Темы диссертаций по экономике » Региональная экономика

Исследование вопросов эффективности выбора приоритетных направлений международных перевозок тема диссертации по экономике, полный текст автореферата



Автореферат



Ученая степень кандидат экономических наук
Автор Корриева, Ёкут Каримовна
Место защиты Ташкент
Год 2000
Шифр ВАК РФ 08.00.04

Автореферат диссертации по теме "Исследование вопросов эффективности выбора приоритетных направлений международных перевозок"

Тошкент автомобил - йулар инстигути

^ Кулёзма з^укукида

Кррриева Ёк;ут Каримовна

Хащю юкларни ташишни устувор йуналишларини танлаб олиш самарадорлиги масалаларининг тадкщоти

Ихтисослик : 08.00.04 - Микрощтисодиёт

(транспорт тизимвда)

Ик;тисод фанлари номзоди имий даражасини олиш учун диссертация автореферати

Тошкенг 2000 й.

Диссертация иши Тошкент автомобил - йулар институтида бажариди

Имий ра^бар:

-ицтисод фанлари докгори,

профессор Р.А.Саматов

Расмий оппонентлар:

-физика-математика фанлари

доктори, профессор А.Т.Шермудаммедов -иктисод фанлари номзоди,

доцент Р.Т.Зокиров

Етакчи муассаса -Узавтотранс корпорацияси

Химоя Топшент автомобил, - йулар институтидаги К. 067.33.03 кенгашш1инг 2 иил л ^р^Ы л соат /СР- да утадиган мажлисида булади. Манзил: 7(^0000 ГСП, Тошкенг, Мовароунпадр 20.

Диссертация билан Тошкент автомобил - йулар института кутубхонасида танин мумкин.

Автореферат 2000 йил

'1)> да таркатиди.

Кенгаш имий котиби

Э.Т. Акбаров

Имий ишнинг умумий таснифи

Тад^икот мавзусининг дозарблиги. Даплат иктисодий тараккиётинит мухим шартларпдан бири товар ва хизматларнинг жахон бозорига измилиь билан кириб боришплан иборатдир. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шут-курсатадики, транспорт атокалари, бу жараённи жадалаштиришнинг мухич омнлидир.

Узбекистан мннтакада кулай географик уринни :.>галаб турган бусада, ; дунснинг китьаларини 5'заро богловчи энг яцин денпп бандаргохларига чикии учун камида икки мамлакатдан утиб бориши керак. Иккинчи томонлан, хакаре юкларни автомобил транспорти ёрдамнда ташишла Узбекисто! гранспортчилирннннг йу'пда турли х'нл моддий па но.моддий тусикла! манжудлиги туфайн муанян кийинчиликлар пужудга кемокда.

Эрамиздан апваги II асрнинг о.*и| дан, эрамизпннг XV] асрн охнригач; фаопят курсатган <-Буюк ипак Г|$ли номи билан машхур буган, транзит сапс Пули, дуненннг уша дапрларда Хитойдан Шимонй Африка па Исианмягач; буган худудлаги бнрча яамлакатларпи узиро боглагап. Хознрги тштда унии тармхнм ахачнятм шкланмокда. Мииг нилар игари бупшилек, у Шарк и: Гарб \р|асидаП| кчпрнк булади.

Бугуши кукла Узбекистан Букж ипак йулини шклаш ташаббускори и; Оирупа Иттифоцинннг Оврупо - Кавказ - Оспе транспорт корилормни Каиказ в; Марказий Осиснипг янги муетакил даачатлари билан биргаликл; ршюжлатирппна техник ёрлам курсатпшга оид ТРАСЕКА - дастуришин фат шмшрокчнем еифашда улиишг ноёб географнк ахамияпшн саклаб комокла.

Куп холарла иктисодий снёсатн, самдо на транспорт конлаларп п: максалари турлича бх'гап лавлатлар иш фокмла кж гапнншш кун юмоилам; асосла самаран та рада ташкил аппша домр масаланн хал цплиш жуда мушку; муаммога анланади.

Шу туфайн транспорт тнзимлари па алокалариии ршюжлатирин билан боишк муаммоларпи хал этиш усгуиор стратеги к ахамият касб итали.

Имий муаммоии урганишн ларажаси. Транспорт фаолиятит баркарорлаштриш назарняси Л .Л. Афанасьев, Л.В.Контаропич, Д.П.Великанов Н.М.Васильен, Л.А. Бронштейн, М.И.Ирматов, В.Н.ппщиц кабн олимларпин такикотларпда ишлаб чикиган.

Мазкур изланишлар хужапк амалиётнга транснортнинг хар хил турлар! лежал молеларишшг боскичма-боскич жорий итипиппа асосланан.

Замонави махсус адабиётда хакаро юк ташшнн ташкпл этиш па уник рппожланмшмнп оптималаштнриш усул: ши такомилаштириш масалаларпг;

хам катта ахамият беримокда. Л.А.Ахмскт, M.F. Абдуганиеп, А.М.Багдасаров, Ш.А. Бугаев, М.П.Улицкий, М.С.Фиысльсон, Ж.Т.Рузиев, Г.М.Косимой, v Г.А.Ошатов, А.Т Шермухаммедов, К.У.Ужабоев, Р.Ф.Файзулаев каби олимларнинг гадки котларида юк (йулипчилар) окимини аниклащ, траспорт мажмуасини ривожлантириш, сохага дойр нстикбони бегилаш па транспорт ривожланншини лойихалаш б^йича изланишлар олиб бориган па аник гавсиялар бериган.

Ам.мо ушбу тадкикотларнинг аксарияти транспорт тизими муаммоларини бевосита киёсий, иктисодий хисоб-китоб цилиш нули билан хал этишда функционал бопшкнкка, курсаткичлар миклори чеклангани хода функиияларпнпг фапкулодда ахамиятига асосланадл. Бу уса хакаро иунаншларда транспорт турлари муносабатларини оптималаштириш на окплона ршюжлантиришга доир иатижаларни хамча пакт хам аниклаш имконини бермамди. Тавсия килинган- математик моделар транспорт тармоклари на коридорлари фаолиитииннг аирим элемснтларини оитималаштнришта мужаланган. Бунда acocan муанян соха мапфаатдари кузлаиганп хода, транслортнинг айрим турлари ривожланиши устунорлик кидали. Шу сабабли транспорт тизими фаолиятини оптималаштириштшг обьектпн шаргнриии хмсобга . олупчн. алохида иктпсони-ммгсммтнк молеларлан фойдаламишга а сослан гаи тадкикотга -.дтиёж наидо Оуди.

Тадкикотпипг мацсад па пазифалари - хацаро и^иалишларда нитомобил транспортлари фаолиятини мунофиклаштириш на самарадорлитпи ошириш буиича ишлаб чикиган тапсняларга асосланиб, уларнн рпшжлаш нриш ус.тубиёипш ырнишшм иборагяир. Бу мнсадаци тпшмлар на тармокларни бошкарнш шиарнисн тамоииларига сослан га н хола алохида пктпсодпи -мак-магпк моделарпи муанян тизимг^ Оирлаштирпш иули бнлаи амага ошириш мумкип.

Ктшгнп максадга jpitnnnn куипдагн иазифаларпп хал лиш бнлаи богл.пк: - алохида транспорт. турлари на умумап транспорт i изимииинг у зари чаракатланиш самарадорлигн. рииожлаишни хрлатшж бахолаш на сифат курсаткичлари ларажнси хамда мсъсрларипи бегилаш;

хакаро й^палишларда аптомобнл транспорта харакатлапши самарадорнппт ошириш учун ташкнлин - техника тадбирлариин таплаш услубиетипп ишлаб чикиш;

хакаро иупалишларда транспорт тпзимшш рашюнад рииожлантпрпшиинг иктисодин - математик моделини ншлаб чикиш;

хакаро йуналишларда автомобил транспорт

самарадорнппт аииклашнинг бизнес - режасини ишлаб чикиш.

хамда самарадорлик курсаткичларипи аниклаш.

Таки кот предмети. Таки коти И| >Х предмети хакаро йуналишларда транспорт фаолиятини ташкил этиш муаммолари па у билан боглик; буган нктнсодий муносабатларни Урганиш.

Тадкиког объекти. Хакаро йуналишларда автомобил ва бошка турдаги транспортларнинг биргаликдаги фаолиятининг тахнли, уни бошкариш па башоратлашиинг хужалик механизм хисобланади.

Тадкикотнинг умумий услубиёти ва усулари. Узбекистан Республикасида амага оширилаётган, иктисодиётни тубдан пело* килишнинг амалий талаблари, ушбу тадкикотнинг услубий таъминоти асоснни ташкил этади.

Ишда фойдаланиган тадкикот усулари каторида, энг апвало, системали ёндашувни кайд этиш жоиз.

Хакаро транспорт тизимининг рационал рпиожлантириш па узаро харакатланишини бахолаш, хамда башор? килиш услубиётни ишлаб чикишда куимдаги усулардан фойдаланиган: дастур - максадли усул; ривожланаётган моделар усули; гизим сифат холатиии психофнзиодогик бахолашммиг кналиметрмк усули; маълумотларни иктисодий тахнл эчиш усули.

Имий 1Ш1НИПГ ахборот базаси. Имий ишда Узбекистан Респубикаси Олий Мажлисининг конунчилик базаси, Макроиктисоднёт пазирлигиниш- на ivp.ni \пл транспорт тармокларипннг статистик, хнеобот . на бапшрат маьлумотлари. имий текшириш на домиха институтларпнинг нзлапшшшр натнжалари, имий маърузалар, наташшизда на чет иларда чоп -.л'иган адабиётлар, ТАСИС, ТРАСЕКА дастурииинг на бошка хакаро ташкилотларшшг хисоботлари. хамда муалиф томошшам утказигап излаиишларпннг иатнжа.таридан фондами мил л и.

Диссертация;л куриб чикилаетта муаммоларшнм' имий жихатлаи янгилиги:

- хакаро йуларда автомобил ва бошка турдаги транспортларшпп фаолияти самаралорлигини оширнш, хамда тарацкиёт курсаткичларипи оптималанпириииишг максадли - днетурини на иерархик мажмуасини ишлаб чикишлан;

- автомобил транспорти фаолиятини рипожлангнрнш ахполини ва самарадорлипши бахолашнинг даражаларини омтималаштириш хамда меъёрларини аниклашдан иборатднр.

Тадкикотлар олиб бориш жараёиида куиидагилар ишлаб чикили:

- автомобил транспорти фаолиятини хакаро юкларни та шиш жараёиида рнвожлантириш тизимини бахолаш па унинг бошка турдаги трамсиортлар билан узаро фаолияти самарадорлигини оширии услуби;

- хакаро антомобил транспорта фао.чпятн курсагкнчларнга. ташкн.чш) -техника тадбирларини жорий зтишнннг самарадорли таъсир килид] цонуниятларини аниклаш;

- транспорт фаолияти самарадорлигини бахолашнинг бизнес - режаснни ишлаб чпкиш.

Мазкур масалаларни тадкикот атиш асосида хакаро трампорт тизими фаолияти бошкарупини ва тараккиётини мувофнклаштирпшни мктисодий -математик модели таклиф этиди, у айркм хусусий ва комплекс бегилари буйича тнзим элементлари ахволини бахолаш; катор параметрах максадли вазифаларга кура тизим элементлари тараккиётини оптималштнришни амага ошириш. мижозларга хнзмат курсатиш сач'арадорнги на сифатшш оширишнинг янги имкониятларпни аниклаш; транспорт гмзшш булинмалари инфратузил.май^ш такомилаштиришнинг биринчи нипбатдати йупалишларппи бетилаш; мирик транспорт богламаларида турли хндаги трансиортларнинг узаро харакагланишида мувофиклаштнритан бошкарунни оптималаштиришни амага ошпришгн нмкон беради.

Тадкикот патнжаларишшг амалий ахамияти:

- хакаро юкларни ташншни ташкил атишнн на пул - коммуникация тармокдарпнм риножланиишппнг ахнолипи тахлил кишп хамда бахолаш услубинн кшлаб чикшшши

- транспорт Т113ИМ11ЯИН!' самарадор фнолият курсапшшпи на хакаро пупалишларла хизмат курсатиш сифатшш бахолаш учун чеъсрлар на уларпппг а\ам11Я1 кии бел I ил а ш лак;

- турп хилагп транспорт!ш рацнонал рнножлатпрнш па богламларда бпргаликда харакаглипмпшшшг иктнеолий - математик мше.тлари мамуасими шилаб чикшпдап;

- транспорт тизими богламасипи муиофик раппшла араккнп зпириш пмкошпп'лармин бедгшшшлап;

- Гк\и нланган хакаро йупалишда антомобил транспорт фаолиятниинг бизпсс - режаенни тузнш хамда транспорт тизими фаодиитпнипг нктисопи самара.юрлимшп аниклаш услубидан иборат.

Тадкикот натижалирипинг тажрибада куланплипш. Днссертацияннж асосии натижалари:

1995 - 1998 йнларла Тошкент автомобил - йул институгида угказиган имии - назарий ва техника анжуманлари.ч;

1998 йил 24 -25 сентябрям Тошкентла, Республиканинг дунё Сюзорпга киришн учун Узбекистан транспорт н\'лакларшш шаклшггприш маюусида >тказиган хакаро имии - назарий па техника анжуманида;

1997. 1998, 1999 йилари Тошксптда Узавтотранстех^ика ИИЧБ шшг техника кенгашларида маруза килинтан.

Муалифмпнг хакаро йуларда антомобил транспорта фаолияпши оптнмалаштириш билан боглик, пазифаларпи хал пшга дойр айрим такнфлари У'заптотранс корпорациясида, Узаптотранстехника ИИЧБ да тажрибадан \тказпган.

Чоп этиганнк. Диссертация пшинипг асосий мазмуни па натижалари 6 та имий маколада ва битга монографияда 4,8 Сосма табоц хажмида чоп зтиган.

Ишнинг структураси. Диссертация иши кириш, туртта боб, хулоса, фойлаланиган алабпётлар руйхати па илонадан иборат.

Кириш кисчнда мавзунинг дозарблиги асослаииб, нзланпшлирпииг максад па пазифалари, услубий асослари, ахборот базаси, имий яигммги, амалий ахамияти ва тажрибада куланилиши баён этиган.

Хакаро юкларни ташиш амалиётннинг тащили дсб помлашан бириичи бобда Узбекистан пул - транспорт мажмуасипи хакаро транспорт коммуннкацияепнппг я гона иктисодий снёсатига узаро боглаитап хола рниождантнриш, хакаро юкларни ташпшпи уступор иунаншлари, транспорт инфратузпмаси тараккиётидаш иитсфацня жараёпдарша дойр жачоп амнлиёти тахпл утигми.

Турли хил трапепортлар киёсии курсаткичларннн апиклаш на тпхдил л иш услубпё! н лоб помлангап иккпнчи бобла, транспорт турларинннг хакаро иуналишдарла самарали шшашмпи би\от,ш[ учоилари ва уларнтн меъёрпй кпиматларипн апиклаш услубнстлари хамда бу меьёрии кпйматлар курсаткичлари баён этптнп.

Хакаро йунашидарда турп хидаги транспортларпнпг нишшшш муиофпклишифип! услубиёти ,чсГ> иомлангаи учнпчи бобла, транспорт боипшлари самнралорпппш ошпрпш на рииожлаптприш муаммоларп, хамла транспорт пинми (|)аодпятини оптималаштириш моделарн ке:ппрнл1 ап.

Антомобил трамстюртинипг хакаро йунашнлардагп фаопяти самаралорпгини бахолаш дсС номлаиган туртиичи бобда, транспорт пгзпмипп самаралорлик фнонятини бахолаш услубиёти па мезоилари, транспорт тичимппп ршюжлаптириш истикбошш бегилаш услубиёти, хакаро маршругларда антомобил трансиортининг самарали фаолиятиии аниклаш натижалари баён лил тан.

Хулоснда имий пзланишларпинг натижалари умулаштириган булиб, хакаро иупамшларда транспорт тизими фаолиятнни оптималаштириш борасида таккфлар бериган.

Диссертация ишининг асосий мазмуни ва л;имоя килинадиган натижалари.

Марказий Осиё минтакнсида мавжул буган транзит юк ташиш тармоги бозор иктисодиети тамоииларига мупофнк ранишда, мехнатни янгича тацсимлаш асосида, >аа самарадор тнзимга айланиши мумкин. Бундам пафакат Узбекистоннинг, баки бугун жахон иктисодиётидаги умумий жараёнлар хам манфаатдордир.

Хозирги пайтда Узбекистоннинг автомобил йул инфратузимаси мухим ахамиягга Jra булиб, асосий Ирпаши сифатила хакаро юк аа йулопчкларнп ташиш учун Ицтисодий хамкорлик ташкилотн (ЭКО) дастури, ТАСИС - техник ёрдам дастури ва ТРАСЕКА (Оврупо - Кавказ - Осиё транспорт йулаги) дастурига киритиган барча лойикаларда к,а1Ш зтиган. Пундап ташкари, жапубий банларгохлар (Эрон.Покистон) па жанубич-гарбий. йуналишлардагн (Туркиядаги бандаргохлар) билип кесишгаи апто.чобил улири, Оврупо мамлакагларн -Румнния, Богария, Германия, Франциини богловчи на Кавказ оркали утгап асосий йулар шимолий хамда шаркни (Хитой, Япония, М\чупси>п) йуиалишларига факат ^збекистон буйлаб угади па у маижуд йуналиш.чаршнп аксариятн буиича истикболн хамкорликли ршюжлан'шрпши мумкин.

Масалан, Жапубий пуналишларда г paiicuopi кочмуиикатшларпнп таьмиилашиипг куиидаги имкопиятнри мавжуд:

- Тсджеп-Машхад темир йул тармогилан фойдаланнш ва Зохилоп оркали Покистонга йул очниг,

Тсрмиз-1ч(>бул-Пс11|онар-К.орами оркали yuan маижул авгамобил .магистралидап фопдалаипш;

- Вакхом пулаги буйнча тогнк Па ia\aion оркали Крракурум нюсессша чикиб, Карочп баиларгохига онб борунчи йуни куршп;

- кжларни КуП1ка-Хирот-Квстга-К,арочи трассаси бу'ймча тапппн.

Fnpf> иксперишриннпг фикрича, Марказий Осиё на Кавказорш давлагларипипг Оврупонинг ягоиа ipanciiopi бозорша чикшпинн iiinip\iaia якип хакаро битимлар снгилаштиради на имкон беради.

ТРАСЕКА дастури доирасида, хакаро ташкилот.чар хозиртача 22 техник хамкорлик злаиишларини маблаг бплаи таъминлади.чар. Ударнинг 16 тасила Узбекистан (|)аол пиггирок отмокла.

Узбекнсгон Республикаси ер усти транспорт па транзит сохасплаги куп томонлама хакаро конвенция ва битимларда иштирок итмокда.

Ер усти транспорта сохаснда Узбекнстон Республикаси томонпдан ЭКО

аъзоси буган мамлакатлар билан 36 та битим тузиган, шу жумладан: Козогистон билан - 6 та, Киргизистон - 7, Озарбайжоп - 2, Туркмамистон - 5, Эрон - 3, Покистон - 1, Туркия - 2 та.

57 даплат имзолаган ТИР конвенцияси алохида эьтмборга молик чунки у бутун дунёда фойдаланиладиган ягона транзит тизимидир. Унинг аъзолари учуп чегараларни кесиб $ти шли ягона меъёрлар тизими амал циладн, божхона хизматлари дунёда тан омнган назорат на кафодат тизимидан фойдаланадилар.

Узбекистан хам бу конвенциянинг аъзосидир.

Узбекистан нктисодиёти ва транспорт мажмуаси одида турган муаммоларнн ечиш ва яратинши мумкип буган испикболи имконинтларин фондалаииш учуй, транспорт тизими фаолиятипи чукур тахлил этиди.

Хар бнр транспорт турининг ривожланнши па ишииинг самарадорпги катор курсаткичлар мажмуаси билан учанади хамда бу курсаткичлар асосида транспорт тизими фаодияти хакида хулосалар кипнади. Фнрмалар иш.мб чикариш - хужалик фаолиятипи тахлил килиш учун манжуд услубларнинг куйидаги кмчпнкларпин таъкидлаб утиш лозим:

- эталон мсъёрларини бахолаш бнрликларипинг на бахола!и услубиётипшп йукпги;

- транспорт тизиминипг ишлаш самарадорш ним бахолаш на упиш меьерий бахолаш бирнкларпиинг ягона комплекс интеграл курсагкичииппг и;. к 1:11 п.

Транспорт турлрпда курсаткичларшшг бир - бнридап фарк киладигап хпелатлари, учами ва физик маъиосшпшг маълум мазмунларн манжуд. Бу хусусиятлар барча бегилар буйича транспорт тизими холатипи комплекс бахолашла аирим кпиинчнликларга сабаб 65'лади.

Шу сббли фанспорт тизнмннипг ишлаш самарадорншии шпеф.и курсаткичипп аппкдаш борасида излапишлар олиб бориди, трапепор! тизими ишлаш самарадорплигиннш комплекс курсаткичипп апиклаш учуп макбуликлариннг ургача геометрик .микдоридап кемб чикадиган умумлаппири.'иан учони буйича анмклаш лозим.

Впзпнпг фикримизча умумдаип приган таъсирпи куриппшпг ли кулан усуларидан бнрп Харннгтоннинг макбулик функцияси хисоблападн.

Макбулик шкаласи психофизиолотпк шкалаларга мансуб булиб, ташки куриинши маптикпн угриликни курсатади.

Умумлаштпрпган макбулик функииясипн куриш замш шла курсаткнчларнпнт табиий а(1рим кинматларини макбулик ва афзаликнинг учовспз шкалаларига, аирим таъспрларни канта шаклаитириш гояси стали..

Транспорт тизими фаодияти фаолипши бахолашдагн манжуд

кийинчипкдар ечими умумлаштирувчи ягона курсаткични тузиш билан хал охлади, у билан худи эталондагидек транспорт тизимпнинг хар бир айрпм па комплекс курсаткичини таккослаш мумкии. Хар бмр иатижа берувчи курсаткич узининг физик мазмунига ва учовига зга, шунинг учуп умумлаштирупчм Сегига барча курсаткичлар учун сунъий учовни киритиш зарур. Бундай учов сифатида куйидаги турдаги тенглама билан ифодаланувчи, мантикий эгри куринишидаги макбулик функцнясини куришни таклиф килиш мумкин:

Бунда, кпбернетиканинг асосин коидаларп универсал па бошкариладнган объект!шнг физик мохиятига боглик амас.

К,айд атнганлардан келиб чиккан хола транспорт тизими фаолияти самарадорппши бахолашнмнт жуда кул ail ечимларплан бири макбулик фупкциисп jkaii.Miiiii раишап будади.

Макбулик фупкциясини статистик сезувчан.типппшг учопи Судий вариаапя коэффициенты хпзмат к"-чади.

Бизпипг назаримизда, методик адекиатдик бахоеини амадлаги статист к хужжатлар бупича курсаткичлардап бирпшшг 10-12 га кийматпин таилашпи амага опшрпб. текширпипш куйидаги куреагкич ёрдампда бажарпш мумкип

бунда: УД - п-.чпк к^'рсаткпчшшг -лик гурухидаги миклор.тари: У, - -.тик пшерпаниш уртача кнймати; п - кпйматлар сони (таплаш мпклорп): >',ДД - -лик гурухинши анг куп кий.мнтп; УДДД- i-лик гурухнпиш апг кам кпймагн.

Агар каттанк /с 1 буса, унда барча тескари кииматдар бахолаш гурухинипг пчида буладилар па демак бахолаш модслини айнан адекпат дейишимиз мумкип, агар / > 1 буса, унда модел алекват амас. Текшпрушш барча бахолаш интервалари учун $тказиш мумкин. Намуна сифатида юк автомобиларининг фойдали пул юриш коэффициент б\'Гшча макбулпкппнг таксимлаш адекватлигини текшириш бажариди.

У = I - в е (1)

бунда: а - иссимпготанинг нмкони буган знг юкори киимати; в.е - эмпирик коэффициентлар;

х - энг кам кнйматдан энт юкоригача буган диапозонда биринчн кч'рсаткичларшшг узгариши.

I-жал пал

Атолобиларнннг фойдали пул юриш коэффиииснтининг статистик гаксимланишини адекватлик курсаткичи.

Бахолаш rypy>yiapii у J mm у J ma* А  г 2 г /

лЁмон 0,56 0,68 0,12 0,066 0,132 1,03

Коникарли 0,68 0,76 0,08 0,013 0,0260 0,30

Я.хшн 0,76 0,83 0,07 0,020 0,040 0,57

Жуда яхиш 0,83 0,95 0,12 0,043 0,086 0,66

Хар Gup I - курсаткичнчнг амадаги абсолют кийматини унинг имконпятн зксгремал кий.матндан канчага фар*; килишини купилаЩ ифода буиича аникланупчп miciiii чекланишнннг микдори ёрламида аниклаш мумкин: л А, (max) = (I - A, (max)) X, -* max буганда (3)

д А, (min) ='(1 - А, (min)) X, -> min буганда (4)

бунда: д А, - I - к.урсаткичнм Узмнинг акстремал цийматидам нисбнй

чеклиниши.

(3, 4) м(|)олаларни та.хнл кила турнб шуни таькидлаб jfiiuu мумкмнкн. иисбпи чскланишнинг мнкдори курсаткичларпи оптималаштмриш фунышменпн, унммг миинмал па максимал ^ийматннинг интинш йуналишига боглик змас. яъни X, - max ёкн X, min да д A, (max) = л А, (min) = (I -А,) шартига рнои киннан.

Парамстрик масалаии ечиш асосида транспорт тизими си(|шти хо.чатнии бахолаш учум кунидаги п<|)ола буйпча умумлаштнриган интеграл курсаткич тавеня киннан.

бунда: - транспорт тнзимм холатп сифагининг комплекс интеграл

иисбнп курсаткичп; п - хусусий кУрсаткичларшшп сони. X,. А,. ДА,. <3j -лар курсаткичларпи нг абсолют кийматининг узгариш орамгмин бахолончп меъёрий кнйматларни аниклаш учун зарур. Меъёрий бахологзчи кийматлар макбулик функциясииинг мантикин агри чнзики ёрдамнда графо-анапитик усул билан аникланади (1 - Раем).

Худдн шу усуда к\'рсаткнчларнинг абсолют кийматларн аникланади. Буларнииг барчаси, транспорт тизими фаолиятинп сифат па самарадорлик кхреаткплярнни бахолаш имконинп берадн.

0 12 3 4

бахо.'шиётган курсаткнчминг киймати 2.1 Раем. Макбулик чегарапий кийматларини амиклопчи мамтиций л'рилик Изо*: 1-тизим фаолиятининг ахиоли жуда хши; 2-яхши;

З-коиицарли; 4-ёмоп. Апгомобил транспортининг ривожлапиши ягома транспорт жзимшш ташкил этиш па фаолият курсатшии учум зарурии шарт-шнропт тдирадн. T;ip\iooap ургасида нкшсодпй-транснорг локасинп шинслаш 'имкошшшш таъминлайди, хар бир транспорт туриднн инада самаранрок фойданпиш имкопиятини беради, такомиляшгаи, бирглпкда иш омб борпш шио.чаршш кудлашпи бетлашш.

Хакаро путштшларла юк/шрнн гтинш жнраёшшн бажарплашнп пшларпн хпеобга осак, хар хил турдаги траиспортларни шона ipaiicnopi тп:шмпдап1 унаро хмкоршн купннги соспй пшклнрн яккол памоён буладп: пктпеодип; техпикаиий: темюлогик; Оошк,арун.

Хлкаро транспорт Скюшмннри ишлрпнн самрли а мал га оширшн учун барча маенлаларни иккита мажмуакий муаммота на турпи иупалипиа бупш мумкин (2 - Раем).

Шулардан кслиб чнккан хода транспорт тизими 1Ш1ларини бошкаршнни мунофиклаилиршпннг бир кагор тимойиларнн нннклашги харикат кипили. Хакаро йунадншларда турли хил траиспортларнинг узаро хамкорлик тамоймлари куйдагига мувофик ифода атилали

(Vj ) (V х )[[П(х.С(7))и/=Сх,7)]->П(Пм(Х).0)! (6)

Транспортшшг априм турларипи узаро бир - бирнга кепшуни истикболини аникдаш тамойилари куйидагича нфодаланади

(Vj ) (V л )([П (\',0(j)) и y(j.x) = J (1)]-+Л(ПмР0.О)} (7)

2 - Раем. Хакаро транспорт богламаларининг ишнш самаралорлипши оширишнинг а ок,илона ривожланишининг ластурнй-ма^садли схемаси.

бунда, Y ва / - бериган функциялар; П - бошк;аруп (ташиш) жараёни.

Глобал, мавжуд булиши мумкин бугап холатни тскширмасдан мстикбони аниклаш тамойиларидан . фойдаланиш мумкин, бунинг учун куйидаги шартларни бажариш старли (Vm) { (пт. H (ni)) e X] - | m s M'j} (8)

Ушбу усунинг айнан адекватлигипи исботлаш учун макбулик шкаласини кайта шаклантириш муаммосини, Учашлар назариясига такдим этиш муаммоси сифатида куриб чнкиш етарли.

Транспорт тизими фаонитипи хакаро йу'налишларда оптималаштнришнинг математик мод^пни ифода утнш учун маьлум йуналишнинг талаби буйича хизмат курсатаётган транспорт тури куриб чикмлади. Транспорт тури минтацанинг ицтисолий миконида ишлаб чикариш тизичпнинг бир кисми сифатида каралади.

Бериган иктисоамй макои хакаро транспорт мажмуаеиии ривождантприш режаси, унинг кирраларипи ривожлапиш атамаларида ифодаланнши мумкин.

Режалаштириган даврнинг охирида башорат эшган юк окимларнпипг максима интснснктгн (Bi), Уналишлат с к и хумуддын юк окнмларшш ташиш учун керакди транспорт иоситаларинииг умумин сони (Ат), транспорт турпни рпвожлантиришга ажратиган хар хил турлаги ресурелар миклорп (Re) каби капаликлар худуднш микроицтисодий фаолиятнинг моделирилап или пади ва транспорт турнни рипожланиши мо."слари учун ташки иарамстрлар хисобланадн. Бу иарамстрлар хар бир киймати бутун макон иктисолиёти нуктаи наырнлап канчалик ахамлятга эгалипнш бнхоланпа кижиш тугдирали. Шутппи учуй от нмалаипирншнипг максадли фуикциидари атамаларида модел тузпб ч пкнди.

Киррапп аник рииожланиш топишриги таклим лигап молел пук'пж шиари буйича унинг рпиожланишипи К нариантила куйннги катганкларпи бериншп расмап мужалинган: аш - -кпрралаги m-турли харакат иосшаеи биршнпииг сопи: - i-Kiippajuiin умумий харажапар; rlkl - -кпрралаги /.-ресурсларнипг сарфи; С,кД, - i-киррнлаги траиспортпипг т-тури бпрлигинипг унумдорлик курсаткичи; X.i, - узгарувчан функция; 1м - ракобит коэффициенты.

Кирнтнгап бегилар ёрдамида мсаланинг чекловларинн кумидаги тартибда ёзмш мумкин

V к. kl м

IIalU,x.<A; (9) Z IalkmxД,c,k,Д>b, '(10)

I k-l ' k-t mлl

I I K, ' (H)

Максадли функдпя куйпдаги куршшшга эга булади:

Е I f,i x,k Kk-> min (12)

i-i i-i

(9) шартнинг ифодйси туки, транспорт турларининг хар бири па маркаси б?йича талаб килинган сони, улардан фойдаланишда пайдо буган афзалнклар таъкидланади; (10) шарт, турнинг хар бир киррасида кетма-кет ташнб келинаётган юклар окимнни жойлаштнрншни таъминлайди; (11) шарти, бугун тур рипожланишн буйича ресурсларнинг чекловини бегилайди. Максадли функция ташпшга буган талабларни хисобга оган хола (10), мавжуд иктисодий имкониятларни (И) на транспортами фоидаланиш тизимида вужудга кеган афзаликларни (9) инобатга онб транспорт турмни рнпожланишида харажатларни миним&тлаштиришни ифода этади. Тугри масаланннг ечнми, турни хар бир киррасипи оптимал ривожланишини танлаш хисобланади.

Куй 11.11 hiI маса.танннг хусусияти. узгарувчининг булев характерига муиофик булиб, тегишли ечнш усуларини кулашни шарт килиб ку'яди.

Транспорт турларинннг хакаро иуналишлардаги фаонят курсаткичлари куппша узгарувчиларшшг функиияси хисобланади па хар бир хусусий меюнпинг оптималашугшга боглик Стлали. Истикбони бегилаш факаннна кипит кобнпяппшнг барча мапжул захпраларпдан фойлаланишпмпг чахл иди аеосида бажарилинш мумкин, яъпи хар бир хусусий бсгисп буйича мавжуд холати бахоланали.

Транснортнипг хар бир тури на к$''рсаткичларм буйича уртача квадратик чеклапишлар хисоби, чекл.пшшларнинг уртача тпеграл курсаткичлари на матнкий бахоси апиклапли.

Транспорт турларидан фойдалаппш самарадорши, ршюжлапиш холати па корхоналарпинг хизмат курсатпш сифагипинг чхнлида, интеграл курсаткнчппи (а..) хисобли киймати учун, хар бир курсаткнч буйича пнебнй муиосабатларнинг меъёрпп кпйматларн ва писбнй чеклапшпларннпг аипрмаси аниклаиади.

Интеграл курсаткнч буйича чизим холатини баходаш учун хар бир I-хисобли чекланиш квадратга оширилади па нисбий чекланишларнннг кпарат кийматлари аникланадн. Сунгра чекланншнинг умумлашган интеграл киймати топплади.

Истикбони бегилашнпнг асоснй назпфаси, хар бир транспорт тури на бутун транспорт тизимининг фаолияти самарадорлигини бериган меъёрларини таъминловчи даражагача рнпожланишини лойихалаш хисобланади.

Транспорт тизимини рипожнптиришнинг истикболини бегилаш куиидагилардан нборат булади:

транспорт самарадорлитини о шири ш тапабини кондирувчи курсаткичлари микдорининг истикболини бегилаш;

- тизимнинг самарадорлитини па сифатини бегиланган даражагача етказншга имкон берупчи тадбирлар мажмунни танлаш;

- рипожланиш вариантларини так\ослаш буйпча хисоблаш мажмуини бажариш на бериган знг кам харажатларга мувофик келувчи вариантни танлаш;

тизим ривожланишииииг мажмуавий - максадли дастурпнинг самарадорлитини аник^аш.

Кайд этиганлар асосида, хакаро йуналишларда агломобил трансиортиничг ривожланиш истикболини бегилаш, тизим фаолияти самарадорлитини ошириш, комплекс бахолашнинг услубиётн ва тартпби ишлаб чикиди (3 - Раем).

Автомобил транспортпни ривожланишини моделаштириш намунасига мупофик ранишда ташкг.лий-тсхник тадбирларни танлаш буйпча хисоб -киюблар амага оширидн.

Масалан. игона харакат таркиоилан фойдалаишп уиумдорлигп зарурии усишнипг дХ(9) = 1,29 микдорпни апикдамиз.

Фойдалаииш тезлигини оширшп зарурлиги йуналиши Суй ими тадбирлар жорий зтишга кабул кшишганлиги саОаГши, сонштиршшш шу тадбирднн дХ(0) = 1,29 ни зхтпмо.т.ти усиш микдорларини солиштирпшдаи бошлаимиз. Шуии апиклаймизки, тадСшрипи жорий этнш истаган иатижасиии ошнга имкон бирали, аммо биргина бу тадбирнинг узи керакли уеншнинг микдорнни ошнга старли имас. Шупипг учун, "Ишлаб чикаришпи диспстчерлик бошкариш антоматизацпялаштнригап тизимини жорий итиш" тадбирипи жорий пш нмкопиитшш кушпмча тскширпладн, у антомоОпдап фойллашнп унумдорнгипи 1,05 марта оишршига нмкон беради.

Антомобнл тариспортида нмий-тс.хпик гарракмет клукларнпп жорнй тии хпеобига мехиат унумлоргипи керакли уешпнни аникншга утамиз дХ(0)=1.33.

Один гандаб оннган тадбирдар бпзга керакли усишнп берншшш тскширамиз. Эхтимоли усиш ДЙгУ = 1.10 х 1,8 = 1.18. 1.1К < 1,33. Кушпмча равишда Иктисодип-матемагик услублар на ЭХМ ларки кулаш бнлан маршрутларни оптимизациялаш тадбирини жорий этиш имкониятипи текширамиз: В,у = 1,18 х 1,15 = 1,36 /=1417,11/да . дВ,у = ДХ,(0) шарти рпоя к.илинади, иъни 1,33 = 1.36. Тафопут ихтимога якин (5% дан камрок). Юк гашиш техно логпясини такомплаштириш хпеобига .мехмат унумдорлигининг зарурий усишини аниклашга утамиз. Авваламбор одинрок

1.Тизим холапшмнг бахосм

Нисбий курсаткичларнмнг хисоби

{ ^......... (1 = 1,9,4.16)

( .......

А, - { " X (1 = 10. 17, 18)

Четга бури.чишларни аннклаш 4 А, - (I - А,). (I - I. 18)

I курс;м1ч бупмча тиэич самара-дорлигинининг бахоси

1. ДА, < ДА......I

2. ДА,<КИ 1< ДА,<ДА(Д4Д 2

3. ДА...... 2ДА,<ДА,.....3

4. ДА, >ДА|,Д . 3

п, курс.икпчи Гпича тгинм еамр.иирч митинг бачосп 1- С>.< \>< 1 0е 19)

2 ДА|(И,. \с <*>,< ЛА,Д(1, 2

3 ЛА...... 21 п,-: Л,.Д. 3

4. (к > ДА...... 3

Транспорт тм-шми и шин пнг са.ма-раЛОрЛИГИИИ ОиШрЩШШНГ бириичм папйатдап табпрларинп тан.иш

2. Тизим рпвожланишнни башоратлаш

Интеграл курсаткичнинг бахолаш - танлаш кнймати

г,- (1 - да,1(1,)

Режалаштирилаетган курсах к им л армии г абсолют книматларннн хисоблаш

Ташкилий-те\ник табирлар вармантини танлаш Ду.ДХ^Д.Ч <1=1.18; Вг> ={ о, дХ,

Транспорт тизимн ркожланнши курсатккмлринп хисоблаш 1(>, ДСин,Х,. а=1,и) = { 0. ДС1(,., >дс,(У=иь')

Тизим шимминг самаралоршг инн курсаткичлирини маоблаш Р,(\\'.ПТ,Фо,К): С, Д {0. дС(,Д >дС,:

Жорпп Л11Ш учун т,дС)ир ;||>нн

"ип.гш

ЛЭц.ЛЭ,

СД - ( 0, ДЭД < ,\Сц (1-1.18.У=1. К)

Корчона/ыриниг траисцорг \л> мити курсмтиш ларажаси курсат-кичлариип хисоблаш

- -\СЬ X.

Зарарни кискч1ртириш матижаларщш хисоблаш: дЭ^С^ ДУ

Транспорт ницми ртю-оаншшшнг симпралорлитни хмсоб.шш

3 - Раем. Транспорт тизиминимг окилона рнвожланишини комплекс бахолаш

блок-схемаси

тявсня килингин табирларни жорий цилиш хисобига ахтимоли усншшшг микдоринп текширамиз: ДВ,У = 1,15 х 1,05 х 1,08 = 1,31. Тахмл тун и кайл либ утншга имкон берадикн, бу тадбирлар старли эмас /1,31 < 1.5/. Табирларни жорий килиш ухтимолини текширамиз: У = 7ДВ1У = ,31.1,12 л= 1,47 аммо В, = 1.47 : 1,5 кушимча тадбирини танлаймиз: Юк ташиш ва юкларни кок>з хаталарга ортишнинг ягона технологил жараёиини ташкил эти шин такомилаштириш, дВ,у = 1,47. 1,08 = 1,58 на ^оказо.

Игари танланган тадбирлар таъси.шнннг хар бир сатри буипча тахлил кУрсаткичнинг зарурий купайишини бсрмайли ва факат ишлаб чикариш. мехнат па иш хаки ташкил атншнинг бошкарилишини такомилаштириш буйнча сохалагн мажмуании тизимини жорий килиш мех.нат унумдорлигини 1,5 марта купайишини таъминлашга имкон бсрали, бу тадбприи жорий атишга такси зтиш мумкин. Аптомобил траиспортида ишлаб чицариш реитабелшинниг зарур усишини (дХ(0) = 1,018) аввал тавсия килииган табирларни дВ,у = 1,05. 1.09 = 1,13; дВ1У = 1,13 > Х(0) = 1,08 жорий этиш хисобига амага ошириш мумкин на фарк 4,5% ни ташкил атади.

Авюмобининг унумсиз туриб колиш вакти сарфи ларажасннинг зарур паеанишп олии таисия к,илинган тадбирлар хисобига таъминланади, яыш В)ч = 0,9. 0,7. 0,9 = 0,57 1=18 да; I =/10. 14, 18/; В = 0.57 = Х(О). Фарк лип камрокни ташкил атади.

Шуидай кп.'шб, м (шшяштирнш иатижасила курсаткичларнинг барча абсокн киis<;iглари опнди, транспорт ботламилати транспорт тизимп фаолиити самаралорш ииинг зарурий уошшни "тьмишовчи ташкмнй-техник табирларни таплаш амага оширидп (3 - 1'асм).

Иктисолист амалистииинг хозирги кунда аришган иатижалрилап фойлаланиб хакаро пУиалиншарпшп анрншарила, юкларни таинннпи ташкил шп лоинхаларипииг еамарадорлигини аникланпа харакат кнннп.

Брча мук шаклидагл кор.хоналар иктисодистни канта куриш шарошида транспорт корхонасипипг ксгуснда каплаи фаопят курсатиши, тапишпш ташкил этиш кандай бушпи, мопяпий баркарорпк, транспорт компапияснппнг ларомалплиги па жаО кнннган Mafviawiapiinnr кайтниш кай ларажала таьипнлапишмни бизпес-рсжа батафснл курсаиб берпшп му.мкнн.

Шунинг учуп хисобларни па натижаларнп асослаб бсрувчи матсриаларни бизнес-рсжа шаклила тайёрлашга жазм килинди. Бу аса лойпхага хар чомонлам.ч бахо бериш имконини берадм.

Юкорида кайл этиганларги асослаииб. техник-иктисодим асослаш.трншп UNIDO (БМТ нинг сапоатни ривож.таптирпш б^йича ташкнлоти) услубпёш

асосида, мисол тарнкаснда экспорт мкларни ташишнииг учта нуналиши Гп'йича хмсоо - китоблар амага ошириди.

1 - Йуналиш - Тошкент - Самарканд - Бухоро - Мары - Серахс - Машхад -Шохруд - Техрон - Тижестон - Табриз - Базарган - Эрзсран - Кайсери - Мерсин - 4552 км (Узбекистан, Туркманистон, Эрон, Туркия);

2 - Йуналиш - Тошкент - Самарканд - Бухоро - Чоржуй - Марх - Серахс -Машчад - Бафт - Бандар-Аббос - 3218 км (Узбеистон, Туркманистон, Эрон);

3 - Йуналиш - Тошкент - Ангрен - Кукон - Уш - Кашгар - Исломобод -Лохар - Мафтун - Сайхун - Карочи - 1933 км (Узбекисюн, Киргизистон, Хитой, Покистон).

Натижалар учинчи йуналишнннг самарали зканлигини курсатди (2-ж ад вал).

2 - жадвал

Хакаро йуналишларда экспорт юкларини ташишнииг самарадорнк курсаткичлари

Йупаншлар Масофа км Жаъми даромнд Жаъми харажат Соф. фонда ШР 1 тн юкпи танпиннинг фойдаси, ийГЗ

1 4552 2549200 15407X5,14 1X10064,86 206

2 3218 2549200 14С919,78 18X0930,22 214

3 1933 2549200 13067X9,62 2044060,ЗХ 232

Хакаро автотранспорт мажмуиси фаолият шпшг самаралорлигппп оншришга донр услубларии ншлаб чикпшга йунатириган такико! пашжал;1рн кунплагн асосий хулосалар на таисияларпи ифолалаш имконини беради:

I. Хакаро транспорт мажмуасининг фаолият курсатпш жараённ иихоятла мураккаб булиб, зхтиёжлар ва уларни кондириш вариантларининг турли-туманлиги, шунингдек, зхтиёжлар ва бошкарув карорларпнинг нихоятда тез ривожчаниши билан изохланади.

Ншлаб чпкиган тнзимли ёндашищ механизми рнвожланншнпнг таркнби ва асосий муаммоларини хал этиш усуларинн ва хисоблаш техннкасидан фойдаланмшнинг замонаинй аппарат - дастурли поситаларидан фойдаланшннпнг асосий йунанш.чарини бегидаш имконини бсради. Транспорт ниш

самарадорлигини оширишга куйннднган талабларнннг кучайиши туфа ли бунда!) ёндашупга буган эхтиёж хам оршб борадм.

2. Транспорт фаолиятнга мажмуавий ёндашув хацаро транспорт тизимининг турли масалалари учун узаро Сомик иктисоднй-математик моделарнинт умумий тарзда ншлаб чикнлишини талаб этади. Диссертацияда таклиф этилаётган иктисодий жараёнларни бошкарув моделари па услублари капа хажмда|и чпсобдаш иш.тари билан боглик буган кийинчнликларни бартараф этиш имконини беради иа транспорт тизимлари тахлили па синтезига дойр замонавий услубиётда куланиладпган концсптуал моделарнинт ухшаш тарзда таснифланишиии таъминпайди.

3. Тадкикот натижаснда транспор мажмуаси яхлитлигининг асосий услубнй тнмойнлари нфодаланган, рииожланишининг узига хос жихатларн аникланган, хакаро юк. ташиш зхтиёжларининг транспорт хизматидан фойдаланиши даражаси бахолантан. Узбекистан Республикасипииг ишлаб чикариш кучлари ривожланаётган шаронтда транспортнинг тобора кучайиб бораётган роли хакнла хулоса чпкарпган. Айни пайгда автомобил па бошка транспорт турларииинг узаро богнкднги борасида рсжалаштприш па оптималаштнриш услуларнпи такомилаштирпшга дойр катга нмкопиятлар мапжудлиш имнй ва амалий жихапшн исботлаиган. Улар транспорт самарадорлигини ошмриш, кж ташнш сифатипи яхшилаш па транспорт поситаларииппг ташиш имкониитларидан туларок фойдалаииш. шуиипгдек, макро ва микро ларажиларла бошкарувнннг ик'шсоднй поеиталарилап самарадирок фойдадапиш учун шароит ярмади.

4. Ишлаб чикигап пазарий на имий-услубий коидалар транспорт тизимлари фнолиятининг симаралорлиги сохасида, хусусан, униит нжтимонй-нктисодий жихатларипи та.хлил зтуичн усулар мажмуаеилап пборат. Улар мукоГшл кешшшгн хулосапи танланш хола к^п мезопли максадн вшфапи хал л ншга, транспорт тпзпмпнинг илах/ши хусусшгиири на инптрил курсатк! шла рига кура \о;чпп пи си.мрздоршппи мажмуавий тарзда бахоланна Хшляукян буган кагор тизнмн гояларнн пл.мин муомадага опб кпрмокла. Шунпнгдск, хусусий курсаткпчги кура тнзим ходагшш бахолаш. лайрнм \)сусшплар умумлашмасигн кура гпзим холатинп баходаш, гизкм холатишип ягоиа умумлашган интеграл мезонн каби япги категориядар на тушунчалар киритидди.

5. Мазкур назарий ва имий-услубий коидалар асосида куйидагнлар амага ошнридн:

- Амапётда кУлаш учун Узавтотрастехника И И Б, Узавтотранс коргюрацмяси томонилан кабул кплингаи автотранспорт мажмуасининг гараккпёти концепциясига маълум хисса кушилп;

- >'куп курслари аммётига жорий этнди ва Тошкент автомобил йул ннститутида хакаро иктисодий муносаСатлар, молия, кредит ва пул муносабатлари каби укув курсиётлари брйича, шунинглек, автомобил йулари тсхпикумлари тизимида хам юкоридаги каби Укув курсиётлари буйича укув-уелубип куланмалар ишлаб чикиди;

- ТРАСЕКА даплатларнга эркин бозор ва хусусий операторлар шароитига кийннчинк билан мослаш ишининг сабабп, мнлнй хукукнй тизимлар мерос булиб коганлиги курсатиб бериди.

6. Марказий Осиёда ер усткм юк ташишлар масофаси дунёдаги эпг узуп масофа бунб, кчки таксимотга таъсир курсатувчи омилар бошка жойлардаги шунлай омиларга ухшаш булиб, аптомобил транспорти тараккиёти учун кулапдпр. Марказий Осиённ Америка, Япония ва бошка китьалар билан боглашда денгиз транспорт!! хал цилувчи ахамиятга У1а. Демак, энг замонавий интермодал технологиялар канчалик тез жорий .гнса, Марказий Оснё шунчалик тез глобал нктисодиётга кирпб боради.

7. Автомобидларда па тсмир Пул оркали хакаро мпкёсла юк ва нуловчпларнн ташмшни такомилаштприш учун хакаро копиеининдар ва битнмлар [лаклидаги мапжуд меъёрий-чукукий базадап коп г мпкёсла фоплаланиш зарур. Ушбу базадан фойлалапшипипг боскпчларилан бирп жачошшмг Овруио мшггакаспш и аа бошка лавла/лар томонилан |>ойлала1шлал1паи ли' дозарб хакаро копнсшиш ва бншмларли таила ш химли ''рганмш лознм.

N. Мапжуд транспорт тизп.мларпга интеграция килиш жараёнида алохида .шлий аптомагнсграларни хакаро транспорт корилорларша куншмча )ан111нла киритиш, ударим хакаро станлартлар ва талабларга мослаиипшг чаксндга мупофиклигини л>ти борга мши, хамла транспорт турларини боглик ;ода кулаш ва Овруио даплатлари хамда бошка даилатларга удаиилигаи юк ашишнииг интермодал тмзимларини яратиш нмконнни кузда туппи лозим.

9. Хакаро юк ташунчилар уртасидатн кескнн ракобат туфа л и соф хромал кстирунчн мижозлар такчилпгп юзага келали.

Реал даромад кетирувчи ншлар хажмпни топнш учун мамлакат пчида ам, ташкарисида хам транспорт-экспеди.орлик хизматларини ршюжлантиршл, атта микдордаги юклар тупланадиган шахарларда ваколатхоналар очиш апннкса порт шахарларида), юк тупланадиган станциялар яратиш лознм.

Тошкент-Ашыбад-Туркманбоши-Баку-Тбилиси-Поти йунапшида темир йул па аптомобил транспортларидан фоГщаланигаи хола юк ташишлар мультимодал тизи.ми куланилиши масаласнни урганиб чикиш максадга мупофикдир.

10. Иктисодиётни кайта курнш шароитида барча мук шакларидаги коръоналир уз фаолиятлари лойихалариии пухта та перл а! пан бнзнес-режасиз а.матга ошпра омаидилар, чуики транспорт компаниясннинг кедгусида кандай фаонят курсатиши, молиявий баркарорпги, унинг даромаддплиги. па жаб килинтан маблатларнинг кайтмшини кай даражада таъмннланиши факат бпзнес-режада батас()спл ^з иксини топишп мумкин.

П. Назарий хулосалар тадбигини амапга ошпрпш максадшм экспорт юкларнн ташишни ташкил этиш лойнхасининг бизнес-режаси хисоб - китоблари шуни курсатдики знт самарали йунапш Тошкепт - Карочи корпдори хисобланади. Аммо, хозирги кунда К,амчик допонн курплишипннг даном лаётганлиги. ха\ш Андпжои - Уш - Кашгар учасгкасида йул - курилиш мшларипинг нпхояеига етмаганлигини пазарда тугнб Тошкепт - Бапдар - Аббос транспорт корпдори оркали ташиш шиларипп амага ошириш максадга мунофпк хпсобланадн.

12. Хакаро упалишлардн транспорт тизнми фао.шяпшп оптн.мал ташкнл ши бораспда муалиф томошшан питав чикпган услубпёт па патижалар нма.'шётда табнк ишни такою этали.

Узбекистан шаринтшм кам уркшигаиши туфайли лиссерташшда кутарпгаи муаммоларнп имнй пзлашпнларда даном тпрпш максадга МуВофИКДНр.

Диссергациянинг асосий мазмуни ва натюкалари куйидаги ишларда чоп этиган.

Рисолалар ва журналардати маколалар

1. Саматов Г.А., Акбаров И .Т., К,орриепа Ё.К. "Хакаро юкларни ташишни оптималаштириш." Мехнат, Тошкент 1999 й. 5,8 б.т. (1,9).

2. Саматов Г.А., Абатуров В.Б., Корриева Ё.К. "Дороги которые мы выбираем. Они приближают Узбекистан к самым отдалённым частям света" журнал Рахбар-Менеджер, № 32 - 33, Ташкент 1999 г. 0,3 п.л. (0,1).

3. Саматов Г.А., Корриева Ё.К. "Новый проект по организации международных автомобильных перевозок" (аспекты технико-экономического обоснования) Экономический Вестник Узбекистана, № 1 Ташкент 2000. 0,3 п.л. (0.1).

Туламлардаги маколалар ва докладлир тезислари

4. Рузиев Д.Т, Багдасароп А.М, Саматоп Г.А, Акбаров И.Т, Корриева Е.К. "Методика координации функционирования различных видов транспорта па международных маршрутах." Тезисы докладов международной научно-технической конференции "Формирование транспортных коридоров Узбекистана для вхождения республики и Мировой рынок." Ташкент, 1998 г. 24-25 сентября НПО "Узавтотранстсхника". 0,3 п.л. (0,1)

5. Азизов К.Х., Супоноп Т.Х., Корриева Ё.К. "Определение сферы и метолов информационного обеспечения участников рынка транспортных услуг на международных мероприятиях" Тезисы докладов международной научно -технической конференции "Формирование транспортных коридоров Узбекистана для вхождения республики и Мировой рынок." Ташкент, 1998 г. 24-25 сентября НПО "Узавтотранстсхника". 0,3 п.л. (0,1)

6. Корриепа Ё. К. "Янги транспорт йулакларини самаралорлигини ошнриш муаммолари". ("Автомобил па йулар комплексы шмг бозор иктисоднсги шароитида ривожлантириши ва самарадорлиги" Республика Имий апжумапи маколалар тугшами. Тошкент 1998 йил 29-30 октябр, ТАЙИ.) 0,5 б.т. (0,5).

7. Корриева Ё.К. "Жахон бозорига чикиш учун транспорт йулакларидан фойдаланиш самарасини ошириш й^лари". (Уз.Р. ИТДК НТМДФ, депонирлашган кул ёзма. Тошкент 1999 й.) 2,0 б.т. (2,0).

Краткое содержание диссертационной работы Е.ЬС.Коррневой на тему:

"Исследование вопросов эффективности выбора приоритетных направлений международных перевозок" на соискание ученой степени кандидата экономических наук по специальности 08,00,04 Ч "Микроэкономика" (транспортная система)

Важным условием экономического развития государства является последовательная интеграция в мировой рынок товаров и услуг. Опыт развитых стран показывает, что транспортные коммуникации являются главным рычагом в ускорении вхождения в мировой рынок.

С провозглашением независимости Узбекистана большое внимание уделяется развитию коммуникации прежде всего транспортного комплекса. Решение проблем и вопросов развития транспортных сетей и коммуникаций, принимая во внимание географическое положение Узбекистана, отсутствие прямого выхода к морям, портам и крупнейшим транспортным узлам приобретает приоритетное стратегическое значение. Узбекистан находясь на важнейших перекрестках сухопутных и воздушных сообщениях' между Европой и Восточной Азией, является перспективным международным транспортным узлом по -обеспечению транзитных перевозок грузов и пассажиров автомобильным, железнодорожным и воздушным транспортом.

Сейчас на исходе ХХ-го столетня идея возрождения "Нового шекового нуш" соединяющий Китай через коридор ТРАСПКА с Европой, становится реальностью благодаря усилиям мирового сообщества, активным участником которою является Узбекистан. Мт укатывает на исключительную актуальность исследования вопросов эффективное!!! организации международных перевозок груюв.

Для реализации поставленной цели - разработана методика комплексною анализа и оценки состояния развития и эффективности функционирования различных нидо транспорта па международном сообщение: определены критерии и нормативы оценочных значений покупателей развития транспорта; разработана методика выбора оргаинзаииопно-1ехппческп\ меронрнянш повышения эффективности функционирования анюмобимют транспорта: ра1рабокша статистических и дстермировапиая модель оптимизации функционирования ]раиепоргного комплекса, разработана и реализована методика бизнес-нлапа проекта перевоюк экспортных грузов.

В работе предложена математическая модель рациональною разншня координированного управления функционированием транспортом системы, что тиио.тис1 опешишь состояния подсистем (отдельных пилон гранспорт. коммуникации и т.н.) по признакам, которые являются вкладом диссертанта в теорию и практику эффекншностн перевишк между народиы.\ перевозок. При разработке методики оценки н прогнозирования рационального развития и взаимодействия системы международною транспорт использован ирогра.мно-целевой метод, метод разливающихся моделей, кванметрнческнй метод психофнзиологоической оценки состояния качества системы и др.

На основе разработанной методики составления бизнес-плана проекта реальных маршрутов: Ташкенг-Мерсин; Ташкент-Банлер-Аббас и Ташкент-Карачи осуществлены технико-экономические расчеты по выбору приоритетною направления перевозки экспортных грузов.

Научной а практической ценностью исследования является в том..что автор впервые в Узбекистане разработал методику комплексного подхода оптимизации функционирования автомобильного транспорта при перевозке народных грузов и выбора приоритетных коридоров для перевозок.

Результаты теоретических исследований и рекомендации автора, нашли свое отражение в публикациях в печати, монографии и выступлениях на международных и республиканских научно-технических конференциях посвященных развитию интермодальных и мультимодальных перевозок и приняты к внедрению в деятельности предприятий. Некоторые научные выводы и рекомендации используются в учебных спец курсах вузов, техникумов.

The briefing of Е.К. Korriyeva's thesis: "To research the effectiveness

in identifying the international transportation" aimed to achieve the level of the Candidate of Economics under the specialty 08.00.04-Microeconomics (transportation system)

One of most importance in the government prosperity is the consecutive integration into world market of goods and services. An experience of the upgraded countries shows that transportation links are main instrument in the entering to the world market.

Since Uzbekistan became independent the great attention is given to complete transportation complex development. One of the priorities in the country's agenda is transportation links issue based on geographic location of Uzbekistan, non-direct routs to the sea. ports and other major transportation points. Uzbekistan is located at major crossroads of between Europe and Eastern Asia and in perspectives for the developing the shipping and passenger transportation by air and rail ways.

At presence by the end of XX's centure an idea becomes true for restoration of the New Silk Road linking China via TRACEKA corridor with Europe as well as thank the world community's efforts where Uzbekistan takes a place too.

In order to fulfill the target which is to work out the methods of complex analysis for situation evaluation and effectiveness of running different types of transportation international routs there are criteria and standard marks are determined, worked out methods of meaning election of technical and organizational events for improving the vehicle transportation; a statistic model for normal operations of transport system is worked out and the feasibility studies for the export shipment is made.

It is offered the mathematiks models to improve the management of transportation system, which allows to review and evaluate subsystems for different types of transportation and communication and the effectiveness of international shipment. While working on evaluation methods and forecasting of transport development and international cooperation in the system the complex program aimed.

On the basis of the model for making a Feasibility studies of real routs: Tashkent - Mercin. Tashkent - Bander-abbas and Tashkent - Karachi e'conomical calculations are carried to chose the most priority shipment ways.

There are results of theoretical research and author's recommendations took a place in the publicity as well as in the addresses at international and local scientific conferences dedicated to upgrading intennodal and multymodai shipment that was realized. Some scientific conclusions and recommendations are used in training classes at universities and colleges.

Похожие диссертации