Автореферат 2007 жылы «30» қазанда таратылды
| Вид материала | Автореферат |
- Автореферат 2007 жылы таратылды, 1202.91kb.
- Автореферат 2010 жылы «2» қарашада таратылды, 1110.38kb.
- Диссертация 2007 жылы сағат Қр бғм м. О.Әуезов, 467.35kb.
- Диссертация 2010 жылы, 800.22kb.
- Диссертация 2007 жылы, 2204.72kb.
- Автореферат разослан 2007, 489.7kb.
- Автореферат разослан 1 октября 2007, 431.1kb.
- Автореферат разослан сентября 2007, 720.28kb.
- Автореферат разослан и размещен на сайте «24» мая 2007, 415.05kb.
- Автореферат разослан " " 1996, 264.76kb.
1 2
Қорытынды
Қорыта айтқанда, біздің жинаған материалдарымыз қазақ тілінің сөздік қорындағы жылқы малына қатысты ФТ-тердің өзіндік орны мен үлес салмағы бар екендігін көрсетеді.
Халықтың рухани творчествосының жемісі, тілдің ажарын кіргізетін, оның құдіретін арттыра түсетін, ойды бейнелеп, астарлап, өзіндік нақышымен жеткізетін, ата-бабадан мұра ретінде келген сөз қазынасының дайын қолданылатын үлкен саласы ФТ-тер этнос тілінің құрамдас бөлігі болғандықтан, оларға этнолингвистикалық талдау жасаудың ғылым үшін құндылығы ерекше.
Жылқы малына қатысты ФТ-терге этнолингвистикалық талдау жүргізу барысында олардың сөздік қорымыздың көне лексикалық қабаттарынан екендігіне көз жеткіздік.
Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты ФТ-тер (фразеологиялық және паремиологиялық) құрылымы мен мазмұны жағынан алуан түрлі, олардың басым бөлігі халықтың тарихын, наным-сенімін, көзқарасын және т.б. бейнелей отырып, оның өткен өміріне тамырын терең жаяды. Барлық осы ерекшеліктер, ең алдымен, ұлттың объективтік шындық жөніндегі нақты түсініктерін, тілде қандай да бір көрініс тапқан алуан түрлі табиғи құбылыстарға, қоғамның даму заңдылықтарына олардың баға беруін білдіреді.
Жылқы малына қатысты ФТ-тердің жасалуы мен ары қарай семантикалық дамуы белгілі бір заңдылықтар негізінде жүзеге асырылады. Бұл заңдылықтар ФТ-терді мұқият түрде диахрондық зерделеу мен олардың шығу тегін анықтау арқылы айқындалды.
Қазақ тіліндегі біз қарастырып отырған жылқы малына қатысты ФТ-тер халықтың тарихи-этнографиялық процестері, рухани-мәдениеті, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, дүниені қабылдауы, мифологиясы жөніндегі нақты ұғым-түсініктерді береді. Оларда тіл мен этностың, тіл мен рухани мәдениеттің өзара тығыз байланысы жарқын көрініс тапқан.
Тіл дамуының алуан түрлі кезеңдерінде қалыптасқан ФТ-тердің осы зерттеліп отырған тобының сақталып қалуы олардың дамуының белгілі бір қарқынын, олардың пайда болуының тарихи сабақтастығын айқындауға мүмкіндік береді.
Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты ФТ-терге жасалған талдау көшпелілердің жылқы туралы ұғымдары мен түсініктері ассоциативтік салыстырулар арқылы адамдар әлеміне өтіп, тілде берік орнығып қалғандығына көзімізді жеткізеді. Бір нысаннан екінші нысанға бейнелі-ассоциативтік түрде өту (яғни, жануарлар әлемінен адамзат қоғамына) белгілі бір ерекшеліктері, айрықша балама қасиеттері, яғни бір тұрпаттас аялық элементтерінің және т.б. негізінде жүзеге асырылып отырған.
Қорыта келе, жұмыста қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты ФТ-терді тақырыптық-мағыналық жағынан топтастыру арқылы олардың жасы мен жынысына, түр-түсіне, сыны мен бабына, тегі мен табиғи ерекшелігіне, мінезіне, дене мүшелеріне қатысты ФТ-тердің этномәдени уәждемелері айқындалды. Сондай-ақ жылқы малына қатысты әлеуметтік-қоғамдық факторлардан туындаған фразеологизмдер, жылқы шаруашылығы мен ат әбзелдеріне қатысты фразеологизмдер және салт-дәстүр, наным-сенімге байланысты, халықтық өлшем негізінде пайда болған ФТ-тердің этнолингвистикалық сипаты кеңінен қарастырылды.
Қысқасы, жұмыста, біріншіден, жылқы малына қатысты ФТ-тер тақырыптық-мағыналық жағынан топтастырылса, екіншіден, сол классификация бойынша оларға этнолингвистикалық сипаттама беріліп, қазақтың ұлттық болмысын танытатын коннотация сипаты нақты дәлелденіп, осы жіктелген ФТ-тердің антропоөзектік контексі айқындалды.
Құрылымы мен мазмұны жағынан ұқсас жылқы малына қатысты ФТ-тер түркі тілдерінде көптеп кездеседі. Бұны түркі халықтарының тарихи сабақтастығынан деп түсінеміз. Жылқы малына қатысты тұрақты тіркестердің сабақтастығы мен ортақтығы түркі тілдерінің синхронды дамуында аңғарылады. Бұл әр түрлі топтар мен аймақтардағы қазіргі түркі тілдерінде жылқы малына қатысты бір-біріне өте ұқсас немесе нұсқалас ФТ-дің көптеп кездесетінінен көрінеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –Алматы: «Ана тілі», 1998. -304 б.
2 Калиев Б. Лексико-семантическая и морфологическая структура названий растений в казахском языке. –Алматы: «Мектеп», 1996. -168 б.
3 Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. –Алматы: «Ғылым», 1997. -272 б.
4 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. –Алматы: «Евразия», 1995. -178 с.
5 Бабалықұлы Ж. Жылқының түсі // Егемен Қазақстан, 2005. 25 мамыр.
6 Ер қанаты. (құрастырған Ж. Аупбаев). –Алматы: «Қайнар», 1987. -328 б.
7 Дәдебаев Ж. Тұлпардың сыны мен бабы. –Алматы: «Бастау», 1994. -16 б.
8 Радлов В.В. Қазақтардың малдары // «Жалын», 1989. №4, 63-69 бб.
9 Тоқтабаев А. Қазақтардың ХІХ ғ. мен ХХ ғ. басындағы жылқы шаруашылығы. Диссертация қолжазбасы. –Алматы, 1992. -228 б.
10 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. Алматы: «Санат», 1997. -224 б.
11 Сатенова С.К. Образно-фоновая основа устойчивых выражений, образованных на основе лексики скотоводства в казахском языке. Дисс. КФН, 10.02.06. –Алматы, 1990. -167 б.
12 Шынар А. Қазақтар мен түріктерде жылқы өсіру мәдениеті және оның рөлі (ауд. Кенан Коч). –Шымкент: «Әлия», 2001. -135 б.
13 Кайдар А.Т. Образно-фоновая основа устойчивых выражений, образованных на основе лексики скотоводства в казахском языке // Известия АН КазССР. Серия филологическая, 1987. №1, 3-8 с.
14 Щербак А.М. Названия домашных и диких животных в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. –Москва, 1961. 82-161 с.
15 Бейсенова М.С. М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит түрк» деген еңбегіндегі төрт түлік мал атаулары. Ф.ғ.к. диссер. қолжазбасы. 10.02.06. –Алматы, 1997. -170 б.
16 Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. –Алматы: «Ғылым», 1966. -240 б.
Диссертацияның негізгі мазмұны мен тұжырымдамалары төмендегі басылымдарда жарияланған:
1 «Жылқы малы атауларының фразеологизмдерде берілуі» // «Жас ғалым – 2005» атты Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Тараз: Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, 2005, 83-86 бб.
2 «Жылқы атауларына байланысты халықтық өлшемдердің этнолингвистикалық табиғаты» // «Түркі халықтары әдебиеті тарихының өзекті мәселелері: өткені, бүгіні және ертеңі». Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Тараз: М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, 2005, 229-230 бб.
3 «Жылқы малына қатысты бірер мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаты туралы» // Алматы: «ҚазҰУ Хабаршысы», 2006, №4 (94), 153-156 бб.
4 «Қазақ халқының салт-дәстүрі, наным-сенімі негізінде қалыптасқан жылқы атауларына байланысты фразеологизмдер» // Алматы: «Тілтаным», 2006, №4, 83-87 бб.
5 «Сөз сырына үңілсек» (жылқы шаруашылығында қолданылатын бірер атаулардың этимологиясы жайында) // Алматы: «ҚазҰУ Хабаршысы», 2006, №6 (96), 89-91 бб.
6 «Жылқы түр-түсіне қатысты атаулардың мағыналық, тұлғалық топтары» // Шымкент: «Ізденуші», 2007, №2 (04), 11-17 бб.
7 «Жылқы малының сыны мен бабына қатысты атаулардың семантикалық ерекшеліктері» // «Ө.Айтбайұлы және тіл білімінің мәселелері». Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы: А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты, 2007, 218-221 бб.
РЕЗЮМЕ
Байтелиева Жанар Дарибековна
Этнокультурная мотивировка фразеологических сочетаний,
связанных с лошадью в казахском языке
специальность: 10.02.06 – тюркские языки
Актуальность исследования. Исследование этнолингвистической характеристики историко-этнографических сведений, фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, сформировавшихся в языке в связи с познанием национального быта и родной культуры, как нам представляется, не вызывает ни у кого сомнения в том, что выбранная тема является одной из важнейших в казахском языкознании. Поэтому специальное рассмотрение данной темы в этнолингвистическом аспекте и обсуждение темы фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, ставших основой древних народных мировоззрений и убеждений, традиций, социально-общественных факторов, абстрагировавшись, со временем перешедших в языковые факты описания и изучения людей подчеркивает актуальность исследовательской работы.
Предмет исследования. Предметом исследования является раскрытие в языковых фактах казахского языка познавательного значения, способов образования и этнолингвистической природы фразеологических сочетаний, связанных с лошадью.
Цели и задачи исследования. Цель исследования – определение этнокультурной мотивировки фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке. В соответствии с целью были определены следующие задачи:
- научный обзор тематико-содержательного плана сведений и исследований, связанных с лошадью в казахском и других тюркских языках;
- сбор и классификация по тематическим группам фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке;
- определение характера мотивировки фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке;
- раскрытие этнолингвистической природы, значения фразеологических сочетаний, связанных с лошадью в казахском языке посредством экстралингвистических факторов;
- определение сходств и различий во фразеологических сочетаниях, связанных с лошадью в тюркских языках.
Методы исследования. В соответствии с целями и задачами диссертационного исследования были использованы методы исследования как историко-сравнительный, описательный, этнолингвистический, а также методы систематизации, предметно-тематической классификации.
Научная новизна и результаты исследования. В данной работе исследуется взаимосвязанность фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, в казахском языке с этнокультурой в этнолингвистическом аспекте.
В исследовании были сделаны следующие заключения:
- фразеологические сочетания, связанные с лошадью, были собраны и классифицированы по предметно-тематическим группам:
- фразеологическим сочетаниям, связанным с лошадью, были даны этнолингвистические определения;
- были установлены мотивирующие признаки, определяющие этнолингвистический характер фразеологических сочетаний, связанных с лошадью;
- была предпринята попытка этимологического анализа некоторых слов, послуживших основой для фразеологических сочетаний, связанных с лошадью.
Теоретическая и практическая значимость исследования. Теоретическая значимость работы заключается в анализе природы фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, в этнолингвистическом аспекте, в определении их этнокультурного значения и их интерпретации согласно теориям «язык и нация», «язык и культура».
Результаты исследования можно использовать при обучении теоретическим курсам и проведении специальных семинаров по истории языка, лексикологии, фразеологии, этнолингвистики, лингвокультурологии.
Выводы диссертационного исследования, выдвигаемые к защите.
- фразеологические сочетания, связанные с лошадью, установившиеся в словарном фонде казахского языка – один из основных этносодержательных фактов, характеризующих национальный быт и культуру народа;
- мотивом для образования фразеологических сочетаний, связанных с лошадью, послужили этнокультурные наименования, связанные с возрастом и полом, породой и природными особенностями, с частями тела, мастью, болезнью, внешним видом и уходом, характером, различными позами и передвижениями, хозяйством, а также снаряжениями лошади;
- окончательный сбор и определение мотивов образования фразеологических сочетаний, связанных с лошадью – одна из задач этнолингвистики;
- образовавшиеся фразеологические сочетания, связанные с лошадью, являются языковыми единицами коннатационного характера создания образов, связанных с народным мировоззрением и убеждениями, традициями, социально-общественными факторами;
- основой во фразеологических сочетаниях, связанных с лошадью, в основном, были только положительные качества:
- материал исследования рассматривался в предметно-тематических группах.
RESUME
Baitelieva Zhanar Daribekovna
Ethno cultural motivation of phraseological combinations,
connected with a horse in the Kazakh language
Specialty: 10.02.06 - Turkic languages
Research urgency. Research of the ethnolinguistic characteristic of historical and ethnographic data, phraseological combinations connected with a horse, generated in language in connection with knowledge of national life and native culture, from our point of view, does not cause in anybody doubt that the chosen theme is one of the major in the Kazakh linguistics. Therefore special consideration of the given theme in ethnolinguistic aspect and discussion of theme of the phraseological combinations connected with a horse, which have become basis of the ancient national outlooks and belief, traditions, socially-public factors, having abstracted, in due course passed in the language facts of the description and studying of people underlines an urgency of research work.
Object of research. An object of research is disclosing in the language facts of the Kazakh language of informative value, ways of formation and the ethnolinguistic nature of phraseological combinations connected with a horse.
Purposes and problems of research. The purpose of research is definition of ethnocultural motivation of phraseological combinations connected with a horse in the Kazakh language. According to the purpose following problems have been defined:
- scientific review of the subject-substantial plan of data and researches connected with a horse in Kazakh and other Turkic languages;
- gathering and classification by lexical sets of phraseological combinations connected with a horse in the Kazakh language;
- definition of motivation character of phraseological combinations connected with a horse in the Kazakh language;
- disclosing of ethnolinguistic nature, value of phraseological combinations connected with a horse in the Kazakh language by means of extralinguistic factors;
- definition of similarities and distinctions in the phraseological combinations connected with a horse in Turkic languages.
Methods of research. According to the purposes and problems of dissertational research such methods of research as historical and comparative, descriptive, ethnolinguistic and also methods of ordering, in detail-substantial classification have been used.
Scientific novelty and results of research. In the given work the coherence of phraseological combinations connected with a horse, in the Kazakh language with ethnoculture in ethnolinguistic aspect is investigated.
In research following conclusions have been made:
- the phraseological combinations connected with a horse, have been collected and classified on subject-substantial groups:
- to the phraseological combinations connected with a horse, ethnolinguistic definitions have been given;
- the motivating signs defining ethnolinguistic character of phraseological combinations, connected with a horse have been established;
- attempt of etymological analysis of some words which have formed a basis for phraseological combinations, connected with a horse has been undertaken.
The theoretical and practical importance of research. The theoretical importance of work consists in the analysis of nature of phraseological combinations connected with a horse, in ethnolinguistic aspect, in definition of their ethnocultural value and their interpretation according to theories «language and the nation», «language and culture».
Results of research can be used at training to theoretical courses and carrying out of special seminars on language history, lexicology, phraseology, ethnolinguistics, linquocultural science.
The conclusions of dissertational research which are put forward to defence.
- the phraseological combinations connected with a horse, established in dictionary fund of the Kazakh language is one of the basic ethnosubstantial facts characterizing a national life and culture of people;
- as motive for formation of phraseological combinations connected with a horse, the ethnocultural names connected with the age and sex, breed and natural features, with body parts, coloring, illness, appearance and leaving, character, various poses and movement, an economy, and also equipments of a horse have served;
- definitive gathering and definition of motives of formation of phraseological combinations connected with a horse is one of ethnolinguistics problems;
- the formed phraseological combinations connected with a horse, are language units of connotation character of creation of images connected with national outlook and belief, traditions, socially-public factors;
- basically, only merits were a basis in the phraseological combinations connected with a horse:
- material of research was considered in subject and substantial groups.