Грамацка-палитычны лад и права Беларуси у складзе Рэчы Паспалітай 1569-1795гг.
Преподаватель: Сорокин
Курс: 1
Факультет: Юридический
Тип: Лекции по Гісторыя дзяржавы і права Беларусі
Грамацка-палитычны лад и права Беларуси у складзе Рэчы Паспалітай 1569-1795гг.
На аснове Люблінцкай уніі (1569г.) сацыяльна-палітычныя і эканамічныя умовы жыцця у ВКЛ усё больш напалняліся зместам жыцця Польшчы. Хаця такая тэндэнцыя развіця задавальняла далека не усіх. Узмацнене феадальна-прыгонецкага і нацыянальна-рэлігійнага уційску праявілася ва уцёках часткі прадстаўнікоў пануючага класа (Глінскіе, Сіміон Полацкі і гд.)і феаждаьна- залежных людзей на усход або на поўдзень іх удзенне ваенных дзеяннях маскоўскага урада і казацкага войску супраць РП. У канцы 16 ст. у складзе атрадаў казакоў украіны, что дзейнічалі у пауднёвых раёнах беларусі пераважалі беларускія сяляне, акрямя таго частка сялян выказвала свой недавер мясцовай адміністрацыі шляхам падрымкі наступаючых рускіх і казацкіх войск удззейнічала у райнаванні шляхецкіх маенткаў, касцелаў, манастыроў, знішчэнні шляхціцы,
каталіцкага і уніяцкага насельніцтва. Снежань 1595г. асноўная маса жыхароў супрацяўленне не аказвала, пры чым названы летапіс і інш. крыніцы сведчаць: паустанцы распраўляліся толькі са шляхціцамі і багатымі мешчанамі, людзьмі учтівымі.
Правы: толькі шляхта выдзеляла паслоў на сейм і сеймікі выбірала караля са саяго асяродзя, займала дзяржауныя і духоуныя пасады. Толькі шляхціц меў грамадзянскае права (свабоду слова, недатыкальнасць асобы, памяшкане і маёмасці). Только шляхціц мог мець земскі маёнтак з прыпісанымі да яго сялянамі. Мяшчане маглі уладаць зямлёй толькі у межах гарадоў. Усе землі былі свабоднымі ад дзяржаўных падаткаў і павінасцей. Шляхта была свабодна ад мытных пошлін, военскіх пастояў. Пры гэтым яна мела права мець бровары (курыць спірт), адчыняць шынкі, мець млыны, кавальні і г.д.большасць шляхты зьяўлалася землеуладальнікамі, хаця гэта уже не зьявлалася абавясковай прыкметай. Праўда шляхта доўгі час абавязана была удзельнічаць у паспалітым рушенні (агульным апалчэнні), плаціць падаткі на ваенныя патрэбы, перакідвалася на сялян. Было забаронена гандляваць. С сярэдзіны 15 яна касуе незалежнасць і самакіраване гарадоў. Гараджане маглі бырапніць інтарэсы сваяго лектарату. У выніку гарады губляўць абарону сваіх інтаресау у заканадаучай установе. тым самым правы мяшчан абмяжоуваліся ўшляхам гародоу Мах права. Беларуская і літ. Шляхта у сваім праваздольнасці імкнулася не атстаць ад польскай. У выніку у распрацаваных у 1574г. генрыхаўскіх артыкулау якія акрэслівалі абмежаваныя палнамоцтвы караля і сейма была канчаткова устаноулена адзіная для усёй терыторыы РП сістэма шляхецкай дэмакратыі. Дзякуючы гэтаму шляхта беларускіх земляу усё блольш упэунена перймала не толькі польскія узоры палітычных правоу і рэлігійнай веры, але і увесь уклад жыцця польшы. Польскія звычаі і мовы сталі ідэалам бел. Шляхты. Польская паліроука выявілася і у тым, что бел мова у Вкл была скачавана сеймам у 1696г. разам з тын, не гледзячы на фармальнае раунаправіе шлях. Саслоуе і аслабленне центральна- каралеускай і вялікакняжацкай улады ігімонію у ей захоувалі магнаты. У выніку феад арыстакратыя займала у дзяржауным апараце вышейшыя пасады. Безладзе і анархія якую яны патрымлівалі у сваіх інтарэсау услабляла РП і садзейнічала яе падзелам (1772, 1793,1795). Па ранейшаму прывілею карысталася духавенства. Хатя царква не імела права выступаць у якасці спадчыкам нерухомасці. Закон прадпісвал выш царкоуныя пасады займаць шляхціцам. Сяляне неслі паншчыну, чынш і мноства дадатковых павінасцей. Завяршенне юрыд афармленне прыгоннага права статутам 1588г. пазбавіла селяніна магчымасці свабодна распараджацца асабістай маёмасцю, вызначать характар работы і месца працы. Прыгоны зьявляуся аб’ектам куплі-продажу як з зямлёй так і без яе. Непасрэдна да суда селяніна можна было прыцягнуть только са згоды яго пана праз водчыны суд у інш. выпадках феадал мог сам судзіць селяніна. У 1573г. был выданы закон які давау права пану судзіць і насылаць кару на сваіх паданных па усіх ……паводле уласнага погляду. С канца 16 ст. сялене выступалі у судах у якасці асістэнтау сваіх паноу. Панапраунымі удзельнікамі суда сяленя зьявляліса у накопных судах.
У 1632г. яны былі абьяднаны у якасці пакта-канвента. Адмовы караля ад падпарадкавання абвяшчаліся у выглядзе канфедырацый (Слуцкае, Барскае, Таргавіцкае). у выніку па сутнасці кароль не валодау не заканадаучай, не судова уладаю. Незначнасць правоу караля некаторых даследчыкау прывела да высновы что яны больш былі падобны на абавязкі чем на правы (Усевалад Ігнатоускі).
Сойм скаладауся з Пасольскай ізбы і сената рады. У сенат уваходзілі наібольш знатныя предстаунікі ……. Лідары центральнага і пржвінцыяльнага ….усе каталічкія архаіпіскапы і япіскапы Польшы і ВКЛ (140-150 сенатарау). Колькасны склад залежау ад террыторыы дзяржавы. Пасольская ізба (палата дэпутатау) форміраваляся з выбіраемых прадстаунікоу павятоывай шляхты і ….ад наібольш значных горадоу (200-250) пасля 17 ст. прадстауніцтва ад мяшчанства не назіралася. Агульнгыя ці вальныя соймы РП збіраліся каралём праз кожныя 2 гады у Варшаве, а з 1673г. кожны 3-і у Гародні. Пры правядзенні пасядженні у Польшы старшыней яго выбірауся паляк, у беларусі- літвін, сойм як і кароль не меу права намеціць яго наступніка. Усімі справамі на сойме верхаводзілі вярхі каталіцкага духавенства і некалькі семьяу буйных землеуласнікау, магнатау, якія праз сваіх прадстаунікау кантралівалі выбары дэпутатау на пявятовых сойміках, накіровывалі іх паводзіны на соймых. Для прыняцяу рашенняу як у вальным сойме так і у сойміках патрабавалася аднагалоссе. Прынцып аднагалоснасці, калі кожны дэпутат валодау правам накладаць на любое рашенне свае вета (недазваляю) дэзарганізавау нармальную работу сойма. Агульныя соймы вырашалі усе пытанні дзяржаунага кіравання і заканадауства яны падзяляліся на……ад вышэйшых органау улады
2) тыя што імелі дачынене да Польшы
3) тыя что імелі сілу да ВКЛ.
Інформацыя аб рабоце вальнага сойма абмяркоувалася на павятовых рэліцыйных сойміках. пры гэтым на гэтых сойміках магло быць прынята рашэнне аб……………..да таго мясцовыя соймікі самастойна вырашалі фінансавыя, ваенныя пытанні, зацвярджалі падаткі, выбіралі кандыдатау на адміністрацыйныя і судовыя пасады. Гета спрыяла анархіі і безладзя, такім чынам грамацка-палітычны улад РП вызначаецца як абмежаваная манархія з выбарным каралем, статус якога хутчэй адпавядау пажыцеваму прэзіденту чем манарху, калі гэта так, то РП пры каралеускай уладзе па форме больш нагадвала Рэспубліку чем манархію каралеуства. Так характэрызавала форму праулення краіны і дзяржаунае права, Якое назвала яе РП у пераводзе- рэспубліка . Уся гэта улада належыла у гэтай рэспубліцы належыла…..Якія складаліся…………………………
СПРОБЫ ПРАВЯДЗЕННЯУ РЕФОРМЫ У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ 18ст.
Толькі у другой палове 18 ст.
У рп разгарнулася палітычная барадзьба за іх правядзенне, пры гэтым праваслауныя звярталіся да Расіі. А польскія пратэстанты- на захадзе. Асабліва барадзьба …..з. калі на каралеускі трон быу выбраны урадженец Беларусі, пляменнік канцлера ВКЛ Чартарыскага Станіслау Палятоускі (Аугуст) на канвакацыйным сонме было уведзенна абмежаванне на ужыване права Ліберум Вета. З гэтага часу по эканаміч пытанняу прымаліся большасць галасоу, а дэпутатам не прытрымлів
Прадстаўнікоў патрыятычнай партыі, якія заседалі у сейме. Пашарэне сацывяльнай базы патрыётаў дазволіла ім яшче больш энергічна праводзіць рэформы дзяржаунага ладу. Пленная заканадаўчая дзейнасць сойма на працягу студзеня- красавіка 1721г. дазволіла прынять шэрах законаў, якія сталі складанай часткай канстытуцыі 3 мая. Тым самым былі забеспечаны значныя змяненні у канстытуцыйным заканадаўстве падрыхтавана спрыяльная унутрыпалітычная глеба для прыняцця прагрысіўнай канстытуцыі. Сваім асаблівым вынікам эпохі рэформ і найвышэйшым дасягненнем прагрэсіўным блока шляхты і буржуазіі у сойме стаў закон аб урадзе, які у навуковай літаратуры вядомы як канстытуцыя у РП ад 3 мая 1971г. яе змест улічваў асветніцкія ідэі і патрабаванні шляхецкай большасці. Тэкс фактычна напісаны Гуга Калантаем нашчаткам беларускіх баяр-шляхты, прапаведнікам адукацыі і матэрыялізму. Канстытуцыя складалася з прыамбулы і 11 раздзелаў, уносіла карэнныя змены ў кампітэнцыю і структуру вышэйшых органаю вышэйшай улады. РП пераўтваралася у канстытуцыйную манархію, улада карала …..спадчынай замест выбарнай яна абмяжоувалася соймам, які па сацыяльнаму статусу большасці дэпутатаў з’яўлялся шляхецкім. Кароль меў выканаўчую уладу. Сенат складаўся з 2 палат: дэпутатау (паслоу) і сенат. Палата дэпутатау выбіралася на павятовых сойміках. Сенат уключаў вызначанае кола светскіх і духоўных асоб дзейнічау пад старшынствам караля. Закон прыняты у палаце дэпутатаў перадаваўся ў сенат, які мог яго ухваліць, або адкласці да пауторнага пасядження сойма. У такім выпадку рашэнне прымалася простай большасцю галасоў абедзьвух палат. Пастановы у палат сойма прымаліся не аднагалосна, а ольшасцю галасоў. Тым самым адменялася свабоднае вета, касавалася і права шляхты на утварэнне канфедырацый. Астатнімі правамі і прывілеямі шляхта як пануючы клас магла карыстацца.са стварэннем адзінага урада РП змяніўся сам характар дзяржаўнай будовы. Фактычна канфедырацыя ператварылася ў федырацыю. Гэта з аднаго боку спрыяла цэнтралізацыі дзяржавы і умацаване аутарэтэту центральных органаў ўлады, з другога- стала рашучым фактарам дальшага абмежавання дхаржаунасці ВКЛ. Паводле назіранняў Макаравай кантытуцыя не утрымлівае раздзела прысвечаннага дзяржаунаму уладкаванню РП. Яно як федаратыўнае абменаванне рэгламентуецца кардынальмі правамі 1791г. прынятымі у студзені, незадоўга да прыняця кансцітуцыі канфедаратыуны характыр РП зафіксаваны…………….і кардынальных права 1786г. на думку іншых аўтараў увядзенне спадчынай манархіі і центральнай выканаучай улады зафіксавала зліццё Польшчы і Літвы, а сазная дзяржава стала унітарнай. Істотна змяніліся структура і характар дзейнасці судовых органаў. Абвяшчаўся прынцып…..толькі судом, что уносіла змяненне у статут ВКЛ 1588г. усе суды падзяляліся на суды першай і другой інстанцыі. Ствараліся рэфержндарскія суды для свабодных сялян, а таксама вышэйшы суд(соймавы). Апошні павінен быў займацца крымінальнымі справамі па дзяржауных злачынствах супраць народа і караля. Прадугледжваляся выдать новы кодакс па грамадз. І……….. справах……………………………………..
У аснове канстытуцыя….і адкрывала шлях да сварэння дэмакратычных асноў цулады. Была зроблена спроба ажыцявіць прынцып парламентарызма. Па ранейшаму заставаліся саслоуны зарактар грамацтва і прывілеі шляхты…………………………кантытуцыя вельмі незначна меняла прававое становішча сялан. Для карэннага наельніцтва Бел і Літоускіх зямель зліцце двух частак РП значыла працяг паланізацыі і пагрозу канчатковай страты сваёй дзяржаунасті у выгладзе ВКЛ. Але есть падстава падзяліць думку что РП павінна была пераутварыцца у федырацыю пры захаванні значнай адасобленнасці ВКЛ ад Польшчы. Гэтаму павінна было садзенйнічаць выданная у кастрычніку 1791г. узаемнае паручытельство абоіх народак. Адпаведна яму усе вышэйшыя дзяржауныя установы павіны былі каплектавацца на парытыйных ….у роунай колькасті як ад Польшчы так і ад ВКЛ. Пры гэтым у княстве захоувалася свае мясцовае кіраванне, пасады у якім мелі права займаць только мясцовыя феадалы, заховаувалася свая адасобленная судовая сістэма у начале з галоуным судом.
Галоуная крыніца права для Беларусі як і для усяго ВКЛ статут 1588г. карэнных змен у ……неглядзячы на спробу зрабіць гэта прадстаунікамі Паольшчы за пэунай неадпаветнасці….не удалося, хаця новыя законы часткова дапаунялі а то і уносілі у яго змены, гэта адносіца пераважна да агульнага федэральнага заканадауства, якое афіцыйна не адменяла і не змяняла норм статута, аднак фактычна уносіла у яго змены, напрыклад: калі у 1668г. быу выдадзены закон па якому за адыхо ад каталіцкай веры, вінаватыя караліся канфіскацыяй маемасці і выгнаннем з дзяржавы , то нормы гэтага ак акта распаусюджваліся і на террыторыю княства. У 1669г. выдадзены закон адпаведна якому абвенавачваны у атэізме беларускім ….казімір лышчынскі, па прыгаворы ….пакараны смерцю. Па закону 1….г. …………былі пазбаулены права быть дэпутатамі сойма і судзямі галоунага трэбунала. У канцы 17 ст. па соймавай пастанове дзяржаунай мовай у ВКЛ замест старабеларускай прызнавала польская. Важнай крыніцай права у 18ст стау звод законау і інш. прававых актау Валюміна Легу. Якія адносіліся і да тэррыторыі ВКЛ да 1795г. у першыя 8 тамоу выдадзенныя у Варшаве 1732-1782гг. сабраны акты за 1747г. 1779г. неафіцыйнае ….уключала як…………надрукавана больш 10 тамоу. І выдадзеныя на польскай мове у 1648г. 1693г. 1744г. 1786г…… і некаторые соймавыя пастановы 18 ст. найбольш значнае змянене права былі зроблены у другой палове 18 ст. асабдліва у перыяд дзейнасці 4 гадовага сойма, скі зацвердзіу канстытуцыю 3 мая……..ад 28 мая 1772г. на террыторыі района усходняй Беларусі уклю. у склад Пскоускай і Магілеускай губерні……………….павіны разглядаца………і звычаях і іх моваю”. Гэта значыць па статуту 88. Аднак справы, что парушалі спакой і цішыню грамадзян…………….ва установах цытаты: “……..”. выходзіць крыніцамі права на гэтай террыторыі па больш ………асабліва ………..зьяуляліся саборнае улаженне 1649г. Артукул воінскі і інш. акты Расійскай дзяржавы дакладнага размежаваннях …..крымінальных справах прыміняліся нормы статута……а па якіх русскае занадауства не было. Указам сената ад 8 мая 1…г……………… ствараліся губерскія і правінцыяльныя суды. Іх судзі выбіраліся только шляхтай, якая мела не менш 10 сялян мужчынскага полу. А выбранымі маглі быть шляхціцы, якія мелі не менш чым…….сялян. уносіліся змена у парадак пасядженняу судоу. Земскія суды павіны былі разглядаць справы у 4 восенска-зімовых месыцах. Па соймавай пастанове……….галоуны ………павінен быу праводзіць сваі ……за мест Вільні…….только у Вільні і Гародні.
Забаранялася прадавать беларускіх сялян без зямлі, бо “Беларускае шляхецтво іздавно не імела …..обыкновенія”. сойм рэчы паспалітай у 1786г. змяніу тэрміны правдзеня сэссій земскіх судоу. …………………………………………………земскіх судоу і інш. ваяводствах.