AZƏrbaycanşÜnasliğIN

Вид материала

Документы

Содержание Bəzi inanclar: görünən və görünməyən tərəflər Müasir azərbaycan-ingilis dil əlaqələrinin

Подобный материал:

• AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 13391.37kb.

ƏDƏBİYYAT

1. Анар Весенний голос. / В сб. «Гордость азербайджанского народа». Баку, Шарг-Гарб, 1996, с. 59
   
2. Эфендиева И. Гордость азербайджанского народа. / В сб. «Гордость азербайджанского народа». Баку, Шарг-Гарб, 1996, с. 6
   
3. Səni tərənnüm edirəm doğma Azerbaycaım! Rəşid Behbudov. “Azerbaijan-İrs” jurnalı. № 8, 2001
   
4. Şahverdiyev K. Rəşid Behbudov fenomeni. “Musiqi dünyası” jurnalı, № 2 (3), 2000. s. 14-24
   

РЕЗЮМЕ


Статья Марьям Бабаевой «Роль Рашида Бейбутова в развитии Азербайджанской музыкальной культуры» посвящена изучения самобытного и оригинального стиля выдающегося певца. Проанализировав музыкальное наследие Р.Бейбутова, автор выявляет направления для исследования творческого стиля певца и систематизирует их как народный, оперный и эстрадный стили, которые тесно взаимосвязаны, а также рассматриваются особенности интерпретации вокальных произведений разный жанров.


SUMMARY


Maryam Babayeva’s article “The role of Rashid Behbudov in Azerbaijan music culture” is devoted to studying the roots of special and original style of the oustanding singer. Analysing R.Behbutov’s musical heritage, the author reveals the directions for research of creative style of the singer and systematizes them as national, opera and variety styles which are closely interconnected, and also features of interpretation of vocal products of different genres are considered.


Babayev Rafiq


BƏZİ İNANCLAR: GÖRÜNƏN VƏ GÖRÜNMƏYƏN TƏRƏFLƏR

(Naxçıvan materialları əsasında)


Mifin “arayış” verdiyi varlıqlar Naxçıvan folklorunda da özünəməxsus yer tutur, heç şübhəsiz ki, təqdimetmədə variantlılıq da, regional xüsusiyyətlər də özünü göstərir.

Naxçıvanda deyilir ki, şeşə bir quşdu. Uşaq olanda şeşə evə girsə, uşaq ölər. Şeşənin başını miras qızılnan kəsib evə gətirsən, uşaq doğulandan sonra diri şeşə də gəlsə uşağa heç nə olmaz ( 2, 50).

Nümunələrdə həm də orası qeyd olunur ki, şeşənin uşağı vurmaması üçün bələyinə iynə-sanjaq taxmalı, uşağın yanında şeşənin adı çəkilməməlidir (2, 42, 46). Hajı Qədir Qədirzadə yazır ki, ayrı-ayrı ərazilərdə şeşəni müxtəlif formalarda təsvir edirlər. Onu «gözəgörünməz ruh», Ordubadın bir sıra kəndlərində «yarasa formalı», Babək rayonunun bəzi kəndlərində «quş» (şeşə quşu) hesab edirlər (3, 154).

Şərurdan toplanmış bir mətndə isə deyilir ki, şeşə sərçə kimi kiçik bir quşdur. Evə girəndə uşaq göyərirmiş. İndi şeşənin kökü kəsilib.

«İndi olmayan» bu quşa mifoloci zaman «şeşə qəyipdən gələn bir quşdu, ənjax gejələr uçur» (1, 145) «arayışını» verməklə özününküləşdirir. O anjaq gejələr uçursa, deməli, şərin tərəfindədir.

Naxçıvanda jin dəyişəyi ilə bağlı mətnlər də maraq doğurur. Onun «mifik mənşəyi», əlamətləri barədə «anket»də sanki hər şey dəqiqdir:

1. Qırxlı uşağı tək qoyanda, jin onu öz uşağı ilə dəyişdirir.

2. Cin uşağı ananın qarnında da dəyişdirə bilər.

3. Jin dəyişəyi həmişə sısqa qalar, nə artar, nə azalar.

Bu gün də bölgədə artmayan, zəif uşaqlara «elə bil jin dəyişəyidi» deyirlər.

Jin dəyişəyini müəyyənləşdirmək üçün mifin «məhək daşı», sınaqlar da köməyə gəlir: «Gərəh onu aparasan qəbirsdandığa. Altı qəbir keçip, yeddinjidə bədəninin yarısınnan azını basdırasan. Əyər uşax qışqırıp ağlasa, bil ki, öz uşağındı. Əyər ağlamasa, bil ki, jin dəyişəyidi. Onda gərəh gözdüyəsən ki, jin dəyişəyi ağlasın, jin də dözmüyüb gəlip öz uşağını götürsün, səninkini də özünə qaytarsın» (2, 51).

Bir çox xalqların mifologiyasında şeytanın, bəd qüvvələrin köməkçisi kimi qəbul olunan pişik Naxçıvan nümunələrində də firiştələrdəndir.

Məlumdur ki, qədim ev pişiklərinin təsviri və onlar barədə ilk məlumata e.ə.II minillikdən başlayaraq yunan mənbələrində rast gəlinir, insanlarla bərabər pişiklərin də qəbirlərdə dəfni aşkarlanır. Bubastis ilahəsi Bast sevinj, şənlik ilahəsi olmaqla pişik başlı qadın kimi təsvir edilirdi (10, 11).

Bir sıra xalqların inanjına görə, pişik şər ruh kimi şeytanın bir üzvü, parçasıdır. Hindlilərdə pişik şeytan, şər ruhdu, yaponlarda da şər ruh kimi qeyri-adi güjə malikdir, bəzən vanpir, qaniçəndir. Bunların əksinə olaraq, çinlilərdə pişik şər ruhları qovandır (10, 11).

Yazılı ədəbiyyata da pişik məhz bu «mifik tərjümeyi-halda» gəlmişdir.

Dünya ədəbiyyatının injilərindən hesab olunan M.Bulqakovun «Ustad və Marqarita» romanındakı kök, qara pişik yeri gələndə maqa kömək edir, hətta alman dilində verilən «başı üzülsün» əmrini bir anda yerinə yetirir (9, 95-100). Oxşar epizodlara bir sıra bədii əsərlərdə və filmlərdə də rast gəlirik.

Naxçıvandan toplanmış nümunələrdə pişiklərin firiştələrin, bizdən yeylərin jinsindən olduğu göstərilir.

Əsas sücetlərdən biri axşam gedib səhər qayıtmadır. Bizjə, axşam getmə qaranlığa, şərəqovuşmadır. Jinlərin toplaşdığı yerdə pişiklərdən biri tütək çalır, bu səbəbdən ona jinlər «Ujtaqulujan» adı veriblər. Ustaqulajana xüsusi hörmət göstərilir. Başqa bir mətndə isə Fərəjullanın pişiyini jinlər sahibinin adı ilə usta Fərəjulla çağırırlar (1, 105).

Deməli, öz əməllərinə və sahiblərinə görə qiymətləndirmə bu sücetlərin mühüm tərkib hissəsidir.

Bir mətndə deyilir: "Bir arvad çox korrux çəkirmiş. Var-dövlət adında birjə pişiyi varmış. Bir gün bu pişih bir boxça gətirir qoyur arvadın qujağına. Arvad açır ki, pal-paltardı, qır-qızıldı. Səhərsi günü genə gətirir. Bir gün, beş gün belə, arvat şüpələnir, bını güdür. Görür ki, pişih getdi bir dağın dalına. Bı da ora gedir. Baxır ki, bıra doludu pişihlərinən. Deməyəsən, bınnar bizdən yeylərdi, pişih donunda adamnarın yanında yaşayıllar. Elə ki, pişihlər arvadı gördülər, bının öz pişiyi yaxın gəlip deyir ki, çıx get bırdan. Arvad evlərinə qəyidir, əmə bir də pişiyi görmür" (1, 105).

Pişiyin öz sahibinə pal-paltar, qır-qızıl gətirməsinin sücetlərdə geniş yer tutması çox maraqlı və düşündürüjüdür.

Başqa mətnlərdə də jinlərin çörəyini yediyi ailəyə yaxşılıq etməsi motivi geniş yayılıb, yeddi arxa dönənə toxunmur, evə bərəkət gətirilir.

"Jin deyir ki, mən sənin çörəyini yemişəm, sizlərdən heç kimə dəymənəm" (1, 98) ifadəsinə tez-tez rast gəlirik.

Bir mətndə isə pişiyin ağasının nərinin, atının, özünün öləjəyini xəbər verməsi (1, 101) də, çörəyini yediyi arvada qır-qızıl gətirməsi kimi mifoloci dünyanın onun üçün müəyyənləşdirdiyi missiya ilə, firiştələrdən olması ilə əlaqədardır.

Mifoloci dünya jinlərə qarşı çox diqqətjil və həssasdır, çox sadə alqoritm saysız-hesabsız mətnlərdə vurulan bər-bəzək hesabına xariqüladə imkanlara və güjə çevrilir.

Əslində məişət çərçivəsində hadisələr elə jərəyan edir ki, "adamlar jinlərlə intim əlaqəyə girə bilirlər" (10, 186).

Naxçıvan nümunələrində jinlərin ailə qayğılarının adamların ailə qayğıları ilə eyniliyi kimi çox qəribə məqamlarla qarşılaşırıq.

"Bir jinin arvadı doğurmuş. Jin isə adam donuna düşür, gəlir kətdən bir mamaça götürür, aparır arvadının yanına. Yolda jin mamaçaya deyir ki, əgər oğlum olsa, sənə özün ağırlığında qızıl verəjəyəm, yox, qızım olsa, səni öldürəjəyəm" (1, 103).

Eyni motivlə, kişilərin doğulan uşağın oğlan olması arzusu ilə nağıllarda, yazılı ədəbiyyat nümunələrində dəfələrlə rastlaşmışıq.Məhz bu, hadisələrə təsir göstərir. Bu mətndə isə görünməmiş iş olur: mamaça jini aldadır, doğulmuş qızı oğlan əvəzinə təqdim edir, Naxçıvanda deyildiyi kimi, bir təlis qızıl alır. Adijə adamın jinə kələk gəlməsi isə xariqüladə güjə malik bu varlığı gözümüzdə adiləşdirir, fağırlaşdırır, yazıqlaşdırır.

Heç nə edə bilməyən jin də mifoloci dünyadan gətirdiyi xariqüladə güjün hesabına anjaq mamaçaya verdiyi qızılı soğan qabığına çevirir.

Jin adi adamlar kimi sevə, əzab çəkə, hətta dərddən ağlaya bilir.

Mətnlərin birində bununla bağlı deyilir ki, jin gözəl bir qıza vurulur. Qız xəstə olduğundan heç kəsə ərə getmək istəmir. Qız ölür. Həmişə qızın otağından ağlamaq səsi gəlir. Demə, bu, qıza vurulan jin imiş. Hər gejə gəlib onu yerində görməyəndə ağlayırmış (4, 23).

Mətnlər başqa bir postulatı da təqdim edir: Jin çobana zəfər toxundurur. Tas quran bu dəhşətli güjə malik varlığı çağırır, qorxudur ki, səni odda yandırıb, suda qaynadaram. Jin qorxur, çobanı bağışlayır.

Od da, su da, məlumdur ki, çox müqəddəsdir, deməli, şər qüvvəni müqəddəsliyin qüdrəti ilə qorxutmaq, diz çökdürmək olar. Ətraf aləmə münasibətdə, inanjlarda çox qabarıq olan bu məsələ mətnlərdə öz geniş əksini tapıb.

Mifoloci mətnlərdə jinlərlə bağlı iki məqam da diqqəti jəlb edir: onların sifətləri çox əjayib olsa da, adam kimi paltar geyər. Anjaq hər şeyi tərsinə edər: get deyəndə gələr, gəl deyəndə gedər.

Yazılı ədəbiyyatda bu əfsanəvi, vahiməli, qeyri-adi imkanlara malik varlıqdan sıx-sıx, ətraflı bəhs olunub. Naxçıvan nümunələrinə əsasən demək olar ki, yazılı ədəbiyyatda müəllif niyyətindən asılı olaraq, daha qeyri-adi, qorxunj təqdim olunan bu varlıq, mifoloci mətnlərdə daha adi, sadə və həyatidir.

Bizjə, bu, onu anlaşılmaz bir aləmdən, "qeyibdən" gələn qüvvə kimi yox, şər qütb, həyatın bir parçası kimi qəbul etmək meylindən irəli gəlir.

Bu baxımdan da əyələr və bizdən yeylərlə bağlı təsəvvürlər xüsusi maraq doğurur. Türkiyə türklərinə görə yardımçı və qoruyuju iyələr, ağ və qara iyələr var; ağ, qara iyələr mələk və jinlər, yardımçı iyələr isə mələklərdir.

Sibir və Altay türklərində də eyni inanj (hər şeyin sahibi var) mövjuddur. Bu, yakutlarda "iççə", digər türk xalqlarında "eçi", "yeçi", "yeyə" adlanır" (7, 5)

Kamil Vəliyev yazır: "Dağlara, daşlara, torpağa, ağajlara sahib olan ruhlar istisnasız xeyirxah ruhlardır, insanlara kömək edirlər. Onlara yizim piy deyilir.

…Xeyirxah ruhlar da yeri gəldikdə insanı jəzalandırır, xəstəlik göndərir və s" (6, 72).

Naxçıvan nümunələrində isə bu bölgü yardımçı, qoruyuju ağ, qara iyələr şəklində yox, bizdən yeylər və əyələr kimi aparılır: "Ənjax əyələrinən bizdən yeylərin arasında fərq var. Bizdən yeylər heş bir şeyin sahabı dəyil. Ənjax əyələr nəyin əyəsidirsə, onun da sahabıdı, özü də onda yaşayır.

…Ənjax bizdən yeylər hər yerdə yaşayıllar. İllah da qərənnix yerlərdə, ağaş altında, su başında yaşayıllar.

Bizdən yeylər həmişə insanın malın oğurruyur, qəzanın, paltarın, düyüsün, yağın aparır. Ənjax əyələr çox xeyirxahdı. Əyər onnarın yanına gələndə səlam versən, sənnən xoşu gələjək, həmişə də sənə kömək eliyəjəh" (1, 51).

Qərbi Sibir tatarlarında meşə əyəsi piçen, piçan, peçan, enperi, urman iyase (10, 316), su əyəsi kazan, Qərbi Sibir tatarları və qazaxlarda su iyesi, tatarlarda kişi-su babası, qadın su anası adlanır (10, 474). Kazan, Qərbi Sibir tatarları, kamuklar suvanası, karaçaylılar sun anası adlarını da işlədirlər (10, 471).

Ağaj və ot əyəsini ereke adlandıran yakutlar onu torpaq əyəsi An darxan xatunun övladı hesab edirlər (10, 669). Yakutlarda atəşin və ojağın sahibi "yiyəjəyi quru odun, yatağı qurumla qaralmış, yastığı köz, yorğanı kül olan" ağsaçlı bir qadındır (8, 517).

Ağaj, ot əyəsinin torpaq əyəsi An darxan xatunun övladı kimi, atəş, ojaq əyəsinin "yiyəjəyi quru odun, yatağı qurumla qaralmış, yastığı köz, yorğanı kül" ağsaçlı qadın kimi təqdimində təsəvvürlər reallıqlara əsaslanır. İlkinlik göz qabağındadır.

Mifin açdığı qapılardan görünənlər isə başqa bir ab-havaya düşmüşlər, nətijədə türklər İslamı qəbul etdikdən sonra belə "issi" sözü sahib, bəzən də Tanrı anlayışında işlənmişdir (8, 516).

Naxçıvan nümunələrində deyilir ki, bı əyələrin içində hamısından üstünü su əyəsidi (1, 51).

Şübhəsiz ki, suyun hər şeyin başlanğıjı (lap qabaqlar allahdan başqa heç kim yoxmuş, yer üzü də başdan-başa suyumuş) olması su əyəsinə belə bir nüfuz, status qazandırıb.

Naxçıvanda Novruzun səhəri Qızlar bulağına gedilir. Suya inam müxtəlif formalarda üzə çıxır. Ordubad rayonunun Tivi kəndində Novruz bayramında keçirilən "su üstü" mərasimində hər kəsin suyun içindən kiçik daşlar götürüb evə gətirməsi, un çuvalına, qovurma küpəsinə və s. qoymaqla il boyu ruzunu, bolluğu təmin etməsi inamı da məhz bununla bağlıdır.

İnama görə, su əyəsi suda, bizdən yeylər isə suyun qırağında yaşayır.

Orası da maraqlıdır ki, Naxçıvan nümunələrində həm Çay qarısı, həm də Çay anası kimi iki ruhla qarşılaşırıq. Çay qarısı imansızdır, adamı yoldan çıxarır, pis yola aparır. Çay anası isə xeyirxahdır adamlara yaxşılıq edir, düz yola aparır.

Kazan, Qərbi Sibir türklərinə, karaçaylara görə, su anasına hörmətsizlik edilsə, quraqlıq olar, xəstəlik gələr. Müxtəlif xalqlarda eyni inanjla qarşılaşırıq. Bu da su əyəsinə sonsuz ehtiramla bağlı mifin qoyduğu qanundur.

Naxçıvanda yayılmış mətnlərə görə, ev əyəsi balajaboy bir kişidi, ağaj əyəsi isə gözə sarı qız donunda görünür. Çay nənəsi qoja arvad jildində olar.

Bədii sözün mifoloci zamandan götürüb-gətirdiyi xeyirxah əyələr və şər qüvvə olan yeylərin keçdiyi yol dünyabaxışın ayrı-ayrı tərəflərini özündə əks etdirir.

Əyələrə ehtiram təbiətə sevgi, məhəbbətlə bağlıdırsa, yeylərdən qorunmaq adamları yamanlıqlardan hifz etmək baxımından mifin yasaqlarıdır. İslamiyyətdən sonra, şübhəsiz ki, görüşlərə dini elementlər əlavə edilmişdir.

O da məlumdur ki, din mifin bətnində böyüyür, lakin qədim mifik görüşlər bəzən şəklini dəyişərək, onun sisteminə daxil olur.

M.Seyidovun yazdığı kimi, azərbayjanlılar islam dinini qəbul etdikdən sonra, onların əski əsatiri, dini və bir çox başqa görüşlərinə, inamlarına, ayinlərinə, mərasimlərinə, o sıradan ağaja tapınmalarına da islam donu geydirilmişdir (5, 94).

Mifoloci araşdırmaların, din tarixi injələmələri ilə də yaxından ilgili olması məsələyə çox həssas münasibət tələb edir (8, 6).

Bu yönümdən dini təsəvvürlərlə yox, daha artıq mifik görüşlərlə bağlı olan məsələlərin görünməyən tərəfləri xüsusi maraq doğurur.


ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan mifoloji mətnləri (Tərtib edəni, ön sözün və şərhlərin müəllifi A.Acalov). Bakı: Elm, 1988, 196 s.
   
2. Azərbaycan folkloru antologiyası. I kitab (Naxçıvan folkloru). Bakı: Sabah, 1994, 388 s.
   
3. Qədirzadə Q. İ. Ailə və məişətlə bağlı adətlər, inamlar, etnogenetik əlaqələr (Naxçıvan materialları əsasında). Bakı: Elm, 2003, 368 s.
   
4. Naxçıvan folkloru (Tərtib edənlər M.Cəfərli, R.Babayev). Bakı: Nurlan, 2007, 248 s.
   
5. Seyidov M.M. Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları. Bakı: Yazıçı, 1983, 326 s.
   
6. Vəliyev K.N. Elin yaddaşı, dilin yaddaşı. Bakı: Gənclik, 1987, 280 s.
   
7. Makas Z., Kalafat Y. Karşılaştırmalı türk halk inancları (Azerbaycan - Doğuanadolu). Samsun, 118 s.
   
8. Öğel B.Türk mitolojisi. 2 ciltdə, I c. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003, 644 s.
   
9. Bulqakov M.A. Master i Marqarita. Baku: Azerneşr, 1985, 320 s.
   
10. Mifı narodov mira: Gnüiklopediə; V 2-x t. T.2. Sovetskaə gnüiklopediə, 1988, 719 s.
    

Babayeva Rəsmiyyə


MÜASİR AZƏRBAYCAN-İNGİLİS DİL ƏLAQƏLƏRİNİN

QARŞILIQLI XÜSUSİYYƏTLƏRİ


Dil əlaqələri ictimai hadisədir. Onun meydana gəlməsi insan birliklərinin tayfa və qəbilələrin yaranma dövrünə təsadüf edir. Tayfa və qəbilələr, millətlər və xalqlar tarix boyu bir-biri ilə qarşı­lıqlı təmasda olmuşdur. Təbiidir ki, insan cəmiyyətinin tarixində böyük rol oynayan iqtisadi, mədəni, dini, siyasi əlaqələr ən mühüm ünsiyyət vasitəsi olan dilin köməyi ilə gerçəkləşmişdir.

Hər bir dilin formalaşması onun daşıyıcısı olan xalqın inkişaf tarixindən, məskunlaşma yerindən, əlaqədə olduğu başqa dillərin təsirindən asılıdır. Ictimai-siyasi prosesdə qohum və qohum olma­yan millətlər arasında müxtəlif səciyyəli əlaqələri ayırmaq mümkün olduğundan dil əlaqələrinin üç növü fərqləndirilir:

1. qohum dillər arasında;
   
2. qohum olmayan dillər arasında;
   
3. qarışıq əlaqələr.
   

Azərbaycan və ingilis dil əlaqələri bu qruplaşdırmanın ikinci və üçüncü qrupunda yer alır.

Qeyd etmək lazımdır ki, dil əlaqələrini başqa şəkildə də səciyyələndirmək olar: 1) eyni sistemli dillər arasında əlaqələr; 2) müxtəlif sistemli dillər arasında əlaqələr; 3) qarışıq əlaqələr.

Göstərilən əlaqə növlərində birinci ikisində əlaqə iki dil arasında da gedə bilirsə, üçüncü növdə, yəni qarışıq əlaqə ən azı üç dilin qarşılıqlı təsirini nəzərdə tutur. Qarışıq əlaqə həm birinci, həm də ikinci növ əlaqəni özündə birləşdirir. Bununla yanaşı, üçüncü növ əlaqə mürəkkəbliyi ilə seçilir. Əlaqədə olan müxtəlif dillərin sayı artdıqca əlaqə nəticəsində dildə baş verən dəyişmələr, dilə olan təsirin formaları da artır. Dil əlaqələrinin bu şəkildə qruplaşdırılmasında da Azərbaycan-ingilis dil əlaqələri ikinci və üçüncü qrupa düşür.

Azərbaycan-ingilis dil əlaqələrinin xüsusuiyyətlərini açmaz­dan əvvəl, dil əlaqələri ilə bağlı bəzi məsələlərə də aydınlıq gətir­mək tələb olunur.

Dil əlaqələrinin gerçəkləşmə yolundan asılı olaraq təmaslı və təmassız əlaqələri də bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Dillərin təması onların paralel işlənməsini nəzərdə tutur. Bu zaman ünsiyyət prosesində ana dili ilə yanaşı başqa bir dildən istifadə olunur. Təmaslı əlaqə ikidilliliyin və çoxdilliliyin yayıldığı ərazidə baş verir. Qeyd etmək lazımdir ki, təmaslı əlaqə üçün müvafiq mühit olmalıdır. Belə mühiti müxtəlif dillərin daşıyıcılarının bir ərazidə yaşaması doğu­rur. Məsələn, Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda müxtəlif dillərin daşıyıcıları eyni bir ictimai birlikdə yaşayır. Azərbaycanda rus, ləzgi, avar, talış, tat və s. dillərin Azərbaycan dili ilə təmaslı əlaqəsi mövcuddur. Təmaslı əlaqə dil daşıyıcılarınin bir qismi üçün iki və daha çox dildən istifadə vacibdirsə, digər qisim üçün bu, zəruri deyildir. Məsələn, Azərbaycanda ləzgi, talış, tat və başqa azsaylı millətlər üçün Azərbaycan dilindən istifadə vacibdir. Lakin bu məkan daxilində Azərbaycan dilinin daşyıcıları üçün qeyd olunan dilləri bilmək zəruri deyil. Təmasda olan dillər arasında belə münasibət dilin ictimai funksiyası ilə bağlıdır. Bu məsələni tədqiq edənlər çoxdilliliyin dilin ictimai funksiyasından irəli gəldiyini qeyd edərək, çoxdilliliyi cəmiyyəytin tarixi ilə rabitədə araşdırmağı düzgün sayırlar. Cəmiyyət tarixinin müxtəlif dövrlərində dil əlaqələrinin fərqli şəkildə özünü göstərməsi qeydə alınır.

Azərbaycan-ingilis dil əlaqələrinin mövcudluğunu sübut edən əsas amil mü­a­sir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində ingilis dilindən alınmış xeyli sözün ol­ma­sı­dır. Məsələn, vaterpol, vatt, qazlift, qazon, qallon, qol, bunker, buldoq, bluminq, biznes, biznesmen, blok, blokada, beysbol, bar, banknot, banket, ballast, noutbuk, laptop, audiobuk, taymer, şreder və sair. Bu cür alınma sözlərin miqdarı az deyil­dir. Onların istər lüğətlərdə, istərsə də rabitəli mətnlərdə işlənməsinə dair külli miqdarda misallar gətirmək olar. Ingilis-Azərbaycan dil əlaqələrinin öy­rə­nil­mə­si, hər şeydən əvvəl, bu əlaqələrin yaranma səbəblərini, təşəkkül dövrünü, baş­vermə xüsusuyyətlərini aydınlaşdırmağı tələb edir. Təhlil göstərir ki, Azərbaycan-ingilis dil əlaqələrinin özünəməxsus cəhətləri və xüsusiyyətləri vardır. Bu əlaqələr istər yaranma, istər inkişaf, istərsə də müasir vəziyyətinə görə müəyyən xü­su­siy­yətləri ilə seçilir.

Azərbaycan-ingilis dil əlaqələrinin təşəkkülü XIX əsrin ortalarına təsadüf edir. Məlumdur ki, XIX əsrin ortalarında Bakı dünyanın neft mərkəzlərindən biri kimi şöhrət tapırdı. Neft Bakısı getdikcə diqqəti daha şox özünə cəlb edirdi. Sosialist inqilabına qədər Bakı Rusiya imperiyasının şəhərlərindən biri kimi tanınırdı. Rusiya imperiyasında iqtisadi münasibətlər kapitalist ukladına əsaslanırdı. Bu iqtisadi ukladın başqa ölkələrdən, o cümlədən Böyük Britaniyadan kapitalistlərin Rusiyanın ərazisində müəyyən iqtisadi sahələrə investisiya qoymasına, bu ərazilərdə öz işlərini qurmağa maneçilik törətmişdir. Təbii ki, Azərbaycanın mərkəzi olan Bakıda böyük neft sərvətinin varlığı ingilis kapitalistlərinin də diqqətini cəlb etmişdi. Ingilis kapitalistləri Bakıda neft hasil etmək, Bakıda neft mədənlərini ələ keçirmək üçün Azərbaycana gəlməyə başlamışdır. XIX əsrin sonlarında bu, daha güclü vüsət almışdı. Bakıya xarici kapitalistlərin, onların ardınca ixtisaslı mütəxəs­sis­lərin və böyük işçi qüvvəsinin axını başlanmışdır. Miqrasiya prosesində Azərbaycana müxtəlif millətlərin və deməli, müxtəlif dillərin daşıyıcıları gəlirdi. Bu gələnlər sırasında ingilislərin sayı deyildi.

Azərbaycanda neft sənayesinin, gəmiçiliyin, neft maşınqayır­masının inkişafında ingilis kapitalistlərinin rolu az olmamışdır. Alman, rus və başqa millətlərdən olan mütəxəssislərin və işçi qüvvəsinin Bakıdakı sayının artımı Azərbaycan dili ilə bir sıra dillər arasında əlaqələrin yaranmasına zəmin yaratmışdı. Bakıdakı bir sıra müəssisələrdə, neft mədənlərində ikidillilik və çoxdillilik hakim idi. Təbii ki, ingilislərin rəhbərlik etdikləri müəssisələrdə də belə bir vəziyyət vardı və bu, özünü daha çox Azərbaycan-ingilis dil əlaqələri kimi göstərirdi. Ona görə də XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan-ingilis təmaslı dil əlaqələrinin təşəkkül dövrü kimi qiymətləndirilə bilər. Aydındir ki, həmin dövrdə Bakıda dil əlaqələrində dominant dillər kimi rus və Azərbaycan dilləri çıxış etmişdir. Dominant dil isə onunla əlaqədə olan dillərdən ümumişlək sözlər az alır. Bunun müqabilində sənayedə, fabrik və zavodlarda, neft mədənlərində, tərsanələrdə tətbiq olunan yeni texnika və texnologiya ilə bağlı leksik vahidlərin Azərbaycan dilinə keçməsi sürətlənmişdir. Tanker, kompaniya, petrol, senator, injener, bank, büdcə, valyuta, mil kimi sözlər artıq bu dövrdə Azərbaycan dilinə daxil olub işləməkdə idi. Dilə keçən sözlər dövrün yazılı mənbələrində yer almağa başlamışdır. Məsələn, əsrin əvvəllərində işıq üzü görmüş “Molla Nəsrəddin” jurnalında kompaniya, senator, polis və başqa alınma sözlər qeydə alınır. Nəsələn, “Badkubə - Cənab G-zadəyə: sualınıza ancaq belə cavab verə bilərik: hərçənd senator Çervinskinin idareyi-ruhani barəsindəki layihəsi təsdiq olunmalıydı...”, “mollalığa imtahan tutub sonra polusə qorodovoyları tərəfindən təsdiq olunalar” (Molla Nəsrəddin, 07.04.1906).

Ötən əsrin əvvəllərində neft çıxarılması və neftin emalı ilə bağlı Azərbaycana gələnlər təbii ki, özlərinin yaşayış tərzləri, adət-ənənələri ilə bağlı bir sıra məsələlərin həllinə də çalışmışlar. Belə cəhətlərdən daha çox özünü göstərəni asudə vaxtın təşkili və keşirilməsi ilə bağlı olmuşdur. Azərbaycana gəlmiş adamlar burada öz asudə vaxtlarını yaxşı keçirmək üçün müxtəlif idman oyunlarının təşkili və keçirilməsinə səy göstərirdilər. Nəticədə əsrin əvvəllərində Bakıda gimnastika yarışları keçirilir, futbol oyunları təşkil olunurdu. Basketbol, vaterpol, üzgüçülük, ağır atletika da tədricən inkişaf etməyə başlamışdı. Hər bir idman oyununun isə öz qaydaları və bu qaydaları adlandıran adlar vardır. Bu sözlərin isə əksəriyyəti ingilis sözləri olmuşdur. Həmin sözlər də əsrin əvvəllərində Azərbaycan dilinə keçməyə başlamışdır. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, xaricilərin, o cümlədən ingilislərin yaratdıqları müəssisələrin, idman komandalarının çox hissəsi həmin dillərdən olan sözlərlə ad alırdı. “Stella”, “Konqress”. “Senturion”, “Proqress” kimi adlar həmin qəbilədəndir. Əlbəttə qeyd olunan sözlərin sonralar dildə necə mənimsənilməsi məsələnin başqa tərəfinin təşkil edir. Lakin qeyd olunan Azərbaycan-ingilis dil əlaqələrinin birinci təmaslı dövrünün olduğunu təsdiq etməyə imkan verir. Bu təsdiq öz əksini ilk növbədə alınma sözlərdə tapır.

Dil əlaqələri prosesində dil sisteminin müxtəlif səviyyələrinə təsir olur və belə təsirin nəticəsi dildə özünü göstərir. Dil əlaqələrinin əsas göstəricisi dilin başqa dildən müxtəlif linqvistik vahidləri alıb öz arsenalına daxil etməsidir. Qohum və onlarla bu ərazidə yaşayan qohum olmayan dillərin qarşılıqlı təsiri əlaqədə olan dillərin hər birinin müxtəlif struktur səviyyələrində özünü göstərir. Dilin təsirə ən tez və ən çox məruz qalan sahəsi onun leksik sistemi, lüğət fondudur. Dillərin təsiri özünü ilk növbədə sözalma ilə göstərir. Ona görə də müxtəlif dillər arasında əlaqənin tədqiqi alınma sözlərin, sözalma prosesinin araşdırılması ilə bağlıdır.

Bir dildə başqa bir dilin sözlərinin qeydə alınıb göstərilməsi dilin tədqiqinin ilk dövrlərinə şamil edilməlidir. Çünki ibtidai-icma quruluşu və bəlkə də bundan da əvvəl hökm sürən dil əlaqələri sözalmanı gerçəkləşdirmişdir. Lakin ədəbiyyatda alınma ilə bağlı ilk fundamental elmi fikirlər L.Blufildin əsərində özünü göstərir. Təsadüfi deyildir ki, alınmaları tədqiq edənlər də ilk növbədə L.Blufildə istinad edir, bu sahəyə dair elmi nöqteyi-nəzərlərin şərhinə onun fikirləri ilə bağlayırlar.

L.Blufildə görə alınmaların aşağıdakı növləri vardır:

1) mədəniyyət anlayışları olan alınmalar;

2) ərazi və ya siyasi yaxınlıq nətıcəsində yaranan təmaslı əlaqə hesabına meydana gələn “daxili” alınmalar;

3) dialektlərdən ədəbi dilə keçən dialekt alınmalar.

Azərbaycan-ingilis dil əlaqələri nəticəsində Azərbaycan dilinə keçmiş ilk alınmalar daha çox mədəniyyət, ictimai həyatın müxtəlif sferaları, o cümlədən idman və müxtəlif texniki anlayışların adlarını bildirən sözlər olmuşdur.

Dilin lüğət tərkibindəki alınmalar həm alınma mənbəyinə, həm də alınma dövrünə görə fərqləndirilir. Müasir ingilis dilində müxtəlif dillərdən alınmalar vardır. İngilis dilindəki alınmaları beş əsas qrupda birləşdirmək olar:

1. kelt dilindən alınmalar;
   
2. latın dilindən alınmalar (ümumiyyətlə latın alınmalarının üç qatı göstərilir. I qat bizim eradan əvvələ təsadüf edib, bizim eranın VI əsrinə qədər bir dövrü əhatə edir, II qat V-VI əsrlərə – xristianlığın İngiltərədə yayıldığı dövrə aid edilir, III qat intibah dövrü ilə əlaqədar XV-XVI əsrlərdə ingilis dilinə keçmiş latın sözləridir);
   
3. skandinav dillərindən alınmalar;
   
4. qədim fransız (XII-XV əsrlər) və yeni fransız (XVI əsrdən sonra) dilindən alınmalar;
   
5. başqa dillərdən (yunan, italyan, holland, ispan, rus, alman, fars və s.) alınmalar.
   

Qeyd olunan alınma sözlər ingilis dilinə müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif tarixi mərhələlərdə keçmişdir. Hər bir dövr özünə görə tarixi, sosial, iqtisadi, mədəni əlaqələri əhatə edir. Dil elementlərinin qeryi-müntəzəm inkişafı haqqında ümumi qanuna görə dilin daha vacib elementləri təsirə tez məruz qalır. Dildə belə elementlər dilin lüğət tərkibinə daxil olan sözlərdir. Dilin qrammatikası isə kənar təsirə qarşı davamlıdı. Bu və ya digər dilin təsiri tarixi səbəblərlə – müharibələr, ərazinin işğalı, səyahət, ticarət və s. ilə əlaqədardır. Bütün bu hadisələr dillərarası əldaqələri sürət­lən­dirir. Yeni alınma sözlərin intensivliyinin artması müxəlif dövrlərdə fərqlidir. Konkret tarixi şəraitdən asılı olaraq alınma sözlərin sayı artır, ya da azalır. Bir dilin digərinə təsiri dil amili ilə bağlıdır. Qarşılıqlı əlaqədə olan dillərin yaxınlığı, yaxud uzaqlığı bu məsələdə əhəmiyyətli rol oynayır. Yaxın və qohum dillərin bir-birinə təsiri həmişə daha güclü və intensiv olur. Lakin, dilin tarixi inkişaf prsesində dillərarası əlaqədə qohum dillər arasındakı əlaqə çox vaxt dominant səviyyədə olmur. Nəticədə müxtəlif sistemli, yaxud qohum olmayan dillər arasındakı əlaqə ön plana keçir. İngilis dili də müxtəlif dillərlə qarşılıqlı əlaqədə olmuşdur. Bu əlaqələr ingilis dilinə təsir etmiş və bu dildə izini saxlamışdır.

Latın dilindəki alınma sözlərin müəyyən hissəsi bu və ya başqa fonetik cilddə, qrammatik quruluşda və mənada bir çox dillərdə rast gəldiyindən internasional sözlər cərgəsində yer tutur. İnternasional sözlərin əsas hissəsi latın mənşəlidir. Müasir elmlərin çoxunda latın mənşəli terminlər müəyyən çəkiyə malikdir. İngilis dilində latın mənşəli olan alınmalara obliqation, constitution, alibi, microscope, modern, laboratory, proqramm, system, socialism, communism, climatk, raqius, tradition və s. misal ola bilər.

İngilis dilində işlənən titulların böyük əksəriyyəti kinq, queen, earl, lord, lady istisna olmaqla norman-fransız mənşəlidir. Dövlət idarəçiliyi ilə bağlı (people, nation, government, curt) pul münasibətlərini ifadə edən money, property sözləri də fransız mənşəlidir. Ailə münasibətləri bildirən parnet, spouse, cousin, uncle, niece sözləri də həmin qəbildəndir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, o dövrün fransız dili özü alınmalardan xali deyildi. Bu dildə alman alınmaları müəyyən çəkiyə malik olmuşdur. İngilis dilində yer almış blank, blanket, blue, coat, danse, qarden, gay, pocket, ticket kimi sözlər alman mənşəli olub fransız dili vasitəsilə ingilis dilinə keçmişdir.

Normand işğalı dövründə fransız dili ingilis dili ilə müqayisədə hegemon mövqe tutmuşdur. Sarayda, feodal əyanları arasında, dövlət müəssisələrində, məktəblərdə fransız dili əsas yazılı dil kimi istifadə olunmuşdur. Ona görə də fransız dilindən keçən leksik vahidlər bu dildən istifadə edənlərin həyat tərzini, fəaliyyətini, marağını ifadə edən sözlərdir: action – hərəkət, aqruable – razı, beauty – gözəllik, carpenter – dülgər, duke – hersoq və s. Fransız dilindən alınma sözlərin müəyyən qismi zaman keçdikdə ümumişlək leksik laya keçmişdir: face – üz, sifət, gay – şən, hour – saat, ink – mürəkkəb, joy – sevinc, letter – məktub, money – pul və s.

Fransızcadan ingilis dilinə olduqca çox söz keçmişdir. Onların müəyyən hissəsi mürəkkəb sözdüzəltmə quruluşlu olmuşdur. Bununla da, fransız dili ingilis dilinin sözdüzəltmə sisteminə güclü təsir göstərmişdir. Fransız dilinə məxsus alınmaların tərkibindəki sözdüzəldici ünsürlər sonradan ingilis dilində istifadə edilmişdir. Məsələn, acceptable – yolverilən sözündən -able-, difference, excellence, evidence tipli sözlərdən -ence- ünsürlərinin ingilis dilinin sözdüzəltmə sistemində tətbiqini tapmışdır.

Fransız sözlərinin ingilis dilinə keçməsi prosesi müasir dövrdə də davam edir. Yeni keçən sözlər siyasət, idman və asudə vaxtın təşkili sahələrinə aid olur. Müasir ingilis dilinin lüğət tərkibinin üçdə biri roman mənşəli olmasına baxmayaraq bu dil german dili kimi özünəməxsusluğunu saxlamışdır.

Fransız dili vasitəsilə ingilis dilinə keçmiş latın sözləri də az deyildir. Bu dil xarici amillərlə bağlı olmuşdur. Məlumdur ki, XIII əsrin sonlarında və XV əsrin əvvəllərində İngiltərədə kapitalist istehsal üsulu inkişaf etməyə başlayır. Bu dövr ölkədə ingilis dilinin milli dil səviyyəsinə qaldırılması ilə də seçilir. İntibah dövründə yeni ingilis dili formalaşır. Dövrün elmi və bədii əsərləri yalnız ingilis dilində qələmə alınır. Lakin, intibah dövrü antik mədəniyyətə pozitiv münasibəti ilə diqqəti cəlb edir. Ona görə də yeni ingilis dilinə latın, yunan dillərindən sözlər keçməyə başlayır. İngilis dilində olan latın alınma­la­rının üçüncü layı məhz bu dövrlə bağlıdır. Lakin, bu alınmalar artıq şifahi nitqlə, danışıq dili ilə deyil, yazılı dillə keçir. İngilis dilində fəlsəfə, hüquq, tibb terminologiyası da məhz bu cür alınmalar əsasında formalaşmışdır. Yazılı dillə keçən sözlər daha çox terminoloji səciyyəli olmuş, abstrakt anlayışları bildirmişdir. Məsələn, basis, area, crisis, idea, ratio, stimulus. Eyni zamanda fel və sifətlərin də ingilis dilinə keçməsi qeydə alınır: operate, cultivate, educate, admit, permit, affect, senior, junior, minor, interior, exterior və s.

Yunan dilindən alınmış sözlər və sözdüzəltmə vasitələri dünyanın bir çox dillərində, o cümlədən ingilis dilində terminoloji leksikada geniş istifadə olunur, onlar internasional səciyyə daşıyır. İngilis dilindəki latın alınmalarının böyük əksəriyyəti birbaşa deyil, fransız dili vasitəsilə alınmalardır.

XV-XVI əsrlərdə ingilis dilinə latın və yunan dillərindən başqa italyan, ispan və holland dillərindən xeyli söz keçmişdir. Lakin, bu dillərdən alınmış sözlər sayca azdır və onlar mədəni, eləcə də ticarət əlaqələrinin nəticəsidir.

Beləliklə, müasir ingilis dilində alınmalar sayca həm çoxluğu, həm də mənbə müxtəlifliyi ilə seçilir. Bu dildə dünyanın təqribən 50 dilindən alınma sözlər vardır. Bu sözlər müasir ingilis dilinin lüğət tərkibinin, demək olar ki, 70%-ni təşkil edir.

XVII əsrin ortalarında ingilis-fransız dil əlaqələri yenidən güclənmişdir. Bu dövr ingilis dili üçün yeni fransız alınmaları ilə səciyyəvidir. Sonralar XIX əsrdə fransız dilindən daha çox texniki terminlər alınmışdır.

İngilis dilinin özünün çoxəsrlik tarixində bir çox dillərlə qarşılıqlı əlaqədə olmuş, həmin dillərdən söz almışdır. Alınma sözlərin dildə artması çoxlu dub­let­lərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Hər bir dil müəyyən sistem təşkil edir. Dil leksikası da bu sistemin tərkibində öz yerin tutur. Eyni zamanda leksika özü sistem xüsusiyyətinə malikdir. Həmin sistemdə alınma sözlərin də öz yeri vardır. Amma sözlər semantik cəhətdən onlara yaxın sözlərin bir və ya bir neçə mənasını öz üzərinə götürür. Qeyd olunan hadisə yaranan dublet sözlərin, yaxud ifrat yaxın sinonimlərin dildən çıxmasına səbəb olur. Buradan belə nəticə çıxır ki, sözalma heç də həmişə dildə boş olan semantik söz yuvalarının tutulmasını nəzərdə tutmur. Bəzən hadisənin nəticəsi dildə müəyyən səbəblərdən işləkliyini itirən sözlərin əvəzlənməsinə xidmət edir.

Dilin lüğət tərkibində baş verən hər hansı dəyişmə, o cümlədən alınmaların lüğət tərkibində yer alması dildə semantik və üslubi dəyişmələr yaradır. İngilis dilində də tarixən belə bir proses getmiş, dilin lüğət tərkibinə müxtəlif dillərdən sözlər daxil olmuşdur. Ona görə də ingilis dilinin lüğət tərkibində daimi dəyişmələr getmişdir. Bunun müqabilində müasir ingilis dili kənardan sözalmaya qarşı daha davamlıdır. Lakin tarixən belə olmamışdır.

İngilis dili german dillərinin qərb yarımqrupuna daxildir. Ona görə də ingilis dilinin qədim dövrünə aid sözlər digər german dilləri ilə paralellərə malikdir.