Geum.ru

Иран және түркістан

Вид материалаДокументы
Подобный материал:
1   2   3

Түрік тілі сонау ХIII ғ. Ислам әлеміндегі 3 әдебиет тілінің бірі болды; олар арабша, парсыша және түрікше. Мисалы, ХIV ғ. бас шенінде еңбектерін жазған Жамал Қарши өзінің ұстазы Хұсамаддин Асими туралы аталған 3 тілде бірдей жазушы еді дейді.[90]

Мұхаммед Хайдар Дулатидiң парсыша еңбегi “Рәшиди Тарихы” XVIII-XIX ғғ. ойғыршаға аударылған.[91] Со секілді Мисалы, 980 ж. туған атақты ғалым һәм шаир Ибни Сина өзінің туындыларын һәм араб һәм парсы тілінде қатар жазған дана.

Әсiресе түркiлер тарапынан құрылған мемлекеттерде әдебиет тiлi, хатта ресми тіл парсыша болған. Түркілер орнатқан мемлекеттерде арабшадан гөрі парсышаның үстемдік еткені байқалады. Мір Әлішердің түрік тілінің парсышадан кем еместігін көрсетуге тырысуы сондықтан. Парсышаның жайылғаны соншалық-кім, тiптi мұсылмандық дiни әдебиеттердiң өзi парсыша жазылып, дiни сауаттылық парсы тiлiнде ашылатын болған. Мәселен, медреселерде лекциялар парсы тiлiнде оқылған. Нишабұрдың (Нишапұр) тарихын жазған автор Мажаддин ал-Ғафир (1059 ж. туған) иманның шарттарын бес жасында парсы тiлiнде үйренген-дi.[92] Қазіргі қазақ тілінің өзінде бес уақыт намаздың атаулары түгел дерліктей парсы тілінде айтылады; мисалы памдат (бомдод), бесін (пешин), намаздігер (дигар), шам (шом), құптан (хұфтан).


9-) ҚОРЫТЫНДЫ


Қорыта айтқанда, Исламияттан бұрынғы дәуірлерден келе жатқан Иран мәдениетінің ықпалдары, Иран жері мұсылман өркениетінің белді орталықтарының біріне айналған соң да жалғасқан. Көне Иран дәстүрлері, наным-сенімдерінің пішіні өзгеріп, исламдық сипат алды. Орталық Азияда, әсіресе, Түркістан өлкелерінде сопылық ағымның пайда болуында Иран мәдениетінің тікелей ықпалы байқалады. Сафауи билігі тұсында Иранда шиғалықтың бекінуіне қарамастан, әһли сүннет уәл жамағат жолын ұстанған Орталық Азия халықтары (түркілер мен тәжіктер) діни терминологияны парсыша қалпында қабылдады. Зәрдүшт нанымынан келе жатқан наурыз мерекесі аталмыш өңірде Исламнан кейін де жалғасты, бірақ, мұсылмандық көрініс алды.

Алайда, мәдени ықпалдасу бір жақты ғана болмайды; Иран жерін ғасырлар бойы билеген түркілердің де көптеген сөздері, наным-сенімдері, әдет-салттары Иран мәдениетіне күшті әсер етті. Бүгінгі күні парсы тілінің сөз қорында алты мыңға тарта түркі сөзінің кезігуі осының айқын айғағы. Халықтарымызды бір-біріне жақындататын алтын көпір іспетті ортақ мұраларымыз бауырлас елдердің болашақтағы ізгі қатынастарының кепілі іспетті.


25 Қазан 2000 ж. Алматы қаласы

[1] Ayd?n, Е., Nas?l Mьslьman Olduk, Ankara, 1996, 136-бет

[2] Цgel, Bahaettin, Tьrk Kьltьr Tarihi, Tьrk Tarih Kurumu Bas?mevi, Ankara, 1984, 28-бет

[3] Ежелгі үнді-иран халықтарының діни нанымдары және бейнелеу өнері айқын байқалады. Мәселен, әйгөлек суреттері күннің, бұқа бейнесі құдіреттіліктің ишараты боп табылады.

[4] Толстов, С.П., По следам древнехорезминской цивилизации, Москва-Ленинград, 1948, 77-78 беттер

[5] Ogel, B., Turk Kultur Tarihi, 46-бет

[6] Tallgren, A.M., Eurasia Septentrionalis Antigua, II, 48-бет

[7] Ogel, B., Turk Kultur Tarihi, 79-бет

[8] Бернштам, А.Н., Мат. и исс. по археологии, №26, 95-бет

[9] Қазақстан Тарихы, Алматы, Дәуір, 1993, 42-43 беттер

[10] Нығмет Мыңжан, Қазақтың Қысқаша Тарихы, 58-бет

[11] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…, 8-бет, 28-бет

[12] Gabain, A.V., Eski Tьrkзenin Grameri, Зeviren: M. Akal?n, Tьrk Tarih Kurumu, Ankara, 1988, 42-бет

[13] Haussig, H.W., Ipek Yolu ve…, 111-бет

[14] Haussig, Hans Wilhelm, Ipek Yolu ve Orta Asya Kultur Tarihi, 54-бет

[15] Gabain, A.V., Eski Tьrkзenin Grameri, Зeviren: M. Akal?n, TTK, Ankara, 1988, 1-бет

[16] Olcott, Martha B., The Kazakhs, Hoover Instituion Press, Stanford, USA, 1987, 5-бет

[17] Қазақтар, Қазақстан Даму Институты, Алматы, 1998, I-том, 25-бет және Қазақстан Тарихы, Алматы, Дәуір, 1993, 45-бет

[18] Бернштам, А.Н., Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана, Известия АН КазССР, №57, серия археологическая, 2-басылымы, 1949, 94-95 беттер

[19] Қазақтар, Қазақстан Даму Институты, Алматы, 1998, I-том, 23-бет

[20] Кляшторный, С.Г., Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии, АН СССР, Инс. Народов Азии, Москва, 1964, 174-бет және Қазақстан Тарихы, Алматы, Дәуір, 1993, 49-бет

[21] Литвинский, Б.А., Кангюйско-сарматский фарн, Душанбе, 1968, 110-бет

[22] Сосновский, Г.П., О Находках Оглатинского Могильника, №7-8, 35-бет

[23] Tallgren, A.M., Eurasia Septentrionalis Antigua, II, 82-бет

[24] Гинзбург, В.В., Материалы к антропологии древнего населения южного Казахстана, Советская Археология, №21, 1945, 384-бет

[25] Гинзбург, В.В., Краткие сообщения Института Этнографии, №17,1954, 67-бет

[26] Гинзбург, В.В., Антропологические материалы к проблеме этногенеза Бактрии, Материалы и исследования по археологии, №15, 1950, 248-бет

[27] Қазақстан Тарихы, Алматы, Дәуір, 1994, 125-бет

[28] Ошанин, Л.В., Иранские племена Западного Памира, Ташкент,1937

[29] Тасуир – сурет, суреттеу, бейне, бейнелеу

[30] Руденко, С., Глухов А., Могильник Кудырге на Алтая, 39-бет

[31] Сасанилер әулетін м.к. 227 ж. Ардашир Бабек құрған.

[32] Киселев, С.В., Древняя История Южной Сибири, 498-бет

[33] Вошинина, Материалы и исс. по арх., №17, 183-бет

[34] Бернштам, А.Н., Изображение Согдийца, Крат. сообщ. о докл. и полевых исс. Инс. Ист. Материальной Культуры, 19-бет

[35] Бернштам, А.Н., Материалы и исследования по археологии, №26, 136-бет

[36] Гинзбург, В.В., Мат. и исс. по археологии, 37, 157-167 беттер

[37] Зороастризмде ғана кезігетін осы оссуарлап сақтау әдеті жөнінде орыс автор Кривец былай деп жазған: «Труп умершего оставляли на окраине города на специальном сооружении на съедение собакам или птицам. Вне стен Самарканда жило до 200 семей, занимавшихся погребальными обрядами и выращивавших для этих целей собак. Лишь по истечении года очищенные костные останки собирали и совершали обряд погребения». Қараңыз: Кривец, Е.А., Ислам в Центральной Азии, Леном, Москва, 1999, 17-бет.

[38] Стависки, бұл да сонда, 64-бет

[39] Бернштам, А.Н., Согдийская колонизация Семиречья, Мат. и исс. по арх., 26, 133-бет

[40] Chavannes, E., Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux, suivi des notes additionells, reprint Paris 1950. Gedruckt nach der Ausgabe der Academie Imperiale des Sciences, St. II, Leiden, 1904, 235-бет

[41] Haussig, H. W., Ipek Yolu ve…, 262-бет

[42] Бернштам, А.Н., Материалы и исследования по археологии, 14, 110-бет

[43] Қазақстан Тарихы, Алматы, Дәуір, 1994, 63- бет

[44] Қазақстан Тарихы, 138-бет

[45] Васильев, Л.С., История востока, Высшая школа, Москва, 1998, 1-том, 256-бет

[46] Пікрият - идеология

[47] Васильев, Л.С., История востока, Высшая школа, Москва, 1998, 1-том, 259-бет

[48] Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, Москва, 1998, 64-бет.

[49] Қазақстан Тарихы, Алматы, Дәуір, 1993, 90-бет

[50] Haussig, Hans Wilhelm, Ipek Yolu ve Orta Asya Kultur Tarihi, 80-бет

[51] Nahavand, Encyclopaedia Britannica, 15th Edition, 1994-1998

[52] Дәһшетлі – қорқынышты, шәдид

[53] Prof. Dr. Muhammed Hamidullah, Quelques Traits Distinctif Dans La Biografie Du Prophete De l’Islam, Ebedi Risalet, ?zmir, 1993, 1-том, 98-бет

[54] Kitapз?, Z., Yeni ?slam Tarihi ve Tьrkistan, Istanbul, 1991, 214-бет

[55] Әл-Балазұри, Фұтұх ұл-Бұлдан, 575-бет

[56] Қазақстан – Ұлттық Энциклопедия, 1-том, 613-бет

[57] Ислам на территории бывшей Российской империи, Российская Академия Наук, Москва, 1998, выпуск 1, 11-бет

[58] Prof. Dr. Muhammed Hamidullah, Quelques Traits Distinctif Dans La Biografie Du Prophete De l’Islam, Ebedi Risalet, ?zmir, 1993, 1-том, 99-бет

[59] Togan, Ahmet Zeki Velidi., Kuran ve Tьrkler, Kay? Yay?nlar?, Istanbul, 1971, 18-бет

[60] Diloram, Ibrahim, The Islamization of Central Asia, Leicester-UK,1993,14-бет

[61] Исламиятта, басқа діндердегідей Жаратушы мен пенделері арасында дәнекерші, арашашы сынып жоқ: әр пенде мұң-мұқтажын Аллаһ Тағалаға тікелей айта алады, тікелей жалбарына алады. Аллаһ пенделеріне тым жақын, Құранның сөзімен айтқанда күре тамырымыздан да жақын. Сондықтан, адамдардың діни міндеттерін, құлшылықтарын реттеп, олар мен Аллаһ Тағала арасында жүретін «молла» деген сынып, яғни рұһбаният Ислам дінінде жоқ (Бұл туралы Құран Кәрим, Хадид Сүресі, 17-аятқа қараңыз). Молла, ахұн т.т. парсының сөзі. Бұл, Иранда пайда болған һәм Исламнан бұрынғы діндердің қалдығы. Ал, «имам» дегеніміз: «жетекші, алдынғы қатардағы, басшы, бастаушы» деген ұғымды білдіреді. Исламиятта, кез келген мұсылман (имамдық шарттарына муафық) намаз (дұға) кезінде имам бола алады. Намаздан (дұға) шыққан соң әркім өзінің тіршілігін жалғастыра береді. Сондықтан, қоғам мүшелерінің бәрінің белгілі сәуиеде діни мәліметі болады. Молдалы қоғамда, діни міндеттер молдалар табының монополиясына тапсырылғандықтан, молда емес мұсылмандардың діни білімі шамалы келеді: олар, не болса да молда бар ғой деп өз бойына парыз болған және тікелей өзінің салахиятындағы міндеттерді, Аллаһ Тағалаға тікелей құлшылық ету ләззетін басқаларға береді.

[62] Ишан: парсы тілінде «олар» деген сөз. Сопылық ұғымда, тариқат жолының басы-қасында болған сопылар туралы ишан, яғни олар деп айтылған. Кейін бұл сөз, тариқат басшыларына берілген атаққа айналған.

[63] Бұл туралы академик Бартольд та өзінің ойын жазған екен: «В Персии образовалась национальная христианская церковь с богослужением на персидском языке, оказавшая влияние как на распространение христианства в Средней Азии и в Китае, так и на дальнейшую жизнь Персии; персами-мусульманами до сих пор употребляются названия дней недели, заимствованные не у мусульман-арабов, но у персов-христиан» (Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, 17-бет). Демек, қазақ тіліндегі күн атауларының қайдан шыққаны белгілі. Тек жұма атауы ғана арабша; жиналу, бас қосу, жамағаттану дегенді білдіреді.

[64] Kцprьlь, Fuad., Tьrk Edebiyat?nda ?lk Mutasavvuflar, Diyanet ??leri Ba?kanl??? Yay?nlar?, Ankara, 1991, 20-21 беттер

[65] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций….,43-бет

[66] Біздің бұл тұжырымымызды академик Ә.Т. Қайдаров та растайды. Ол өзінің мақаласында былай деп жазады: “Арабо-иранские лексические заимствования, составляющие ныне ок. 15% обшего объема лексики, явились результатом контактов древных тюркских племен и родов, вошедших впоследствии в состав казахского народа, с ираноязычными согдийцами, тохарами, саками, а через них с арабскими племенами на территории Средней Азии и Казахстана”. Қараңыз: Кайдаров, А.Т., Казахский Язык, Языки Мира, Тюркские языки, Институт языкознания РАН, Москва, 1996, 253-бет

[67] Васильев, Л.С., История востока, I-том, 269-бет: “Если в период первых четырех халифов управление находилось в руках местных властей и велось в основном на греческом и персидском языках –ведь это были земли, отвоеванные у Византии и Ирана-, то с Омейядов, правда не сразу, ситуация начала меняться. Арабский язык повсюду вводился в качестве обязательного в делопроизводство». Араб тiлiнiң iс тiлi болуындағы негiзгi себеп алып мемлекеттегi тiл бiрлiгiн қамсыздандыру, яғни ортақ мемлекеттiк тiл сипаты болған. Негiзгi билеушi тап Үмәййә ұрпақтары, яғни әмәуилер, ал олардың тiлi арабша болғандықтан. Мұның негiзiнде дiни себеп iздеу дұрыс емес. Яғни, не Құранда не Пайғамбардың хадистерiнде мемлекеттiк тiл арабша болуы керек, немесе адамзат туған тiлiн ұмытып, арабша ғана сөйлеу керек деген бұйрық жоқ. Бiздегi шығыс бұрмалаушылар әрқашанда араб тiлiнiң мемлекеттiк деңгейiн сылтау ете отырып, басқа тiлдер қудаланды деп айтатыны һәм сол арқалы хақ дiн Исламды қаралауға тырысатыны негiзсiз.

[68] Ресми құжат ретінде диуан ең бірінші рет халифа Әділетті Омардың (634-644) кезінде жасалған ғазылардың тізімімен пайда болды. Кейінірек, диуан атауы қаржы мекемесі мағнасында қолданыла бастады. Мағауия (661-680) дәуірінде диуан мемлекеттік кеңсе деген мағнада қолданылды. Осман патшалығында диуан - патшаның кеңсесі, моғол дәулетінде болса қаржы министрлігі мағнасында қолданылған.

[69] Turan, ?., Tьrk Kьltьr Tarihi, 52-бет

[70] Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, 29-30 беттер: «К тому же победа арабского языка не только не была результатом действий арабского правительства, но была достигнута против его воли. Распространение Ислама среди покоренного населения разрушало всю финансовую систему халифата; еще менее желательно было для правительства распространение государственного языка среди немусульман; христианам даже запрещалось говорить по-арабски и учить своих детей в мусульманских школах. Тем не менее, Ислам сделался религией огромного большинства населения, и даже та часть населения, которая не приняла Ислама, приняла арабский язык. Успех арабского языка объясняется прежде всего тем, что арабы с самого начала не опирались только на силу оружия и военной организации, как германцы, монголы и в древности персы. Арабский народ же достиг к VII в. некоторый духовной культуры, выработал литературный язык и высоко ставил красноречие и поэзию»

[71] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…., 101-бет

[72] Бұлар әдебиеттерде қалыптасқан формалар. Бірақ, әр аймақта әр түрлі айтылуы мүмкін. Мәселен, памдатты таң, бесінді үйлен, намаздігерді екінді, намазшамды ақшам, құптанды жашийық деп айтушылар бар.

[73] Барманкулов М., Хрустальная мечта.., 376-бет

[74] Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, Москва, 1998, 34-бет

[75] Васильев, Л.С., История востока, Высшая школа, Москва, 1998, 1-том, 277-бет

[76] Ghuri Dynasty, Encyclopaedia Britannica, 15th Edition, 1994-1998

[77] Қожабекұлы, Байұзақ., Тарихи Таным, Алматы, Ататек, 1994, 201-бет

[78] Васильев, Л.С., История востока, Высшая школа, Москва, 1998, I-том, 298-бет

[79] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…, 105-бет

[80] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…., 106-бет

[81] Толық есімі Әбу Әли Хасан Әлиұлы. 1063-1092 жж. аралығында Селжүк сұлтандарының уәзірі болды. Әкесі Ғазнауилер ханаданында кіріс уәзірі (министрі) еді, сондықтан, оқымысты, мәдениетті ортада өсті. Алп Арслан Ханның уәзірі өлген соң оның уәзірлігіне тағайындалды. 30 жыл бойы ұлан-байтақ Селжүк мемлекетін іс жүзінде басқарған кемеңгер мемлекет қайраткері Низам әл-Мүлік, сұннилікті қолдады, Низамия медреселері деп аталатын білім ордаларын ұйымдастырып, сұнни ғұламаларын және басқа салалардағы атышулы ғалымдарын оқытты. 1092 ж. Исфаханнан Бағдадқа кетіп бара жатқанда шәһид етілген. Оның уафатынан кейін Селжүк дәулетінде тоқырау және ыдырау кезеңі басталды.

[82] Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, Москва, 1998, 65-бет.

[83] Иснад – сілтеме, хадисті жеткізушілердің алқасы

[84] Zenith of Islamic Literature, Encyclopaedia Britannica, 15th Edition, 1994-1998

[85] Turkic Languages, Encyclopaedia Britannica, 15th Edition, 1994-1998

[86] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…., 100-бет

[87] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…., 84бет

[88] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…, 108-бет

[89] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…., 171-бет

[90] Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, Москва, 1998, 96-бет.

[91] Барманкулов, М., Хрустальная мечта тюрков о квадронации, 369-бет

[92] Бартольд, В.В., Тюрки- Двенадцать лекций…., 101-бет