AZƏrbaycanşÜnasliğIN

Вид материала

Документы

Содержание Концепция человека в творчестве Aşkarliq dövrü azərbaycan tənqidində Азербайджанские заимствования в удийском языке

Подобный материал:

• AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 13391.37kb.

РЕЗЮМЕ

В начале средневековья о переселении Сасанидскими правителями евреев вместе с татским населением, на северо-восток Азербайджана, существует ряд гипотез, который поддерживается большинством исследователей.


SUMMARY

There are a number of hypothesizes concerning Jews settlements in Azerbaijan. Most researchers put forward hypothesis that Jews together with tats from Iran were resettled by Sasani rulers to the north-east of Azerbaijan in early Middle Ages.

As to Jews from Europe they began to move to Azerbaijan after capturing of South Caucasus by Russia.


Əliyeva Xuraman


КОНЦЕПЦИЯ ЧЕЛОВЕКА В ТВОРЧЕСТВЕ

ЮСИФА САМЕДОГЛУ И ИСЫ ГУСЕЙНОВА


В многокрасочной панораме литературного процесса в XX веке прочерчивается несколько ведущих течений и тенденций. Прежде всего, это философско-эстетическое течение модернизм, как в литературе, так и в искусстве, которое после Первой Мировой войны вступило в новую фазу, наследуя и продолжая традиции предшествовавших ему на рубеже веков декадансу и авангардизму.

Человек и условия его существования находится в центре философии модернизма и становится её единственным предметом. Только изучение человека как существование позволит выявить его истинные проблемы – его заботы, страхи, страдания. С этой точки зрения, в связи с рассмотрением человека в качестве приоритетной ценности обуславливает актуальность темы.

В азербайджанской литературе в творчестве отдельных писателей появлялись произведения, в которых находили свое глубинное отражение человек и вся сущность его бытия. Проблема человека и его сущности, пусть не полностью, но в определенной степени, нашла свое отражение в творчестве Исы Гусейнова и Юсифа Самедоглу.

Проблема человека и общества – одна из актуальных проблем в азербайджанской литературе. С изменением общества меняется и роль человека в нем, что тотчас находит своё отражение в художественном мышлении. В связи с тем, что в 50-е годы ХХ века общество и перешло на новый этап (в системе общественно-экономических отношений), проблеме человека стало уделяться пристальное внимание. Особый и своеобразный взгляд на человека, привлекал и интересовал художественное мышление. Уже к середине 50-ых годов в художественном мышлении значительно увеличилась связь человека с окружающим миром, стало уделяться больше внимания его взаимоотношению с природными факторами.

Для того, чтобы отобразить человека во всей сложности его характера, писателю нужны были новые изобразительно-выразительные средства. В азербайджанской литературе наиболее ярко это проявилось в творчестве писателей – «шестидесятников». В своё время критик А.Гусейнов, говоря о процессе, происходившем в азербайджанской литературе, писал: «Отсюда можно сделать такой вывод, что сужение эпического простора связанно не только с литературной деятельностью писателей, пришедших в литературу в 60-ые годы, а с тем, что написанные в эти годы произведения послужили основой для формирования нового стиля. Вообще, склонность нашей прозы к более компактным формам надо начинать рассматривать с творчества среднего поколения» (2,4). С этой позиции творчество Исы Гусейнова занимает особое место.

И. Гусейнов считает, что человек существует со своим отношением к Богу. Это находит свое отражение и в романе «Судный день». То, что роман написан на историческую тему, позволяет автору выдвинуть концепцию человека. Если при использовании концепции человека в современном произведении И.Гусейнов и ставил себе какие-то рамки, то в историческом романе он не сталкивается с подобными препятствиями. Более того, основу романа составляет жизнь Насими, и отображение философии хуруфизма посредством художественного мышления. Если принимать во внимание то, что главное место в учении хуруфизма занимает человек, то в произведении Исы Гусейнова «Судный день» цель концепции человека абсолютно ясна.

Писатель уже в ранних произведениях стремился раскрыть внутренний мир человека. Иса Гусейнов, написав очерк о своём отце, стремился сломать все существующие в литературном процессе стереотипы. В творчестве И.Гусейнова наблюдается начало нового этапа. При создании образа человека и жизненных ситуаций проявляется стремление к поиску новых приемов для лирических и психологических анализов. В таких произведениях как «Телеграмма», «Саз», «Звук свирели», «Кёллу Коха», « Сухая ветвь», «Чокнутый», «Пылающее сердце» преобладает человеческий фактор.

В своих произведениях писатель уделяет особое внимание психологии человека и проблемам окружающего его общества. Писатель утверждал, что человек, прежде всего личность. Критик А. Эфендиев, касаясь проблемы отображения внутреннего мира человека через образ Кёллу Коха, писал: «Деятельность Кёллу Коха, в какой-то степени, восходит к призванию к коллективной совести, способности понимать себя, к беспокойству, к тенденции развития. Он оказывает на окружающих не только внешнее влияние. Он влияет на их внутренний мир, вынуждает их думать и беспокоиться. Он не дает спокойно жить ни простому водовозу, ни грамотному агроному, ни любому административному работнику, ни даже Гылынч Гурбану, который считался почетным лицом района. Он смеётся над ними, и этим облагораживает их» (1, 45).

Для Исы Гусейнова хороший человек – это тот, кто главной идеей почитает идею добра и через неё смотрит на окружающий мир. Многие другие положительные качества человека он определяет именно через категорию добра, но нигде не даёт определения самого добра, настаивая на неопределённости этого понятия.

Человек в произведениях Исы Гусейнова предстаёт беспомощным перед страшным миром, который его окружает, который он даже не силится в своём страхе понять и от которого хочет подальше спрятаться. Его произведения говорят об обособленности и одиночестве людей, об отсутствии у них общего языка, о том, что людей разъединяет стена непонимания, которую немыслимо ни сломать, ни перешагнуть. Одиночество человека в обществе, его беззащитность перед насилием представлены Исой Гусейновым как проявление судьбы и неизбежности. Всех героев объединяет чувство более или менее явного смятения и растерянности, чувство страха перед силами, существующими вовне и в любую минуту могущими обрушиться на беззащитного человека. И. Гусейнов, обращая свое внимание к простым, обычным людям, он выносит на первый план их личность. Основным лейтмотивом творчества И. Гусейнова является создание образа со всеми его противоречиями, проблемами и пережитыми волнениями, создание правды в художественном понимании наравне с правдой жизни.

Иса Гусейнов и Юсиф Самедоглу показывали героев, которые мучительно пытались преодолеть своё душевное одиночество, найти себя в обществе. В их произведениях внимание направлено на неисчерпаемость человека, непредугаданность его поступков. Персонажей произведений, хотя и находящихся в теснейших контактах, разделяет стена взаимонепонимания. Все изображаемые герои осуществляют «свободный выбор» в мире, как бы пассивно существующем за пределами их личного существования.

Тема вечной борьбы добра и зла продолжается в романе Юсифа Самедоглу «День казни». Писатель в своём романе отображает связь между человеком и миром, человеком и природой. Тем самым показывает сущность человека в целом, в независимости от мифических, символических образов.

Основной сюжетной линией является идея человека «жить, чтобы умереть». Страх смерти преследует не только Сади Эфенди, но и других героев романа (Зульфугар киши, правитель, Хаджа Анвер, писатель и др.). Нужно отметить, что «смерть» находила свое отражение в творчестве Самедоглу еще до написания им «Дня казни». То, что пролог к повести «Порог» начинается с фразы «бывает смерть обычной, бывает и мучительной», а также душевные переживания в повести «Весной в жемчужном овраге» заставили писателя вновь обратиться к этой теме. По мнению писателя, смерть является неотъемлемой частью жизни, неоспоримым и неопровержимым фактором.

В сюжете романа смерть, как образ, определяет основную идею, увеличивает его ёмкость. Чувство страха и смерти переживают все образы в романе. Это одни из главных факторов определяющих отношение писателя к окружающему миру и времени, раскрывающий характеры того периода.

Писатель в своих произведениях анализирует противоречивую натуру человека, способного к добру и к злу, стремится нащупать ответы на философские вопросы, связанные с самопознанием личности. В своих романах Ю.Самедоглу показывает смерть и одиночество. Подчёркнута мысль о пустоте жизни и тщетности надежд. Но он стремится к созданию универсальной картины бытия, оперирует абстрактными представлениями о добре и зле, о свете и мраке.

Проблема взаимоотношения человека и общества – одна из важных проблем в творчестве Исы Гусейнова и Юсифа Самедоглу. Писатели стремятся изобразить человека, запутавшегося в неразрешимых противоречиях и утратившего свои силы в хаосе бесценного существования. Иса Гусейнов и Юсиф Самедоглу в своих произведениях показывают смерть и одиночество, подчёркивают мысль о пустоте жизни и тщетности надежд.

Они показали насколько враждебно общество, в котором живут главные герои. Их герои всегда находятся в тесных взаимоотношениях друг с другом, но одновременно все они по-своему одиноки. Их разделяет стена непонимания, они не могут найти того, кто мог бы полностью понять их и принять такими, какие они есть. Да они и сами не всегда могут понять себя. Каждый живёт в своём собственном пространстве, отгороженном от других, каждый имеет свои тайны и свои потаённые стремления.


ЛИТЕРАТУРА

1. Əfəndiyev A. Müdriklik səlahiyyəti. B., “Gənclik”, 1976, 191 s.
   
2. Qeybullayeva R. Yusif Səmədoğlunun yaradıcılığında ölüm. “Azərbaycan” jurnalı, 2005, №12.
   
3. Hüseynov A. Nəsr və zaman. B., “Yazıçı”, 1980, 185 s.
   
4. Hüseynov İ. Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə, I c., B., 1988, 416 s.
   
5. Qasımov H. Müasir Azərbaycan romanı. B., 1994, 426 s.
   

XÜLASƏ

İnsan konsepsiyası İsa Hüseynovun və Yusif Səmədoğlunun yaradı­cılığında başlıca konsepsiyalardan biridir. Yazıçılar öz əsərlərində insan həyatını dəyişdirməyə qadir olan qəhramanın dahili mübarizəsini göstərməyə çalışmışdılar.


SUMMARY

The concept of Man is one of the main concepts in Isa Huseynov and Yusif Samedoqlu creative activity. The writers tried to show the inner struggle of a hero, which can change the life of a human being.


Əliyev Azər


AŞKARLIQ DÖVRÜ AZƏRBAYCAN TƏNQİDİNDƏ

YENİ ESTETİK MEYAR AXTARIŞI


Aşkarlıq və demokratikləşmə Azərbaycanın da ədəbi-mədəni həyatına, bədii yaradıcılıq sahəsinə və ədəbi-tənqidinə özünəməxsus şəkildə təzahür etmiş, ictimai-siyasi proseslər nəticəsində ədəbi-tənqid, nəzəri-estetik fikir müəyyən dəyişilmə və yeniləşmələrə məruz qalmış, bir sıra müasir ideya-bədii və fəlsəfi-etik dəyərlər əxz etmişdir. Yeni ədəbi dövrdə tənqidin də yeni mərhələsi başlamış, tənqidin vəzifələrinə yeni baxışlar və münasibətlər təşəkkül tapmışdır. Əlbətdə ki, bütün bunlar tənqidçilərimiz qarşısında həmin dövrün ədəbi-tənqidinin spesifikasını öyrənib tədqiq etmək zərurətini qoymuşdur. Məhz elə bu zərurət yaranmış zəngin ədəbi publisistik materialın təhlil və tədqiqinin aktuallığını təsdiqləyir.

1985-ci illərdə yenidənqurmanın bir ictimai-siyasi hadisə kimi yaranma şəraiti, səbəbləri, onun Azərbaycan mühitinə və cəmiyyətinə gətirdiyi faciələrlə yanaşı eyni zamanda ədəbi-mədəni mühitində də yeniliklər yaratmişdir. Bu mülahizələri dövrün ictimai-siyasi xadimlərinin, şair və yazıçıların, tənqidçilərin əsərlərinin dövrü mətbuatda, xüsusilə ədəbi-mətbu orqanlarda o illərdə dərc olunan materialların təhlilinin nəticəsidir.¹ Belə ki, 1985-ci ildə və hətta sonrakı bir neçə ildə də bütövlükdə ədəbiyyat, o cümlədən ədəbiyyat elmi və ədəbi-tənqid də əvvəllər olduğu kimi, əsasən yenə də marksist-leninçi ideologiyanın «ruporu» vəzifəsini həyata keçirmiş, «yalnız sovet dövründə ən yaxşı ənənə və məziyyətlər qazanmışdır» kimi fikirlər söylənilmişdir. Bununla yanaşı elə həmin ildən də başlayaraq bəzi nəşrlərdə, az da olsa yenidənqurma və demokratikləşdirmə ilə bağlı yazılar çap olunmağa başlamış, cəmiyyətin siyasi həyatında baş verən yeniliklərin ədəbi-mədəni həyata transfer edilməsi prosesi özünü göstərirdi. Akademik B.Nəbiyevin, K.Talıbzadənin, AMEA-nın müxbir üzvləri Ə.Mirəhmədov və Y.Qarayevin müxtəlif mövzularda yazdıqları kitab və məqalələrdə bu prosesin görüntüləri aşkarlanmaqda idi.

XX əsrin 80-ci illərinin ortalarındakı ədəbi-tənqid materiallarının təhlili mürəkkəb bir mənzərənin mövcudluğundan xəbər verir. Bir tərəfdən rejimin ənənələri yasaq və ehkamları, ideoloji təpkiləri bütövlükdə ədəbiyyatdan, ədəbiyyat elmindən, o cümlədən ədəbi-tənqiddən də əl götürmək, onu «nəzarət»siz buraxmaq istəmir, digər yöndən yenilik ab-havası qarşısıalınmaz bir prosesə çevrilirdi. Cəmiyyətdə, ədəbiyyatda və ədəbiyyat elmində edilən keyfiyyət dəyişiklikləri, hətta kommunist ideologiyasına zidd fikirlər belə, qəribədir ki, «kommunist partiyasına, sosializm quruluşuna kömək» adı altında həyata keçirilirdi. Yazıçıların hadisələrin mərkəzində yer tutmaları onların vicdani borcu ilə əsaslandırılır, öz kəskin mühakimələri belə siyasi rəhbərlərdən gətirilən sitatlarla «əsaslandırılırdı». Beləliklə, ədəbi-tənqidin yeni vəzifələri gərgin müzakirələr və mübahisələr şəraitində müəyyənləşirdi.²

Sosialist realizminin tənəzzülə uğradığı illərdə ədəbi proses üçün tənqidçi şəxsiyyətinin əhəmiyyəti daha da artmışdı. Bu dövrdə yazıb yaradan tənqidçilərimiz – M.Cəfər, Ə.Ağayev, K.Talıbzadə, B.Nəbiyev, S.Əsədullayev, Q.Xəlilov, Y.Qarayev, Ş.Salmanov, Elçin, A.Səfiyev, A.Hüseynov və başqaları cəmiyyətin demokratikləşməsinə, həyatın yenidən qurulmasına, çağdaş nəzəri-estetik meyarların işlənib hazırlanmasına təkan verirdilər. Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq buxovlardan azad olaraq, milli-mənəvi dəyərlərin yenidən ön plana çıxması yoluna qədəm qoyurdu. Bu dövrdə tənqid və ədəbiy­yatşünaslıqda baş verən yeniliklər iki istiqamətdə – mədəni irsin, ədəbiyyat tarixinin yenidən nəzərdən keçirilib qiymətləndirilməsi və sosialist realiz­mindən imtina edilməsi yönundə aparılırdı. Bir tərəfdən ədəbi-tənqidin diqqət mərkəzindən kənarda qalmış Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və b. kimi ictimai xadimlər, yazıçı və publisistlər haqqında o vaxta qədər məlum olmayan faktlar üzə çıxarılır, obyektiv təhlillər aparılır, digər tərəfdən sovet ədəbiyyatşünaslığının ideoloji stereotipləri ilə dönə-dönə tədqiq edilmiş məlum klassiklərin yaradıcılığı yeni nəzəri meyarlarla tədqiqata cəlb edilirdi.

Yenidənqurma cəmiyyətin bütövlükdə iqtisadi, ictimai-siyasi həyatını əhatə etdiyi kimi, ədəbiyyat, o cümlədən ədəbiyyat elmi də mənəvi prob­lemlərin təkmilləşməsi və zənginləşməsinə yönəldilmişdi. Ş.Salmanovun qeyd etdiyi kimi «Tənqidin üzərinə xalqın mənəvi həyatının irəliləyişinə kömək etmək vəzifəsi düşür»dü. Amma o da nəzərdən qaçırılmamalıdır ki, milli-mənəvi dəyərlərin bərpası prosesində sovet dövründə bu sahədəki müəyyən müsbət hadisələrin ümumilikdə aşağılanması, inkarı prosesi də baş verirdi. Fikrimizcə belədir ki, bir qədər ifrata varmaqla qətiyyətlə rədd etdiyimiz və ədəbi-bədii tarixin arxivinə atdığımız sosialist realizmi yaradıcılıq metodu həyatı və insanı daima dəyişmədə, inkişafda, yeniləşmədə götürüb təsvir və təqdim etmək kimi müsbət praktikaya malik idi. Həyatın sosial məzmunu, insanın mənəvi-əxlaqi mahiyyəti tarixi bir inkişaf prosesi kimi alınarsa, onda o dövrün adamını təcəssüm etdirən ədəbiyyatın da, ədəbi-tənqidin də heç olmasa adi inkişaf xəttilə getdiyini qəbul etməliyik.

Biz onunla da razılaşırıq ki, o illərdə mənəvi həyatımızın digər sahələrinə nisbətən söz sənətində müəyyən canlanma, irəliləyiş hiss edilirdi. Lakin ədəbiyyatın digər janrları ilə müqayisədə tənqidin addımları çox titrək idi, bəzən heç hiss edilmirdi. Yenə də tənqid təsərrüfatında çiy, zay məhsullar, zəif və orta səviyyəli resenziyalar, heç bir əməli məqsədə xidmət etməyən məqalələr, sadalamalarla dolu icmallar bol idi.

1980-ci illərin sonu 1990-cı illərin əvvəllərində ölkədə, o cümlədən Azərbaycanda baş verən iqtisadi-siyasi gərginliyi, ziddiyyət və mürəkkəblikləri ədəbiyyat və tənqid də yaşayırdı. Totalitar rejimin dağılması ilə yaranan söz və mətbuat azadlığı yasaq edilmiş fikirləri, düşün­cələri açıq deməyə, yazılmış, lakin «sandıqlarda» saxlanan əsərləri üzə çıxarmağa imkan verdi. Dissident ədəbiyyatı nümunələri işıq üzü gördü. Söz sənət sahibləri repressiya xofunu dəf edərək keçən əsrin 37-38-ci illərindən bəri bütöv bir dövrlə bağlı xatirələr yazıb, olub-keçənlərlə bağlı səmimi etiraflar etməyə başladılar. Bu etiraflar bütöv bir nəslin, bir neçə ziyalı nəslinin dramatik, faciəvi taleyindən xəbər verirdi.³

1990-cı ilin 20 yanvarında və sonrakı günlərdə Bakıya və respublikamızın digər rayonlarına rus-sovet ordusunun yeridilməsi ilə törədilən faciələr bütün sahələrdə olduğu kimi ədəbiyyatda və ədəbiyyat elmində də ənənəvi sovet düşüncə tərzini məhvərindən qopardı. Faktiki olaraq 20 yanvar gecəsində çökən sovet imperiyası ilə yanaşı sovet ədəbiyyatı, sosialist realizmi metodu da tarixin arxivinə atıldı. Ədəbiyyat və ədəbiyyat elmi üzünü soykökümüzə, milli-mənəvi dəyərlərimizə, cümhuriyyət dövrünün mühacirət ədəbiyyatına tutdu. Ə.Hüseyn­zadə, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Ağaoğlu, M.B.Məmmədzadə və digər «millətin qeyrətin çəkən şəxslər»in əsərləri gündəmə gəldi. «Məxvi» qrifi ilə uzun illər yasaq edilmiş arxiv sənədləri oxuculara çatdırıldı. Müstəqil dövlətin müstəqil ədəbiyyatı, elmi yaranmağa başladı. Yetmiş ildə sovet rejiminin insanları dəhşətlər içində qorxuda-qorxuda mənəviyyatlarını kütləşdirməsi, milli-mənəvi dəyərlərin unutdurulması, köləlik psixologiyası formalaşdırılmasının tənqidi ədəbiyyatın əsas mövzusuna çevrildi, «hanı bu xalqın yaddaşı?» - sualı hamını düşündürdü.

Bütün bunlar, sovet imperiyasının 70 illik tarixinin daxilən, sosial-mənəvi cəhətdən iflasa uğramasını hazırladı. Zamanın tələbi ilə ölkədə başlanan yenidənqurma bütün sahələrdə olduğu kimi ədəbiyyatda da təbəddülat yaratdı. Ədəbi-tənqidin də ictimai şəraitlə əlaqədar öyrənilməsi ədəbiyyatın sosial məzmununda baş vermiş ideya-bədii dəyişiklik və yeniləşmələri izləyib tədqiq etməyə imkan vermişdir.

Bəli, ədəbi-nəzəri irsin hər bir dövrünün həm tarixi tipoloji, həm də milli-mənəvi mənafelər baxımından tədqiqi və dərki elmin inkişafını şərtləndirən başlıca amil­lərdən biridir. Ədəbiyyatşünaslığın, o cümlədən ədəbi tənqidin inkişaf istiqamətləri də, təbii ki, bu qanunauyğunluq əsasında baş verir. Doğrudur, ədəbi tənqid çağdaş bədii, da­ha doğrusu, mövcud ideoloji, siyasi sistem və rejimləri müəy­yənləşdirdiyi ədəbi proseslərə istinadən inkişaf edir. Amma o da bəllidir ki, «Elmin tarixi yoxsa, nəzəriyyəsi də yox­dur; amma elmin nəzəriyyəsi olmazsa, onun tarixini xə­ya­la belə gətirmək olmaz». Deməli, ədəbi tənqidin nəzəri-estetik meyl və meyarları onun tarixi ilə birlikdə öyrənilməli və dəyərləndirilməlidir. Çünki heç bir elm sahəsini, ədəbi abidəni, ədəbi şəxsiyyəti, o cümlədən ədəbiyyat tarixi və tənqid elmini də real tarixi gerçəklikdən ayırmaq olmaz. Azərbaycan nəzəri-estetik fikri tarixinə öz spesifikliyi ilə daxil olan və bu gün də maraq doğuran, təəssüf ki, hələ də tam, mükəmməl elmi dəyərini almayan mərhələlər az deyil. Mövcud ictimai-siyasi, mənəvi proseslərin yetir­məsi kimi meydana çıxan özünəməxsus uğurları, ziddiyyətləri və faciələri ilə fərqlənən 1985-1995-cü illərin nəzəri-estetik fikri, o cümlədən ədəbi-tənqidi sadalanan maraqlı mərhələlər sırasındadır. Beləliklə bu mürəkkəb, ziddiyyətli illər ədəbi-bədii tənqidin ideya-estetik prin­siplərinin yenidən dəyərləndirilməsi problemini yenidənqurma illərində ədəbi təndiddə yaranmış yeni ideya-estetik prinsiplərin və fəlsəfi-etik dəyərlərin araşdırılmasını ön plana çəkdi.

İctimai-siyasi şəraitin və tarixi-mədəni mühitin məhsulu olan ədəbi-tənqid həmin illər ərzində daha çox publisistik ruh və ovqatlar aşılanmış, Azərbaycanda gedən sosial və ədəbi hadisələrə adekvat şəkildə cavab verə bilmişdir.


SUMMARY

In this article is investigated searching new theoretical aesthetic criterion of Azerbaijan glasnost epoch at 1985-1995 years of XX centuries. And the role of criticism in literary process of new period is defined. Peculiarities of appeal literature to national-spiritual past are showed in theoretical thought. Also is followed process of formation new methodological bases.


РЕЗЮМЕ

В этой статье исследован новый теоретический, эстетический критерий эпохи гласности Азербайджана в 1985-1995 годов XX столетия, определена роль критики в литературном процессе нового периода. Объясняются особенности обращения литературы к национально-духовному прошлому в теоретической мысли. Также исследуется процесс формиро­вания новых методологических оснований.

Алиев Эльнур


АЗЕРБАЙДЖАНСКИЕ ЗАИМСТВОВАНИЯ В УДИЙСКОМ ЯЗЫКЕ

Удийцы – один из коренных народов Кавказа. Основная часть удинов населена в селе Нидж Габалинского района и в районном центре Огуз (Варташен) Азербайджана; кроме того, небольшое число удин проживает в селе Зинобиани (Октомбери) Кварельского района, Грузии. Село Зинобиани было основано удинами – переселенцами из Огуза в 1922 г.

Удийский язык относится к лезгинской группе нахско-дагестанской (восточно-кавказской) семье. Имеет два диалекта: ниджский и варташенский (варташенско-октомберийский).

Воздействие исторических отношений, «связь с азербайджанской культурой сказывается на всех сторонах жизни удийского народа». Так же можно отметить языковые взаимоотношения между этими народами. «Среди них (удин) широко распространен азербайджанский язык» (Народы Кавказа IIт, М., 1962, стр.195).

Азербайджанские слова проникли почти во все пласты лексики удийского языка. Предполагаемые азербайджанские заимствования в удинском языке можно разделить на некоторые группы:

1. Термины родства: Ата-баба – ata-baba – предки, деды; АЬмик1 - əmi, atanın qardaşı – дядя, брат отца; АЬмиогъли – əmioğlu – двоюродный брат, сын дяди (по отцу); Баба//Бава – ata, dədə, əcdad – отец, папа, предок; Бабалуг//Бавалуг – atalıq, ögey ata – отчим, неродной отец; Йезна – yeznə, kürəkən – зять; КЪаин – qayın, arvadın qardaşı – шурин, брат жены; КЪуда – quda – сват(ья); Наьваь (-ух//-хо) – nəvə - внук, внучка; Т1айи – dayı – дядя (брат матери); Хала – xala – тетя (по матери); и др.
   
2. Название частей тела: Йумбуругъ – yumruq – кулак; Буд – bud – бедро, ляжка; Дабан – pəncə, ayaq – лапа; КЪаш – qaş – брань; КЪурсагъ – mədə - желудок; и др
   
3. Названия животных и птиц: АЬлбиз – ilbiz – улитка; Бугъа – buğa – бык, бугай; Буьлбуьл, Билбил – bülbül – соловей; Даьлаь – dələ – белка, куница; Заьли – zəli – пиявка; Ҝуьрзаь – gürzə - гадюка; Меймун – meymun – обезьяна; ОЬрдаьй – ördək – утка; Пишик1 – pişik – кошка, кот; Сыгъырчи – sığırçın – скровец; Фил – fil – слон; и др.
   
4. Названия орудий труда и хозяйственного инвентаря: Араба – araba – арба, телега; Йаба – yaba – вилы; Каьндуьр – kəndir – веревка; и др.
   
5. Название деревьев и их частей, растений и плодов: АЬрриҝ, АЬруьг – ərik – абрикос, курага; Зира – zirə – тмин; Зокъ//Зогъ – zoğ – побег, росток, отросток; Зокъал – zoğal – кизил; Йонджа – yonca – клевер. Дарчин – darçın – корица; КЪангъал – qanqal – чертополох (растение); КЪаргъодали ,КЪардали – qarğıdalı – кукуруза; Т1уъп – turp – редька, редиска; ДЖалагъ – calaq, qələm (bitkiləri calaq etmək) – прививка, окулировка (растений); и др.
   
6. Названия танцев и музыкальных инструментов: Зурна – zurna – зурна; Йаьлли – yallı (rəqs) – хороводная пляска; Нагъара – nağara – барабан; Нагъара-зырна – nağara-zurna – барабан с зурной; Саз – saz – саз (музыкальный инструмент); и др.
   
7. Название одежды: Куьрк – kürk – тулуп, шуба; КЪайинш – qayış, kəmər, toqqa – ремень, пояс; Папакъ – papaq – папаха, шапка, головной убор; Ш1ал – şal, baş şalı – шаль; и др.
   
8. Название металлов и минеральных изделий: Даьмир – dəmir – железо; Ҝуьмуьш – gümüş – серебро; КЪалай – qalay – олово; и др.
   
9. Названия предметов домашнего обихода: Заьнбил – zənbil – корзина; Кульчаь – külçə - слиток; КЪачи – qayçı – ножницы; Лаьмпаь – lampa, çıraq – лампа; Палаз – palaz – вид ковра без ворса, палас; Сини – sini – круглый медный поднос; Фаьнаьр – fənər – фонарь; Чаьмчаь – çömçə – черпак деревянный; Чаьнгаьл – 1) paltarasan – вешалка; 2) çəngəl – вилка; и др.
   
10. Названия болезней: Балгъам – bəlğəm – мокрота; КЪыздырма – qızdırma, isitmə - малярия, лихорадка; Санджи – sancı, ağrı – острая боль, резь; Тырыгъ – ishal, dezenteriya – дизентерия; расстройство желудка; и др.
    
11. Слова, обозначающие природные явление и связанные с ландшафтом: Даьрйаьн//Даьрҝаьн – dəniz, dərya – море, океан; Заьлзаьлаь – zəlzələ - землетрясение; Йамандж – yamac – склон горы, откос; Йаьйлагъ (-хо) – yaylaq – эйлаг, летнее пастбище; Сел – sel, axın – поток, наводнение; и др.
    
12. Название профессий и должностей: Алим – alim – ученый; Ашп1аз – aşpaz, xörək bişirən – повар, кулинар; Ашугъ – aşıq – народный певец, ашуг; Даьллаьг//Даьллаьй – bərbər, dəllək – цирюльник, парикмахер(ша); Даьмирчи//Даьмуьрчи – dəmirçilik – кузнец; Даьрзи – dərzi – портной, портниха; Дилбанд – tərcüməçi, mütərcim – переводчик; Дуьлҝаьр – dülgər – плотник, столяр; Налбаьнд – nalbənd – коваль (подковывающий лошадей); Пейлуван – pəhləvan – силач, борец, богатырь; и др.
    
13. Слова, обозначающие признаки и качества: Авам – avam, savadsız, kəmsavad, biliksiz, təcrübəsiz – неграмотный, не обладающий познанием, невседущый; неопытный, темный; Авара – avara, tənbəl, əlindən iş gəlməyən, veyl, vecsiz (adam) – бродяга, лодырь, бездельник, праздношатающийся; Архаин – arxayın, sakit – спокойный, уверенный; Ахсагъ – axsaq, çolaq, topal, ayağı şikəst (adam, heyvan) – хромой, калека, увечный; Борджлу – borclu – должник; Даьрдлу – dərdli, qəmli, qüssəli – страдающий, горюющий, скорбящий; Диндж – dinc, sakit – тихий, спокойный; Каьчаьл – keçəl – плешивый; Касиб – kasıb – бедный, бедняк; Фагъыр – fağır, zavallı, biçarə - бедный, беспомощный, тихий; и др.
    
14. Название чисел и гамма цветов: АЬлли – əlli – пятьдесят; Боз – boz – серый; Дохсан – doxsan – девяносто; и др.
    
15. Диалектические слова (в эту группу входят и архаические слова, не используемые на сегодняшний день и слова, которые, под влиянием грамматических норм удийкого языка, заимствованы с фонетическими изменениями) : Андер, Андыр – andır (sahibsiz) – без хозяина; Бейван, Бейванга – biyaban (çöl, səhra) – пустыня, степь, безлюдное место; Ираьгьаьт – rahat (arxayın) – спокойный, удобный; Кульфаьт – külfət (ailə) - семья, семейство; Лазум – lazım (gərək) – нужный, нужно; Маиф – mayıf (şikəst, əlil) – инвалид, калека; Маджал – macal (imkan; asudə vaxt) – возможность (о времени), свободное время; Хурдхашил – xurd-xaşıl (əzik-üzük) – размозженный, разбитый; и др.
    
16. Ученые, изучающие лексическое влияние азербайджанского языка на языки малочисленных народов Азербайджана, отмечают: «Нет никакого сомнения, что многие слова арабо-персидского происхождения вошли в языки через посредство азербайджанского». В том числе и в удийском языке. Среди заимствований встречаются исламские, религиозные термины. Если учесть, что удины исповедуют христианство, то значит, эти слова также заимствованы из азербайджанского языка. Например: Ахырзаман – axırzaman (axirət; tufan) – конец света, всемирный потоп; Валла уст. – Vallah, Allah haqqı – ей-богу; Ваькил – vəkil, qəyyum – адвокат, опекун; Ҝавур//Ҝаур – kafir, atəşpərəst – гяур, огнепоклонник; Тавакъа – təvəqqə, xahiş – просьба, ходатайство; ДЖаьннаьт – cənnət – рай; ДЖин – cin – джинн; Шейтан – şeytan – шайтан, сатана, демон; и др.
    

В удийско-азербайджанско-русском словаре выдающегося удийского ученого Г.Ворошила, входит приблизительно 4 тысяч слов, где нами зафиксированы свыше 700 азербайджанских заимствований. Из наших исследований можно прийти к выводу, что изучение тюркизма в удийском языке является актуальной темой для ученых языковедов.

В заключении выражаю искреннюю благодарность доц. Э.Шукюрову, доц. Ш.Гусейнову и другим сотрудникам Учебно-Культурного Центра «Азербайджановедение» в Бакинском Славянском Университете за поддержку в проведении лингвистических исследований в названном центре. Искренне благодарю также профессора Ц.Барамидзе и доцента Н.Рухадзе за полезные советы и прочтение рукописи статьи.