Книги по разным темам Pages:     | 1 | 2 | 3 | Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (2) 2012 Irina Popadeykina Koncept mier w prozie Olgi Tokarczuk i Dmitrija Lipskierowa Artyku zawiera analiz konceptu mier w utworach prozatorskich wspczesnych pisarzy polskich i rosyjskich: Olgi Tokarczuk i Dmitrija Lipskierowa. Struktura semantyczna analizowanego konceptu zawiera, po pierwsze, sensy obiektywne, takie jak mier jako koniec ycia i mier jako ustanie procesw yciowych, po drugie, indywidualno-autorskie wyobraenia, w ktrych wyrniono charakterystyki przestrzenno-czasowe i sensy percepcyjne.

Sowa kluczowe: koncept, mier, Olga Tokarczuk, Dmitrij Lipskierow Fenomen mierci intryguje ludzi od zarania dziejw. Kady czowiek zastanawia si nad pytaniem, czym jest mier, co bdzie po jego mierci i czy istnieje kolejne ycie po mierci. Fenomen mierci, ze wzgldu na swj wyjtkowy charakter, zawsze bdzie jedn z najbardziej tajemniczych zagadek ludzkoci. mier jest Дwieloaspektowym fenomenem kulturowym, ktrego zagadk prbuj rozwiza na przecigu wielu stuleci uczeni rnych specjalnoci nauk antropologicznychФ1. Na mocy tego faktu koncept mierci jest najbardziej uniwersalny i zajmuje jedno z najwaniejszych miejsc w kreacji jzykowego obrazu wiata.

W literaturze wiatowej tematyka mierci jest staym motywem. W twrczoci wspczesnych znanych pisarzy z Polski i Rosji: Olgi Tokarczuk i Dmitrija Lipskierowa jest wrcz ich swoistym rdzeniem, wok ktrego konstruowana jest fabua wielu z ich utworw. W charakterze materiau dla poniszej analizy wykorzystano wszystkie znajdujce si na stronicach utworw Olgi Tokarczuk Prawiek i inne czasy2 (wyd.1996) i Ostatnie historie3 1 Н.В. Деева, Модусы бытия человека: жизнь (попытка интерпретации концепта), [w:] Концепт. Образ. Понятие. Символ, Кемерово 2004, s. 141.

2 O. Tokarczuk, Prawiek i inne czasy, Warszawa 1996.

3 O. Tokarczuk, Ostatnie historie, Krakw 2004.

87 Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (2) 2012 (wyd. 2004) oraz Dmitrija Lipskierowa 40 лет Чанчжоэ4 (wyd.

1996), Последний сон разума5 (wyd. 2000) konteksty zawierajce bezporednie nominacje konceptu mier, jego derywaty i bliskie znaczeniowo sowa oraz antonimy. Wybr wanie tych pisarzy i utworw literackich do niniejszej analizy uwarunkowany by szeregiem przyczyn. Po pierwsze, warsztat literacki Olgi Tokarczuk i Dmitrija Lipskierowa krytycy zgodnie charakteryzuj jako realizm magiczny6. Po drugie, s to wspczeni autorzy, w porwnywalnym wieku: Tokarczuk urodzia si w 1962 roku, Lipskierow w 1964 roku, a ich wspomniane utwory wydawane byy niemale jednoczenie.

Celem niniejszego badania jest komparatystyczne przedstawienie semantycznej struktury konceptu mier i sposobw jej jzykowej reprezentacji w prozie Tokarczuk i Lipskierowa. Badanie konceptu mier jako jednego z konceptw artystycznych jest istotne nie tylko z punktu widzenia analizy specyfiki autorskiego rozumienia wiata, ale rwnie poznania szerokiej Дkonceptosfery jzykaФ, w ktrej gromadz si indywidualne dowiadczenia pisarzy i poetw7. W pracy zastosowano elementy metody analizy kontekstualnej, konceptualnej i porwnawczej oraz metod analizy leksyko-graficznej.

Naley podkreli, e wspczesna lingwistyka nie doczekaa si jednoznacznej definicji, jak i metody opisu konceptu. Na potrzeby tego artykuu koncept rozumiany bdzie jako jednostki mentalne indywidualno-autorskiego obrazu wiata, werbalizowane w utworach literackich i reprezentujce wiedz potoczn z jednej Д. Липскеров, 40 лет Чанчжоэ, Москва 2008.

Д. Липскеров, Последний сон разума, Москва 2008.

Zob.: B. Cisowska, Kreacjonistyczne obrazy rzeczywistoci w prozie Olgi Tokarczuk (Prawiek i inne czasy), wiat i Sowo 1(16)/2011, < (20.05.2012);

О. Славникова, Сорок лет Российского одиночества, < (23.02.2012); Д.А. Пашкин, Русский Танатос. Мортальное пространство и Дмагический реализмФ Дмитрия Липскерова, < (20.05.2012) Е.В. Дзюба, Концепты жизнь и смерть в поэзии М.И. Цветаевой, Дис. на соискание уч. ст. канд. фил. наук, Екатеринбург 2001, s. 6.

Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (2) strony oraz indywidualne, autorskie rozumienie istoty przedmiotw i zjawisk z drugiej8.

Wielu badaczy zaproponowao wasne metody badania tego fenomenu jzykowego9. Rosyjski jzykoznawca Iosif Sternin rozpatruje struktur konceptu z perspektywy pola ktre posiada jdro i peryferie10. W lad za nim Jelena Dziuba zastosowaa takie podejcie w badaniu konceptw ycia i mierci w twrczoci poetki Mariny Cwietajewej, wyrniajc w strukturze tyche konceptw sensy, wyobraenia obiektywne i indywidualno-autorskie. Kada definicja sownikowa dowolnego pojcia odzwierciedla t sfer wyobrae o wiecie, ktra jest wsplna dla wszystkich ludzi i ktra jest nazywana obiektywn. Znaczenia konotacyjne, niezapisane w sowniku, lecz pojawiajce si w utworach literackich okrelane s indywidualnymi, niezalenie od tego, czy s obecne w konceptosferze innych uytkownikw jzyka w rezultacie wsplnego dowiadczenia spoecznego, historycznego i kulturowego11.

Znaczenia indywidualno-autorskie reprezentuj peryferie i zawieraj przestrzenno-czasowe, percepcyjne i aksjologiczne charakterystyki konceptu mier12.

Metodologia zastosowana przez Dziub w peni odpowiada potrzebom niniejszego badania. Struktura konceptu mier w prozie Olgi Tokarczuk i Dmitrija Lipskierowa zawiera zarwno sensy Por.: Л.А. Петрова, Художественный концепт в современной лингвокультурологии (14.05.2012);

Е.Ю. Пономарева, Концептуальная оппозиция жизнь-смерть в поэтическом дискурсе (на материале поэзии Д. Томаса и В.

Брюсова), Дис. на соискание уч. ст. канд. фил. наук, Тюмень 2008, s.7; О.В. Орлова, Коммуникативные аспекты лексической репрезентации концепта язык в лирике И. Бродского, Дис. на соискание уч.

ст. канд. фил. наук, Томск 2002.

Zob.: Л.Г. Бабенко, Ю.В. Казарин, Лингвистический анализ художественного текста, Москва 2004; З.Д. Попова, И.А. Стернин, Когнитивная лингвистика, Москва 2007.

И.А. Стернин, Методика исследования структуры концепта [w:] И.А. Стернин (red.), Методологические проблемы когнитивной лингвистики, Воронеж 2001, s. 61-63.

Е.В. Дзюба, op. cit., s. 72.

Ibidem.

Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (2) i wyobraenia obiektywne, jak i indywidualno-autorskie. Jako znaczenia obiektywne bd rozumiane takie znaczenia, ktre wystpuj rwnoczenie w sownikach jzyka polskiego i rosyjskiego.

W sownikach jzyka polskiego znajduj si nastpujce definicje mierci: 1)Сkoniec ycia czowieka lub zwierzciaТ 2)Сustanie procesw yciowych organizmuТ 3)Сdefinitywny koniec czegoТ 4)Сw sztuce: wyobraenie mierci pod postaci szkieletu ludzkiego z kosТ13.

W sownikach jzyka rosyjskiego znajdujemy zbien definicj mierci, co oznacza, e jest ona rozumiana podobnie. Oprcz powyszych, dodatkowo wrd definicji rosyjskich pojawia si znaczenie mierci jako Сle, niedobrze, biedaТ oraz СnadzwyczajnieТ14. W jzyku rosyjskim mier w znaczeniu Сpostaci szkieletu z kosТ nie jest traktowana jako oddzielne znaczenie i jest przykadem Сkoca ycia czowieka lub zwierzciaТ. Takim sposobem znaczenie Сkoniec ycia czowieka lub zwierzciaТ i Сustanie procesw yciowych organizmuТ jest znaczeniem bezporednim, a wszystkie inne, zarwno w jzyku polskim jak i rosyjskim s znaczeniami przenonymi.

Po przeprowadzeniu analizy konceptualnej wybranych utworw Tokarczuk i Lipskierowa okrelona zostaa struktura konceptu.

W obiektywnych znaczeniach konceptu, okrelonych definicj sownikow, znalazy si: 1) mier jako koniec ycia, 2) ustanie procesw yciowych organizmu. Tworzce peryferie znaczenia indywidualno-autorskie zawieraj charakterystyki przestrzennoczasowe i percepcyjne. Ich szczegowe omwienie stanowi zasadnicz cz niniejszej pracy.

1. Obiektywne sensy i wyobraenia konceptu mier a) mier jako koniec ycia Podstawowym rodkiem werbalizacji danego semantycznego pola s leksemy o charakterze mortalnym: umiera-umrze, zabi Sownik jzyka polskiego, < (17.05.2012) Малый академический словарь. Словарь русского языка в 4-х томах, Москва 1981-1984, t. 4, s. 152; С.А. Кузнецов (red.), Большой толковый словарь русского языка, Санкт-Петербург 2009.

Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (2) zabija, zgin, martwy itp. oraz leksemy witalne uywane z zaprzeczeniem: nieywy, pozbawiony ycia, nie y, itp.

W utworach Tokarczuk i Lipskierowa mona wydzieli dwa rodzaje mierci - naturaln i nienaturaln (nag). Autorzy w celu opisu okolicznoci mierci wykorzystuj spjniki wynikowe (dlatego i оттого) i przyimki wynikowe (na, от). Najpeniej w utworach obu autorw przedstawiona zostaa mier naturalna, nastpujca w skutek choroby. Autorzy opisujc ten rodzaj mierci czsto wykorzystuj nazwy chorb:

Wiedzia, e umara na tyfus (PIC) Pn jesieni Marek zachorowa na koklusz i umar. (PIC) - Zdycha - mwi mczyzna. - Ma raka, To suka. Ina, tak ma na imi. (OH) Matka umiera na wylew w warszawskim, zatoczonym szpitalu...

(OH) - Вот у вас рак, - сказала Жанна тихо. - Ведь так (ПСР)... умершая рано от сердечной болезни. (ПСР) - Умрешь ты в ночь, справляя нужду, а от несварения перенапряжешься, и кровь разорвет мозг твой. (ПСР);

Но от потери крови можно умереть! (ПСР).

Poza tym pisarze opisuj mier nienaturaln, ktra nastpuje w wyniku aktu przemocy. Dany rodzaj mierci reprezentowany jest przy pomocy czasownikw ze znaczeniem Сpozbawi yciaТ:

Ktrego dnia Zy Czowiek ujrza w lesie staruszka zbierajcego chrust i poczu, e istota ludzka jest mu obca, a nawet wstrtna, wic podbieg do starca i zabi go. (PIC) Wiedziaa, e tropili si nawzajem po to, eby si zabi, i zastanawiaa si, dokd mogyby z Rut przed nimi uciec. (PIC) Nie wiedziaa, e Kurt zastrzeli Florentynk, a koa wojskowych samochodw i karabiny zabiy jej psw. (PIC) Ten przepad, ten nie wrci, ten wyjecha do Stanw, tamtego kto zastrzeli, gdy wraca z wojny, te pod jakim Kluczborkiem czy Kaliszem; tamtych zabili ssiedzi i spaliy si ich wszystkie papiery, dlatego teraz nie wiadomo, kim byli. (OH) А через три месяца в пьяной драке Петров убил своего Ивана Сергеевича, проломив тому веснушчатую лысину до самых серых мозгов. (ПСР) Tytuy utworw podane w formie skrtw od pierwszych liter tytuu.

Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (2) W prozie Lipskierowa mier w wyniku aktu przemocy jest przedstawiona rwnie w postaci samobjstwa. Ten rodzaj mierci reprezentowany jest przy pomocy uywania leksemw o znaczeniu Сzgin przy upadkuТ:

Сегодня разбился купец Ягудин... прыгнул с Башни Счастья <...> Не оступился, а сам прыгнул - напоказ. (СЛЧ) Среди заболевших была одна женщина, которая истерично требовала немедленно удалить эту гадость с её шеи, а иначе она покончит с собой, кинувшись с Башни Счастья на головы прохожих. (СЛЧ) Он ударился о твёрдую почву головой и умер. (ПСР)... и в процессе падения она умерла. (ПСР) Warto zwrci uwag, e w twrczoci obojga pisarzy pojawia si mier nastpujca w konsekwencji wydarze o charakterze spoecznym:

А вот этот, - Семен кивнул головой в сторону ушедшего и.о., - этот выгнал её с работы, оттого она и умерла. (ПСР) wiat po wojnie tak bardzo si zmieni. On nie mg si w nim odnale i dlatego umar. (PIC) Istotn rnic w konceptualizacji mierci jako koca ycia jest wykorzystywanie przez Olg Tokarczuk mierci w znaczeniu nie tylko dosownym, jak ma to miejsce w prozie Dmitrija Lipskierowa, ale i przenonym. Dotyczy ona nie tylko istot ywych, ale i wiata przedmiotw, np. domu, ktrego mier porwnana zostaa do mierci czowieka:

Ale potem okazao si, e to co wicej, co innego - dom umiera, straci odporno i podda si tym wszystkim maym i duym plagom, jak czowiek, ktry nosi w sobie mierteln chorob i nagle zrozumia, e nie ma ju o co walczy. (OH) W ramach pola semantycznego mier jako koniec ycia, mier jest postrzegana jako nieuchronna i nieodwracalna. Ta idea w prozie Lipskierowa i Tokarczuk jest realizowana przy pomocy leksemw o znaczeniu Сniemoliwo unikniciaТ:

Е [od mierci] nie ma odwrotu (OH) By to [umieranie] proces nieodwracalny. (PIC) Еten wiat jest skazany na mier. (PIC) Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (2) Е через мгновение принесут ему, пятилетнему самцу, никогда и никого не боявшемуся, неминуемую смерть... (ПСР) убедился в неотвратимом приходе смерти. (ПСР) Е капитану предстоит тут провести время до своего логического конца... (ПСР) W rosyjskich i polskich tekstach efekt poczucia nieodwracalnoci mierci osigany jest za pomoc uycia jednakowej konstrukcji: zaimek przeczcy ничто/nic + orzeczenie przeczce:

On umar, a ja poszam spa, bo wiedziaam, e nic ju nie da si zrobi, ani go oywi, ani samej umrze. (OH)..ничего не смогло упасти татарина от смерти ( ПСР).

Piszc o tym, e mier jest nieuniknionym kocem ycia i zjawiskiem powszechnym od ktrego nie ma odwrotu, autorzy odwouj si do konstrukcji: zaimek wszyscy/все + czasownik umiera/умирать:

Все умирают... (СЛЧ) Wszyscy umrzemyЕ (OH) Na pierwszy rzut oka dane zdania maj wspln semantyk, jednak mona zauway istotn rnic: jeli w tekcie rosyjskim czasownik умирают uyty zosta w 3 osobie liczby mnogiej, aspekcie niedokonanym, co oznacza, e zjawisko mierci nie dotyczy bezporednio podmiotu mwicego, to w tekcie polskim czasownik umrzemy uyty zosta w 1 osobie liczby mnogiej, aspekcie dokonanym, czym podkrelono powszechny charakter mierci. W ten sposb bohaterowie Lipskierowa prbuj pokona nieunikniono mierci, podczas gdy bohaterowie Tokarczuk si z ni godz. By moe, w zachowaniu literackich postaci odzwierciedla si rne podejcie do mierci waciwe Polakom i Rosjanom: w Rosji kwestia mierci i umierania jest duo wikszym tabu ni w Polsce.

W poetyce Tokarczuk nieodwracalno koca ycia osiga si take za pomoc aktywnie uywanych przez autork powtrze i wylicze:

Еpani umrze i pan umrze, i ty umrzesz, drogie dziecko, i ja te umr. (PIC)...kady umrze, on, ty i ja. (OH) Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego Nr 1 (2) Ktokolwiek ju umar i ktokolwiek jeszcze umrze... (PIC) b) mier jako ustanie procesw yciowych mier nastpuje wtedy, gdy nieodwracalnie zatrzymuj si procesy yciowe, nierzadko sprawiajce ludziom bl i cierpienie.

Zatem jednym z gwnych znacze mierci jako ustania procesw yciowych w poetyce Tokarczuk i Lipskierowa jest idea mierci jako wybawienia od cierpie i blu. Dopki czowiek yje, dopty cierpi, a bl jest jedn z oznak ycia:

Jaki jest sens tego cierpienia, skoro i tak umrze (OH) A im wicej ycie przynosi im cierpienia, tym bardziej pragn y.

Pages:     | 1 | 2 | 3 |    Книги по разным темам