qorqud” dastanında da bu vəzifə aparıcı istiqamət təşkil edir. Burada gənclərin əqli – intellektual, mənəvi – fiziki inkişafı ağsaqqalların formalaşdırdığı sağlam ab – havada, pedaqoji – psixoloji mühitdə keçir. Oğuz cəmiyyətində ağıl – kamal yaşla, böyüklüklə, vəzifə ilə ölçülmür. Qazan xan Oğuz elinin qüdrətli sərkərdəsidir. Lakin oğlu Uruzu haqsız məzəmmət etdikdə Uruz çəkinmədən Qazan xana deyir: “Dəvəcə böyümüşsən, köşəkcə ağlın yox! Təpəcə böyümüşsən, darıca beynin yox!” Qazan xan haqlı olaraq bu məzəmməti oğlunun üzə ağ olması kimi deyil, sanki onu ayıltması, səhvini düzəltməyə bir çağırış kimi qəbul edir. Deməli, Oğuz cəmiyyətinə gənclərin tərbiyəsində amiranəlik, böyüyün kiçiklər üzərində sərt tərbiyə qaydaları tətbiq etməsi yaddır. Fikir, məsləhət, tövsiyə, irad, əgər qəbul edilməsi məqbuldursa, kim tərəfindən söylənilməsinin fərqi yoxdur.
Gənclərin fiziki kamilliyi, onların sağlam və yetkin formalaşması müasir elmi pedaqogikada qarşıda duran vəzifələrdən biridir. “Kitabi – Dədə Qorqud” abidəsi bu baxımdan da klassik elmi pedaqogika mənbəyi hesab oluna bilər.
Tədqiqatçı Mobil Aslanlı yazır: “Eposda qəhrəmanların sücaəti, dözümü, cəsurluğu, ecazkar güc və qüvvəsi bilavasitə onların kamil fiziki tərbiyəsi ilə sıx bağlıdır. Keşməkeşli həyat yolu keçmiş Oğuz igidlərinin qətiyyətlilik, inadkarlıq, təkidlilik və s. kimi əxlaqi – iradi keyfiyyətləri onların fiziki mədəniyyət səviyyəsinin zəminində təşəkkül tapmışdır. Təcrübələr göstərmişdir ki, qəhrəmanlığı yaradan ən vacib amillər – böyük qüvvə, mətin iradə, güclü xarakter, habelə bədənin fiziki – cismani cəhətdən yetkin olmasıdır [3, 147]. Dastanın bütün boylarında ağıl və fiziki gücün, qüvvənin birliyi nəticəsində əldə olunan qələbənin şahidi oluruq. Oğuz gənclərinin təlimi, onların döyüş meydanlarında hünər göstərib, ad qazanması ulu babalarımızın qəhrəmanlıqlarla dolu ömür salnaməsi gözümüz önündə canlanır.
“Kitabi – Dədə Qorqud” dastanı qəhrəmanlarına xas olan ülvi məhəbbət hissləri abidənin bütün ruhuna hakimdir. Onun əbədiyaşarlığının bir sirri də elə budur. Ülvi məhəbbət hisslərinin yaratdığı əxlaqi – mənəvi sifətlər Oğuzlarda əsas prinsiplərdən biridir. Oğuzlarda əxlaqi – mənəvi sifətlər anaya, ataya, doğma torpağa, el – obaya, bacı – qardaşa, qadına, övlada, ağsaqqala, yaşlı insana, qohum - əqrəbaya, adət - ənənələrə, dini – mənəvi, eləcə də bəşəri dəyərlərə hörmət və ehtiramla müəyyənləşir. Dastanların məzmunundan doğan dərin əxlaqi məna Oğuz insanının mənəvi keyfiyyətini, cəmiyyət və başqalarına qarşı münasibətlərini özündə əks etdirir. “Kitabi – Dədə Qorqud”dakı hər bir boyun, hadisənin, fikrin əsasında ictimai məna ilə bərabər, əxlaqi ideya da dayanır. Bu ideya o qədər mükəmməl və dayanıqlıdır ki, heç bir kənar təsir və əks qüvvə onu sarsıda bilmir. Mükəmməl Oğuz əxlaqı Oğuz mənəviyyatını zənginləşdirən, onu əsrlərin, zamanların zəlzələlərinə qarşı dözümlü edən, sınaqlardan üzüağ çıxaran ən qiymətli mənəvi sərvətdir.
“Kitabi – Dədə Qorqud”da oxuyuruq:
Qovuşaraq sular daşsa, dəniz olmaz.
Təkəbbürlük eyləyəni Tanrı sevməz.
Könlünü uca tutan adamda ağıl olmaz.
Yad oğlunu saxlamaqla oğul olmaz, - böyüyəndə atar gedər, gördüm deməz.
Kül təpəcik olmaz (kürəkən oğul olmaz).
Qara eşşək başına yüyən vursan, qatır olmaz.
Qaravaşa don geydirsən, qadın olmaz.
Lopa – lopa qarlar yağsa, yaza qalmaz.
Gül – çiçəkli göyçə çəmən payıza qalmaz.
Köhnə pambıq bez olmaz.
Qarı düşmən dost olmaz.
Böyük, iti, polad qılıncı çalmayınca döyüş bitməz.
Kişi malına qıymayınca adı çıxmaz [1, 129 – 130].
Bütün bu deyimlər sınaqdan çıxmış, əlavə şərhə ehtiyacı olmayan hikmətlərdir.
Oğuzlarda ana şərəfi, ana ləyaqəti hər şeydən üstün tutulur. Ananın qayğısına qalmaq, onu qorumaq Oğuzlarda namus məsələsi sayılır. Ana namusunun, ana məhəbbətinin nə qədər uca tutulması “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”da heyrətamiz şəkildə təqdim olunur.
Oğuzlar öz övladlarını yersiz əzizləmir, çətinliklərə salır, sınağa çəkirdilər. Anadan olan uşağa müəyyən yaş həddinə dolub özünü təsdiq edənə qədər ad qoyulmurdu. Göstərdiyi hünərin, cəsarət və qabiliyyətin müqabilində oğlana, qıza ad verilirdi.
Oğuz cəmiyyətində ən ali ictimai qurum hesab edilən ailənin təməlində Tanrı duası, peyğəmbər rizası dayanırdı. Onlar hesab edirdilər ki, yalnız müqəddəs xeyir – dua ilə qurulan ailələrdə sağlam övlad dünyaya gətirmək, böyütmək, cəmiyyətə təqdim etmək olar. Ərə gedən qızın isməti, namusu, arı hər şeydən üstün tutulur. Ailə quran oğlanlar öz sevgililələrini ismətli, bakirə görmək istəyirlər. Dastanda Bamsı Beyrəyin dilindən eşitdiyimiz “Eyibli ərə getmək eyibdir ər evinə” [1, 163] buna misal ola bilər. Müraciətdə onu da görmək mümkündür ki, Oğuzlar ailə ittifaqına dar mənada yanaşmırlar. Yeni qurulan ailə tayfa birliyinin, qəbilə ittifaqının genişlənməsinə, nəsil – şəcərənin böyüməsinə, qohumluq əlaqələrinin inkişaf etməsinə zəmin yaratmalıdır. Ümumiyyətlə, dastanda qohum – qəbilə münasibətləri ön planda dayanır.
“Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”da Qazan xanın dilindən eşidirik:
Qohum – qəbiləli komam – yurdum!
Qulanla sığına – keyikə qonşu yurdum!
Səni düşmən haradan talayıb, gözəl yurdum!
Uca evimin tikilisi, yurdu qalmış,
Qoca anamın oturduğu yer də qalmış,
Oğlum Uruzun ox atdığı nişan qalmış,
Bəylərin at çapdırdığı meydan qalmış,
Qara mətbəxin yerində ocaq qalmış [1, 142].
Burada Qazan xanın yurdsevərlikdən doğan ağrı – acısı duyulur. O, əvvəlcə yurduna sevgisini bəyan edir, sonra düşməndən qisas almaq üçün adamlarını mübarizəyə ruhlandırır.
Dastanda bəhs edilən ata–ana, valideyn–övlad, ər–arvad məhəbbəti bu gün üçün də böyük tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edir.
“Kitabi – Dədə Qorqud” dastanında adət-ənənələr, el–obaya, doğma torpağa, xalqa dərin məhəbbət və sevgi hissinin qabarıq şəkildə əks olunması da mühüm tərbiyəvi təsirə malikdir.
Tədqiqatçı Abbas Səmədov “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanının boylarında olan tərbiyəvi adət - ənənələri dörd cür qruplaşdırmışdır:
1) Adqoyma adət və mərasimləri;
2) Döyüşdə və ovda qazanılan qələbənin bayram edilməsi adəti;
3) Ailədə valideynlərə və yaşlılara hörmət adəti;
4) Xeyriyyəçilik adəti [4, 21 – 25].
Oğuzlar bu adət və ənənələrə əməl etməklə həm öz şöhrətlərini artırır, həm də adət - ənənələrin yaşanmasına, nəsildən – nəsilə ötürülməsinə zəmin yaradırdılar.
“Kitabi – Dədə Qorqud” dastanında Oğuzların xeyriyyəçilik, mərdlik, insanlara kömək etmək, dayaq durmaq adətləri bütün təfərrüatı ilə öz əksini tapmışdır. Ümumiyyətlə, Oğuz xarakteri məhz bu kimi keyfiyyətləri özündə əks etdirmişdir ki, onlar xalqımızın xarakterində bu gün də yaşamaqdadır. “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”da kasıblara əl tutma adəti çox təsirli boyalarla əks olunmuşdur. Bu “boy”da comərdlik, igidlik şan – şöhrət sayılır, var – dövlət toplamaq alqışlanır. Lakin ən böyük ləyaqət, ad – san qazanmaq var – dövləti toplamaq deyil, həm də onu xalqa paylamaq bacarığıdır. Qazan xan öz var - dövlətini xalqa paylamaqla xeyriyyəçilik nümayiş etdirir, böyük ürək sahibi, humanist olduğunu göstərir. Dastanda oxuyuruq: “Ər malına qıymayınca adı çıxmaz”. Oğuz cəmiyyətinin qayda – qanunlarına görə qəbilə başçısı humanist, qayğıkeş, əliaçıq, çörəkverən, xeyriyyəçi, kimsəsizə əl tutan olmalı, el – obasının hörmətini, nüfuzunu qazanmalıdır. Dastandan aydın olur ki, Qazan xan 3 – 4 ildən bir öz mal–mülkünü və xəzinəsini əhaliyə paylayarmış, daha doğrusu, Oğuzların bu adətinə sadiq qalarmış. Qazan xan topladığı varidatdan heç bir pay götürməz, təkcə halalının, arvadının əlindən tutub evdən çıxarmış [1, 150]. Fikrimcə, bu adət - ənənə Oğuz xarakterini, Oğuz mənəvi dünyasını xarakterizə etmək baxımından çox əhəmiyyətlidir.
“Kitabi – Dədə Qorqud” dastanında babalarımızın ən qədim dövrlərdə yaratdıqları mədəni davranış qaydaları bu günümüz üçün də aktualdır. Onlardan bir neçəsinə diqqət yetirək:
- Oğul uzaq və qorxulu səfərə gedərkən valideynlərindən icazə alar; səfərə çıxarkən və qayıdarkən onlarla səmimi görüşər, ata – anasının əlindən öpər.
- Adam özündən yaşlı şəxslərin, xüsusən nüfuzlu ağsaqalların və vəzifə sahiblərinin hüzuruna gələndə ədəblə baş endirər, bağır basar, salam verər.
- Ata, ana, böyük qardaş kiçiyin alnından, sonuncu isə əvvəlkilərin əlindən öpər.
- Qıza, qadına həmişə hörmət göstərilər. Oğlanla qızın birgə olduğu yerdə “Qızların yolu əvvəldir”.
- Ən mötəbər şəxsin, nurani ağsaqqalın məqbul sayıb icazə verdiyi hərəkətə başqaları irad tutmaz.
- Qəbahət iş görmüş şəxs peşman olub aman istəsə və igidin “ayağına düşüb qılıncın altından keçsə”, igid onu əfv edər.
- Dara düşənə, “mədəd” istəyənə təmənnasız kömək göstərilər. Ancaq bu adam yaxşılıq edəni, köməyə çatan şəxsi heç vaxt unutmamalı, onun hörmətini uca tutmalıdır.
- Düşmən dəstəsi ilə vuruşan igidə başqa birisi kömək etmək istədikdə, əvvəlcə onun özündən icazə almalıdır, əks halda, bu, igidi təhqir etmək kimi bir şey olar.
- İgid qorxmaz olar, çətinliklər, qorxunc xəbərlər qarşısında acizlik göstərməz.
- Yad yerə gedən, düşmən ərazisində olan igid ayıq, sərvaxt, ehtiyatlı olar, sərvaxt yatar, əks halda düşmən onu tutub öldürər.
- Uzun illərin həsrətinə son qoyulduqda, fəlakətdən qurtulduqda şənlik təşkil edilər, camaat yeyib–içib, sevinər [1, 47; 152].
Yaşı min illərlə ölçülən, əsrlərin sınağından, təlatümündən süzülüb gələn bu deyimlər, dəyərli fikirlər bu gün də öz pedaqoji – psixoloji əhəmiyyətini, mənəvi dəyərini qoruyub saxlamaqdadır. Hər birində səxavətlilik, əliaçıqlıq, mərdlik, qoçaqlıq, vətənpərvərlik, mənəvi ucalıq, böyüyə, qadına hörmət, sədaqətlilik, dözümlülük kimi nəcib keyfiyyətlərin cəmləşdiyi bu adət - ənənələr Azərbaycanşünaslığın öyrənmə obyekti olaraq çox qiymətlidir. Buradan belə bir ümumiləşdirmə aparmaq mümkündür ki, “Kitabi–Dədə Qorqud” abidəsi əsrlərdən bəri xalqımızın həyatında mühüm rol oynamış ayrı–ayrı mərasimlərin əks olunduğu zəngin təlim–tərbiyə məktəbidir.
Adət-ənənələrin dərin kök saldığı Oğuz mühitində böyüyüb formalaşan Beyrək, Basat, Qaraca Çoban, Uruzun timsalında biz el – obanın igid oğlu, vəfalı, sədaqətli övlad, ər, yoldaş, dost görürük. Onlar elə bir mühitdə böyümüş, fiziki, əxlaqi, mənəvi keyfiyyətlərə yiyələnmişlər ki, istənilən çətinliyə düşərkən ondan çıxış yolu tapmağa müvəffəq olurlar.
Dastanda yurdun təbiətinə sevgi dolu baxış ayrıca xətt təşkil edir. Təbiətlə qarşılıqlı təmas Oğuz xarakterinin möhkəmlənməsinə, mübariz, döyüşkən, eləcə də humanist əhval–ruhiyyənin formalaşmasına zəmin yaratmışdır. Təbiətin gözəlliyi Oğuz gənclərinin zahiri görkəminə də təsirsiz ötüşməmişdir. Hətta Oğuz igidləri qaraquş ərdəmli olmaları ilə seçilmişlər. Əsrarəngiz, varlı təbiətdə Oğuz övladı şən, gümrah, əliaçıq, ürəyigeniş, saf qəlbli, sözə - sənətə, musiqiyə məhəbbət ruhunda böyüyür.
“Kitabi–Dədə Qorqud” dastanında musiqiyə, onun ilahi qüvvəsinə, ecazkar sədasına böyük önəm verilmişdir. Həmin dövrdə ən böyük qələbələr münasibətilə düzənlənən ziyafətlərdə, toy mərasimlərində, hətta hərbi səfərlərdə belə qopuzsuz keçinmək mümkün deyildi. Ümumiyyətlə, qopuz ulu babalarımız tərəfindən müqəddəs tutulmuş, ona xalqın mənəviyyat dünyasının səsini əks etdirən vasitə kimi yanaşılmışdır. “Uşun Qoca oğlu Səkrəyin boyu”na diqqət yetirək: Qardaşını xilas etmək üçün düşmən mövqelərinə varan Əgrək tanıya bilmədiyi qardaşı ilə üzbəüz gəlir, onu da düşmən bilərək məhv etmək istəyəndə görür ki, qarşısındakı igidin əlində qopuz var. O, dərhal əl saxlayıb deyir:
“Ay kafir, dədəm Qorqudun qopuzuna hörmət edib, vurmadım. Əgər əlində qopuz olmasaydı, qardaşımın başına and olsun, səni iki para edərdim” [1, 212].
Qardaşlar bir–birini tanıyır və birlikdə düşməni məğlub edirlər.
Dədə Qorqudun adı ilə bağlı olan qopuzun sədası müqəddəsliyi, xalqın soykökünə, mənəvi dəyərlərinə bağlılığı ilə Oğuzlarda vətənpərvərlik, eləcə də bəşəri duyğular, humanist hisslər oyadırdı. Qopuz tutmuş adam, hətta düşmən də olsa, ona əl qaldırılmır. Oğuz əlində sözə, qopuza, musiqiyə bəslənən belə müqəddəs hisslər türk dünyası insanlarınını incə zövq sahibi, böyük mədəniyyət daşıyıcısı olduqlarından xəbər verir.
“Kitabi–Dədə Qorqud” dastanı, ümumilikdə nikbin notlar, xoş əhval–ruhiyyə oyadan hisslər üzərində köklənmişdir. Doğrudur, boylardakı obrazlar çətin vəziyyətlərə düşür, qəmlənir, kədərlənir, yasa batır, ağlayır, başına faciə gəlmiş ailədə qız – gəlin ağ çıxarıb qara geyinir, igidlər qara geyib, göy sarınır, həlak olanın, yaxud ölümcül yaralananın atının quyruğunu kəsirlər. Bütün bunlarla yanaşı, boylarda haqq -ədalətin, xeyirxahlığın, sədaqətin zəfər çalması ümumilikdə dastanın nikbin əhвали-руhиййəsini yüksəldir, xoş ovqat yaradır.
Son olaraq qeyd etməliyik ki, bütün bunlar “Kitabi–Dədə Qorqud abidəsinin Azərbaycanşünaslığın tədqiqat obyekti olaraq geniş və çoxistiqamətli məxəzi olduğunu göstərir.
ƏDƏBİYYAT
- “Kitabi–Dədə Qorqud”. Bakı: Yazıçı, 1988.
- “Kitabi–Dədə Qorqud – 1300”. Bakı: Poliqraf, 1999.
- Aslanlı M. “Dədə Qorqud eposunda fiziki tərbiyə motivləri. Konfrans materialları. Bakı: Maarif, 1993.
- Səmədov A. “Kitabi–Dədə Qorqud” dastanlarında tərbiyə məsələləri // Azərbaycan məktəbi, 1999, №4.
РЕЗЮМЕ
В статье анализируется эпос «Китаби Деде Коркуд» в этнопедагогическом аспекте. Обобщаются нравственно - моральные качества в Огузах. Указывается, что эпос считается важным источником в некоторых отраслях в азербайджановедением.
SUMMARY
In the article Dada Gorgud epos is analysed in the etnopedagogical aspect, and generalized in Oghuz's moral – spiritual qualities.
It is shown that eros is rich source for studying some areas of Azerbaijan.
Həsənova Şərgiyyə
ЛЕКСИКА, ОБОЗНАЧАЮЩАЯ НРАВСТВЕННО-ВОЛЕВЫЕ
КАЧЕСТВА ХАРАКТЕРА ЧЕЛОВЕКА В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКE
Семантическая структура лексем микрополя «Нравственно-волевые качества человека» – широка и многопланова и прежде всего включает в себя эмоционально-оценочный элемент. Это такая структурная модель, которая построена по принципу «человек + оценочный признак» и в своих главных вариантах несёт потенциальную возможность пополнения состава ЛСГ в целом и общем новыми лексемами централизованного поля «характер человека».
В составе данного лексико-семантического поля по сравнению с лексемами, отражающими наиболее общие черты характера человека, а также отношение его к вещам, самому себе или окружающим, нравственно-волевые качества, безусловно, обладают более выраженными оттенками оценочности.
В свою очередь система оценочного словообразования современного азербайджанского языка характеризуется как некоторой общностью, так и различием в определённых своих категориальных значениях. Например, можно выделить отдельные расхождения в аспекте продуктивности, регулярности, частотности употребления экспрессивных словообразовательных типов двух языков. Кроме того, позиции оценки по шкале «хорошо» или «плохо» не являются в данном случае константными, потому что некоторые слова с течением времени под влиянием сугубо лингвистических, а также определенных экстралингвистических факторов могут их частично и полностью утратить. Вместе с тем стилистически нейтральные в эмоционально-оценочном отношении слова могут перейти в разряд эмоционально-оценочных.
Нравственно-волевые качества характера человека представляют его, прежде всего как самостоятельную (самодостаточную, или самоценную) личность, раскрывающуюся во всем своем разнообразии, то есть со своими индивидуальными чертами. Несложно установить, что, с одной стороны, это такие социально значимые волевые черты, которые отражают именно нравственную позицию человека по отношению к чему-либо (шире – философскую проблему нравственного выбора вообще), а с другой – волю, в основном выражающуюся в его идейных внутренних убеждениях. Иными словами, нравственно волевые качества выявляют самую суть человека. Ведь они неразрывно взаимосвязаны, так как нравственность возникнет из воли, а воля в свою очередь как бы нацеливает на нравственность.
В настоящей статье лингвистическому анализу будут подвергнуты такие характерные лексемы, как сильный (qüvvətli), честный, или правдивый (namuslu), открытый, в значении откровенности (açıq danışma), решительный, смелый, отважный, мужественный, храбрый, (qoçaq) бойкий (zirək), боевой (döyüş), деловой (iş), отчаянный, напористый, упорный, настырный, непреклонный (fədakar), дисциплинированный (fənn), стойкий (davamlı) (стоик = борющийся за свою идею). А также к нравственно-волевым качествам характера можно отнести оптимист – пессимист, активный, творец (в значении творчески активный или, напротив, пассивный) - yaradan, целеустремлённый (iradəli), воинственно настроенный, патриотически настроенный, рискованный - riski (личность, склонная к принятию рискованных решений), отмеченные особой маркировкой по степени интенсивности выражения признака – одержимый, маниакально одержимый, бесовский (в положительном и отрицательном смысле) и некоторые другие. В ходе лингвистического анализа мы станем их называть производными или периферийными, в отличие от центральных, или базовых.
В добавление к перечисленному, укажем на целый ряд нравственно-волевых качеств характера человека, которые традиционно считаются опорными понятиями в современной психологической науке. Эта такие лексемы, как: актуализированная личность = акцентуированная личность, человек, самоутверждающий себя = самоутверждение. Параметрами решительности или серьезного отношения к любому порученному делу (вышеуказанная архисема «человек ответственный») в психологии обозначают термином самореализация. Из разряда сугубо психологических склонностей, отражающих решимость или волеизъявление, выделяют такие свойства характера: рискованная личность, то есть человек, склонный к принятию рискованных решений.
Интересно отметить и такое явление: если лексемы, выражающие общие черты характера человека с отрицательной либо положительной коннотацией, без нарушения логико-смыслового содержания можно транспонировать в виде экспрессивных предикатных слов, типа молоток (в значении молодец), пьянь (собирательно и об одном человеке), недоносок (о человеке неполноценном умственно или физически), шкаф (о большом человеке), кирюха (о пьянице), ханыга, ханурик (в значении прощелыга), кореш (дружок) и некоторые другие, которые были проанализированы нами в предыдущей главе, то подобные модификации с лексемами, отражающими нравственно-волевые качества характера человека, в конкретном случае решительно невозможны.
Характерно, что та же «операция» не проходит и в азербайджанском языке. Более того, разночтения наблюдаются и внутри самих значений. Например, молоток как нравственно-волевое качество в просторечном значении молодец и в стилистически сниженном (жаргонном) контексте не тождественно слову çəkij. Можно сказать только afərin (в просторечном варианте əlaçı). Нет также прямой аналогии выражениям кирюха, ханыга или ханурик. Пьяница в просторечном варианте может быть заменён разве что лексемами sərxoş (sərxoşluq).
Нравственно-волевые качества характера являются основой и вместе с тем гарантом решительности и непреклонности его действий. Считаем, что значительно проще, но главное, целесообразнее рассмотреть это правило на примере русских и азербайджанских пословиц, устойчивых выражений, поговорок и т.д. Ведь общеупотребительный характер позволяет сделать более правильные обобщения. В качестве иллюстративного материала приведём некоторые из них, чья внутрення структура не отличается особой сложностью или двусмысленностью.
Zəhmət cörək gətirər təmbəllik aсмаq, zəhmət adamı yedirir, təmbəllik isə korlayır, işləməyən dişləməz. Труд приносит хлеб, лень голод. Труд человека кормит, а лень портит. Здесь ключевым словом является труд, поэтому указанную лексему правомерно включить в лексико-семантическое поле «Человек трудолюбивый». Приведённая пословица подтверждает хрестоматийное правило, гласящее: труд облагораживает человека, а лень портит. Оправданием включения данной лексемы в семантическое поле «Человек трудолюбивый» служит то обстоятельство, что труд, бесспорно, подразумевает также смелость, отвагу, мужество, решимость, упорство в достижении намеченной цели. Трудолюбивый человек в то же самое время, конечно, одновременно и упорный, в известном смысле решительный, тогда как лентяй, рассмотренный нами в многочисленных своих вариантах в первой главе работы, лишён мужества, решительности и упорства.
Zəhmət iş şərəfli əməkdir, əmək şöhrətdir. Труд – дело чести. Или: əmək həyatın düzüdür. Труд – соль жизни. Səbr edən hər şeyin öhdəsindən gələr. Терпение и труд все перетрут. Можно привести и другие характерные примеры. Например: Труд создал человека. Воля и труд дивные всходы дают. Прилежные руки добывают, ленивые руки портят. Умелые руки – помощник науки. Çalışan əl qazanır,tənbəl əl korlayır. Çalişqan adam bir günü iki gün edir. Трудолюбивый из одного дня два делает и т.п. Приведённые примеры свидетельствуют о том, что трудолюбие основывается, прежде всего, на упорстве. Упорство в свою очередь, безусловно, требует терпения; последнее хотя непосредственно и не связано с нравственностью, тем не менее проявляет себя именно как волевая категория: şərəfsiz həyatdan şərəfli юlüm yaxşыdы.
В отдельных случаях в подгруппу (или микрокласс) «Человек трудолюбивый» можно включить разного рода умения или навыки. Здесь происходит, на наш взгляд, следующая трансформация понятий. Рассмотрение имён существительных труд и умение (навыки и т.п.) в одном ряду в качестве однотипных слов нравственно-волевой категории, вероятнее всего, неправомерно. Однако, в составе пословиц или поговорок в обоих языках они способны соприкасаться, образовывая необходимый сплав лексем. Например: Умение – это признак ума. Əməkdar adamın gapısıni xoşbəxtlik döyər! В двери трудового люда стучится счастье. Əmək ilham mənbəyidir.
Или трудолюбие соотносится некоторым образом с надеждой: Труд - источник вдохновения. Əmək xoşbəxtliyin açarıdır. Труд - ключ к счастью. Zəhmət yemək istəmir,amma ozü yedirdir! Труд не питается, а питает. Zəhmət torpaqda, nemət-süfrədə. Труд на Земле, благодать на столе. İş adamın jövhəridir. Труд облагораживает человека. İşləyən dəmir pas tutmaz. Кто не работает, тот не ест. Doğru büdrər,amma yыxыlmaz.
Хорошо известна пословица: глаза боятся, руки делают. Qöz gorxur, əl işləyir. Здесь речь идет о преодолении страха или, лучше сказать, о подавлении чувства страха. Эту пословицу применяют в тех случаях, когда говорят о человеке, стыдящимся своих поступков и не находящего в себе воли и решимости противостоять безнравственным действиям.
Слово честь как производное от прилагательного честный нередко в контексте соотносится с гордостью, ибо гордость рождает честь. Отсюда и целый ряд поговорок. Например: Лучше смерть, но с честью, чем жизнь без чести. Вспомним пушкинское: береги честь смолоду. Или: Бесчестье хуже смерти. Namuslu əmək rüsvayçılıgdan yaxşıdır. Лучше с честью умереть, чем с позором сгнить. Лучше умереть стоя, чем жить на коленях. Или: Əmək səadətin atasıdır.
Честность пряма, ложь крива. Doğru yolla geden yorulmaz. Идущий путем чести (истины) да не устанет. Doğruluq insanı heç vaxt utandırmaz. Честный человек никогда не краснеет. Düzqün adam heç vaxt qızarmaz. Помощник честного – его поступки. Dost dosta arxa olar. Честь друг другу опора - dostu dosta dar qələr. Дружба проверяется в беде. Dost dostun eyibini üzünə deyər. Недостатки друга настоящий друг скажет в лицо. Dostluq düzgünlükdədir. Или: при соотношении понятий дружбы и чести. Dostunu mənə de, deyim sən kimsən? Скажи мне, кто твой друг, и я скажу, кто ты. Ən böyük dövlət dostluqdur. Дружба – это большое богатство. Yaxşiliq qapi açar, məhəbbət qapidan girər. Доброта открывает двери, куда входит любовь. Yaxşilıq et at dəryaya, balıq bilməsə, xalıq bilər. Делай добро, несмотря ни на что. Кто делает добро, то не ждёт награды.
Ярким нравственно-волевым качеством характера человека является смелость. Недаром говорят: смелость города берёт. В данном случае смеем говорить о гармоничном совмещении двух языковых пластов. Смелость – ярко выраженное волевое качество характера. Однако при изолированном рассмотрении данной лексемы в его антонимическом противопоставлении - трусость – симптоматично возникает понятие быть безвольным, а, следовательно, и безнравственным. Сравним: İnsan iki kərə ölməz. Трус умирает дважды. Соловей любит цветы, а человек – Родину. Bülbül qülü sevər, insan – Vətənini. В данном случае мы говорим уже о патриотизме, о любви человека к своей родине, а это глубоко нравственная категория. В то же время понятно, что человек, защищающий свою родину, рискует жизнью.
Интересно отметить развитие индивидуальных особенностей лексемы патриотизм в русском и азербайджанском языках. Vətənpərvər или vətənpərvərlik является существительным или прилагательным только со значением совершённого патриотического поступка. А в современном русском языке выражение патриотически настроенный, безусловно, является характеристикой личности, точнее, нравственно-волевой категорией. В самой структуре слов также имеются существенные различия. Vətənpərvər или vətənpərvərlik – это сложные слова, первая часть которых означает родина, а вторая, как нам удалось выяснить, древнеперсидский корень, который в редуцированном виде оказался в этом азербайджанском слове в виде постфикса. И, кстати сказать, это не единственный, а, значит, и уникальный вариант в азербайджанской лексикологии. По такому же архитектоническому принципу строится нравственно-волевое качество характера человека, выраженное в слове свободолюбивый: azadsevər (прилагательное) или azadsevərlik (имя существительное).
И в качестве сопоставления приведём примеры на выше указанную антонимическую пару: Трусость – это несчастье. Narahat adam qorxaq olar. Беспокойный человек бывает труслив. qorxa-qorxa cənnətə gedincə, gülə-gülə cəhənnəmə get! Лучше смеясь идти в ад, чем боязливо в рай. Гorxaq çəkinmədən danişar. Трус о смелости болтает. Qorxaq gündə yüz olər, igid ömründə bir yol! Трус умирает каждый день, а смелый только один раз и т.д. Bacarıq alın nişanəsidir и т.д. и т.п.
Сразу же подчеркнём, что все перечисленные примеры даны нами исключительно в целях краткой и обобщённой характеристики заявленной в заключительной главе основной проблемы, связанной со сравнительно-сопоставительной характеристикой нравственно-волевых качеств характера человека в современном русском и азербайджанском языках.
Итак, лексико-семантическая организация, включающая в свой состав различные лексические компоненты (свободные словосочетания, фразеологические сочетания и сращения, идиомы, пословицы и поговорки и т.п.) избранной нами направленности, характерна практически для всех пластов словарного состава азербайджанского языка.