Книги по разным темам Pages:     | 1 | 2 | Мовазнавства В.В. ВАРАНОВЧ АПСАЛЬНЫ ПРЭДЫКАТ ЯК АДМЕТНЫ ТЫП СНТАКСЧНАЙ КАНСТРУКЦЫ б СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ Даются определения, основные характен This article contains a definition of descriptive ристики описательного предиката; анализин predicate, its main characteristics and features, руется его структура, условия образования; there is an analysis of its structure and condiн проводится классификация описательных tions of formation, the>

Апсалыныя прэдыкаты - гэта вытворныя двухсловныя дэскрыпцы з меннай словаформай, якя суадносяцца сэнсава з адным словам - дзеясловам, прыметнкам, залежным дзеепрыметнкам або прэдыкатывным прысловем (якя па аналог са словавтварэннем можна назваць утваральным) втвараюць снтаксчныя структуры двух узровняв:

1) словазлучэння (у яго вузкм разуменн) з меннай словаформай ва вскосным склоне, дзе менны кампанент займае звычайна снтаксчна залежную пазцыю фармальнага дапавнення: Фрма арганзуе экскурс Фрма займаецца арганзацыяй экскурсй;

2) дзейнкава-выказнкавай пары, дзе менны кампанент займае пазцыю дзейнка: На сходзе абмянялся думкам На сходзе адбывся абмен думкам.

Тэрмн апсальны прэдыкат увайшов у нгвстычную практыку паравнальна нядавна, таму в таратуры можна сустрэць розныя тэрмнаабазначэнн паняцця: аналтычны прэдыкат, менны прэдыкат (гл. Золотова 1973), апсальны выраз. Мы, услед за В.А. Белашапкавай М.У. Усеваладавай, будзем выкарыстовваць тэрмн апсальны прэдыкат, бо ён у найбольшай ступен адпавядае сутнасц мовнай адзнк. Менавта в працах В.А. Белан шапкавай М.У. Усеваладавай, а таксама В.А. Кузьмянковай Г.А. Золатавай апсальныя прэдыкаты в русстыцы найбольш даследаваны. Пакольк згаданыя навуковцы працуюць у галне функцыянальна-камункацыйнага снтакссу, мы чым за лепшае апсваць з'яву менавта з пазцый гэтай тэоры. Мж тым у беларускай русстыцы апсальныя прэдыкаты даследуюцца з пазцый тэоры намнацы: яны включаюцца в намнатывны рад дзеясловав маюць назву дэрывацыйныя злучэнн (В.М. Нкцевч, А.Н. Авчыннкава). Апсальныя прэдыкаты як прадставнк лексчнага аналтызму разглядаюцца таксама в працах А.Я. Мхневча: Вывучэнне падобных мовных фактав [аналтычных структур] важнае для паглыбленага Веснк БДУ. Сер. 4. 2006. № пазнання строю беларускай мовы. Але для поспеху такой працы неабходна... пераадоленне гпнозу бытуючага в беларусстыцы пункту погляду, згодна з якм гэта мова адносцца бясспрэчна да мов снтэтычных (Мхневч 1990, 21). х наявнасць, на думку навуковца, ставць пад сумненне факт бясспрэчнага аднясення беларускай мовы да снтэтычных мов.

Праявы аналтызму сустракаюцца на всх узровнях мовы, у тым ку на снтаксчным. Старшыня Арфаграфчнай камс Расйскай акадэм навук В.В. Лапацн чыць, што тэндэнцыя да аналтызму в сучаснай рускай мове расце, пашыраецца. Можна меркаваць, што апсальныя прэдыкаты як прыватная з'ява аналтычных канструкцый будуць мець пашырэнне як у рускай, так в беларускай мове. Нягледзячы на распрацаванасць асобных аспектав функцыянавання апсальных прэдыкатав, манаграфчнага х даследавання в беларускм мовазнавстве на сённяшн дзень не снуе, таму мэтай дадзенага артыкула з'являецца комплекснае апсанне гэтай мовнай з'явы вызначэнне асновных напрамкав для далейшага даследавання.

Галовным крытэрыем для аднясення пэвнай мовнай адзнк да класа апсальных прэдыкатав з'являецца х фундаментальная власцвасць утвараць адну паняцйную адзнку, што, аднак, не прадугледжвае яе падабенства асобным членам сказа. Такм чынам, на взровн паверхневай структуры апсальныя прэдыкаты разглядаюцца як спалучэнне выказнка дапавнення або дзейнка выказнка.

Апсальны прэдыкат складаецца з дзеяслова-эксплкатара, як займае в сказе пазцыю выказнка (а в словазлучэнн - пазцыю галовнага кампанента), аддзеясловнага або адпрыметнкавага назовнка, як часта з'являецца вытворным ад заменнага кампанента выконвае ролю дзейнка або дапавнення: радавацца адчуваць радасць, або з'являецца дэрыватам паказчыка мадальнай мадыфкацы сказа: Кожны можа вучыцца на бюджэтнай форме навучання Кожны мае магчымасць вучыцца на бюджэтнай форме навучання. Дзеясловы-эксплкатары, акрамя власнай функцы - выявлення сэнсавых адносн - могуць быць ускладнены дадатковым сэнсавым значэнням. М.У. Усеваладава выдзяляе наступныя групы дадатковых значэнняв дзеясловав-эксплкатарав (Всеволодова 2000, 445):

1) фазснасць: адчуць зайздрасць; 2) праявленне прыкметы: выразць задавальненне; 3) метафарызацыя: Ён радуецца Яго ахапла радасць;

4) модусныя сэнсы: Яны вядуць размову Яны займаюцца размовам; тут дзеяслов-эксплкатар нясе модусную ацэнку размов як занятку несур'ёзнага.

Колькасць дзеясловав-эксплкатарав у беларускай мове абмежаваная, таму яны паддаюцца апсанню класфкацы паводле розных прыкмет:

семантык, спалучальнасц з пэвным групам мёнав, ступен злтнасц з менным кампанентам у складзе апсальных прэдыкатав.

Як зазначае В.А. Кузьмянкова, ласаблвы вд семантычнай карэляцы дзеясловнага меннага кампанентав праявляецца перш за всё вдэсемантызацы дзеяслова: чым больш менных партнёрав дапускае дзеяслов, тым больш ён дэсемантызаваны; наадварот, ядро поля апсальнага прэдыката складаюць спалучэнн, у якх дзеяслов найбольш аслаблены (Кузьменкова 2000, 8). менны кампанент, з'являючыся семантычным ядром апсальнага прэдыката, засяроджвае в сабе семантыку всяго спалучэння.

Такя назовнк атрымал назву прэдыкатывных мёнав, бо, як дзеясловы, яны выконваюць функцыю глабальнага абазначэння стуацы. менны кампанент у складзе апсальных прэдыкатав можа абазначаць:

1) канкрэтнае дзеянне, якое выконваецца агенсам: гравровка, установка; 2) самаадвольнае дзеянне: узгаранне, выбух; 3) розныя вды руху:

нагрузка, вываз; 4) розныя працэсы: распад, рассейванне; 5) розныя станы:

трывога, задавальненне.

Як пша М.У. Усеваладава, лакрамя дзеяслова мен, у склад апсальнага прэдыката можа вваходзць факультатывны кампанент - слова-класфМовазнавства катар (Всеволодова 2000, 448), напрыклад: У цяперашн час адбываецца працэдура квдацы прадпрыемства; У яго вачах чыталася пачуццё страху. Наявнасць такх слов адзначана в працы Ю.Д. Апрэсяна (Апрэсян 1974). х прысутнасць у структуры сказа апсальнага прэдыката в прыватнасц не з'являецца залшняй, словы-класфкатары выконваюць дадатковыя функцы вдакладнення пашырэння семантык снтаксчнай канструкцы.

Сэнсава апсальныя прэдыкаты ровныя аднаму слову фактычна з'являюцца разгортваннем павназначнага слова, якм можа быць:

1) дзеяслов, як пераходзць у дэвербатыв або назовнк, як суадносцца з дзеясловам: адказаць даць адказ; 2) прэдыкатывная словаформа прапазцыйнага назовнка са значэннем стану, як пэвным чынам карэлруе з дзеясловам: Культура в крызсе Культура перажывае крызс; 3) прэдыкатыв: Яму было страшна Ён адчував страх; 4) прыметнк: Нотныя кнг вялкя Нотныя кнг вялкага памеру.

Акрамя таго, у мове функцыянуюць словазлучэнн, аналагчныя па структуры апсальным прэдыкатам (складаюцца з дзеясловнага меннага кампанента, утвараюць адну семантычную адзнку), але не могуць быць заменены аднасловным кампанентам: адчуваць боль (аналаг трывожыцца адчуваць трывогу), займацца шавецтвам (аналаг сталярнчаць займацца сталярствам). Крытэрыем аднясення такх словазлучэнняв да класа апсальных прэдыкатав з'являецца не тольк х здольнасць утвараць адзную паняцйную адзнку, але наявнасць у х структуры дзеясловав-эксплкатарав, уласцвых апсальным прэдыкатам у класчным разуменн.

Класфкацыя апсальных прэдыкатав праводзцца, па-першае, па ступен адпаведнасц спалучэння дзеяслову-карэляту. На гэтай падставе выдзяляюцца дзве групы апсальных прэдыкатав: 1) дублетныя, якя не маюць дадатковага сэнсу повнасцю тоесныя дзеяслову, як яны замяняюць:

пчалярыць займацца пчалярствам; 2) блзказначныя, якя якасна характарызуюць працэс: праклнаць сыпаць праклёны.

Класфкацыя дае магчымасць убачыць, што дублетныя апсальныя прэдыкаты больш характэрныя для навуковага афцыйна-справавога стыляв. Блзказначныя апсальныя прэдыкаты шырока вжывальныя ва всх функцыянальных стылях мовы, у тым ку в размовным стыл стыл мастацкай таратуры. Для х уласцвая шырокая снанмя, яны робяць мавленне больш выразным дазваляюць выявць пэвныя семантычныя адценн выказвання: сц бць ног, трапаць ног, перабраць нагам, пераступаць нагам, сунуць ног.

Згодна ншай класфкацы, што датычыць пазцы дэрывата апсальнага прэдыката, выдзяляюцца наступныя канструкцы:

1) непрэдыкатывныя, дзе мя займае пазцыю дапавнення: Новая тэхналогя вытворчасц выпрабовваецца в БДУ Новая тэхналогя вытворчасц ставцца на выпрабаванне в БДУ;

2) прэдыкатывныя, дзе мя знаходзцца в пазцы дзейнка:

а) прадставляюць працэс як адвольны: У гэты час мяняецца дыпламатычная тэрмналогя У гэты час адбываецца змена дыпламатычнай тэрмналог;

б) называюць якасную прымету прадмета, утрымлваюць эксплкатарпрыметнк: Працэсу дэмакратызацы власцвы дынамзм Працэс дэмакратызацы дынамчны.

У традыцыйнай граматыцы такя словазлучэнн разглядаюцца як асобны вд выказнка. Аднак прыхльнк тэоры функцыянальна-камункацыйнага снтакссу чаць, што, пакольк фармальныя дзейнк выказнк далёка не завсёды з'являюцца суб'ектам прэдыкатам, дэвербатывы дэад'ектывы в складзе апсальных прэдыкатав, безумовна, вызначаюцца як дапавненне.

Веснк БДУ. Сер. 4. 2006. № Апсальныя прэдыкаты як снтаксчная мадэль лахвотна прадставляюць свае пазцы ншым кампанентам, што дазваляе втварыць па х мадэл семантычныя аналаг, у прыватнасц, антанмчныя структуры, квдатывы канверсвы.

1.Утварэнне антанмчных структур у форме апсальных прэдыкатав звязана з тым, што яны добра прыстасаваны да выявлення так званай вектарнай процлегласц, г. зн. да выявлення рознанакраваных дзеянняв, адзнак власцвасцей: браць пад уплыв- трапляць пад уплыв. Як зазначае В.А. Кузьмянкова, да антанамчных канструкцый па характары адносн памж зыходным апсальным прэдыкатам структурай, якая втвараецца па аналог, блзкя квдатывы (Кузьменкова 2000, 18).

2. Лквдатывы - дзеясловныя канструкцы, якя маюць значэнне рабць так, што нейкая стуацыя перастае мець месца ц не мае месца (Апресян 1968, 46).

У якасц дзеясловнага кампанента в такх канструкцыях выступаюць дзеясловы дэструктывнага дзеяння ц дзеясловы, якя абазначаюць квдацыю (ануляванасць) дадзенага дзеяння ц працэсу: ануляваць, пазбавляць, абвяргаць, адмяняць, губляць, квдаваць нш.: даць прысягу (прысягнуць) - парушыць прысягу (няма аднасловнага адпаведнка), атрымаць права - пазбавць права.

3. Канверсйнасць - гэта здольнасць сказа змяняць пры трансфармацы напрамак адносн памж прывыказнкавым ц прызвязачным кампанентам, з якх адзн абавязкова дзейнк. Апсальныя прэдыкаты маюць шырокя магчымасц прадставлення канверсных адносн, асаблва тыя мадэл, у якх функцыянуюць кавзатывныя дзеясловы: Удзельнк канферэнцы абмянялся думкам Адбывся абмен думкам памж удзельнкам канферэнцы;

Удзельнк канферэнцы правял абмен думкам.

Функцы апсальных прэдыкатав у розных стылях мовы некальк адрознваюцца. Так, у навуковых тэкстах х выкарыстанне пазбавляе дзеясловны кампанент мнагазначнасц, яго функцы наблжаюцца да функцый дзеяслова-звязк, а менны кампанент часта набывае значэнне тэрмна, таму замена апсальнага прэдыката в навуковым тэксце часта бывае немагчымай: У млекакормячых газаабмен адбываецца в лёгкх. Апсальныя прэдыкаты в мастацкай таратуры выконваюць выявленчую функцыю, яны часта втрымлваюць экспрэсвна афарбаваныя дзеясловы, здольныя втвараць семантычную парадыгму сказав, часта втрымлваюць эмацыянальную афарбовку ц суб'ектывную ацэнку дзеяння або стану. Апсальныя прэдыкаты в публцыстычных тэкстах ужываюцца для надавання дзеянням значнасц, ваг, бо перавод мя дзеяння в пазцыю дзейнка або дапавнення павышае камункацыйны ранг дзеяння. У размовным стыл апсальныя прэдыкаты менш ужывальныя, але таксама выкарыстовваюцца для больш выразнага выдзялення дзеяння, а таксама для павышэння псьменнасц нтэлгентнасц выказвання.

Назранне за функцыянаваннем апсальных прэдыкатав у беларускай мове паравнанне х з рускамовным экввалентам дазваляе зрабць выснову, што распавсюджанасць гэтай мовнай з'явы в беларускай мове меншая, чым у рускай. Так, дублетныя апсальныя прэдыкаты в рускамовных тэкстах розных стыляв маюць прыблзна аднолькавае пашырэнне, у беларускай жа мове яны больш уласцвыя навуковаму афцыйнасправавому стылям; некаторыя апсальныя прэдыкаты пры перакладзе на беларускую мову замяняюцца аднасловным экввалентам, напрыклад, спалучэнн з дзеясловам подвергать хоць дапускаюць пераклад словазлучэннем, але аднасловны экввалент мае перавагу: подвергать испын танию - браць на выпрабаванне, выпрабовваць; подвергаться критике падвяргацца крытыцы, крытыкавацца. Далейшае назранне за з'явай можа пацвердзць выказаную гпотэзу. Пльнай уваг заслуговвае даследаМовазнавства ванне апсальных прэдыкатав у сувяз з дэнататывнай структурай сказа, апсанне камункатывных магчымасцей прычын запатрабаванасц апсальных прэдыкатав, наявнасць абмежаванняв на втварэнне функцыянаванне такх снтаксчных спалучэнняв.

Т А Р А Т У Р А А п р е с я н Ю.Д. Лексическая семантика. Синонимические средства языка. М., 1974.

В с е в о л о д о в а М.В. Теория функционально-коммуникативного синтаксиса: Фрагмент прикладной педагогической модели языка. М., 2000.

З о л о т о в а Г. А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. М., 1973.

К у з ь м е н к о в а В. А. Типология описательных предикатов и их аналогов в современном русском языке: Автореф. дис.... канд. филол. наук. М., 2000.

М и х н е в и ч А. Е. О типах аналитических структур в белорусском языке // Вопросы словообразования и номинативной деривации в славянских языках. Материалы III респубн ликанской конференции, Гродно, 5-6 окт. 1989 г. Гродно, 1990. С. 20-25.

М х н е в ч А. Я. Снтаксчна непадзельныя словазлучэнн в сучаснай беларускай мове.

Мн., 1965.

Паступв у рэдакцыю 06.10.06.

Pages:     | 1 | 2 |    Книги по разным темам