Реферат: Внешняя задолженность государства. Пути повышения пользы

Внешняя задолженность государства. Пути повышения пользы

вя БЙИБ-ы гаршысында там щяъмдя йериня йетирилмяли иди вя йенидян бахыла билинмязди, бахмайараг ки, бир сыра юлкяляр вахты кечмиш борълара сащиб иди. Бунунла баьлы 1990-ъы илдя фонд вахты кечмиш юдянишляр проблеминин щялл едилмясинин мцяййян механизмини гябул етмишдир. Бу йанашманын сябябляриндян бири онунла баьлы иди ки, бейнялхалг институтлар, БВФ-дан башга, юз ресурсларыны щюкумятлярдян дейил, юз гймятли каьызларыны йерляшдирмякля,малиййя базарларындан сяфярбяр едирляр. Щюкумятляр бейнялхалг институтларын сящмлярини ялдя сахлайыр, ясас щиссяси юдянмямиш ясас капиталы йатырыр, буда институтларын нормал функсийа эюстярмяси цчцн бюйцк ящямиййятя маликдир. Базар конфеденсиаллыьы сахлайыр, вя бунунла институтлара йцксяк кредит авторитетини тямин едир, щансы ки онларын боръ каьызлары цзря ашаьы фаиз дяряъясини мцяййян етмяйя имкан верир.

Нятиъядя дювлят боръларынын реструктуризасийасында ваъиб дейишикликляр баш верди. Боръун бир щиссяси, щямчин бейнялхалг малиййя-кредит тяшкилатларына, силинмишдир, бюйцк щиссяси дя йенидян бахылмышдыр. Боръларын силинмяси инкишафа рясми йардым цзря баш верди, бунунда ясас мябляьи 80-ъы илляря гядяр тягдим олунмушдур. Йенидян бахылмыши боръларын мябляьи 1984-1985-ъи иллярдя 5 млрд.доллардан, 1969-1990-ъы иллярдя 12 млрд.доллара вя 1994-1995-ъи иллярдя 14 млрд.доллара гядяр артмышдыр.

Хариъи боръларын идаря едилмясиндя щямчинин Парис клубунунда ролу гейд едилмялидир. Боръларын йенидян бахылмасы адятян Парисдя гейри-формал кредиторлар групу иля, (онлар банк комитясиндян айры, малиййя назирлийиндя эюрцшцрляр) мцзакиря едилир. Щяр айрыъа вязиййятдя боръларын йенидян бахылмасынын мцяййян шяртляриндян,ялавя, Парис клубу адамбашына дцшян мянфяят сявиййясиня эюря мцхтялиф юлкяляр групуна цмуми йанашмалар мцяййян етмишдир. Парис клубунун иштиракчылары щюкумят башчыларынын вя гярбин ири йедди юлкяси щюкумятляринин мцзакиряляриндя ялдя едилмиш разылашмаларыда диггятя алыр. Ян бюйцк эцзяшт шяртляри ян чох боръу олан ян касыб юлкяляр цчцн Торонтада кечирилян йеддилярин иъласында мцяййян едилмишдир.

90-ъы иллярдя Парис клубу, йцксяк борълулуг сявиййясиня малик орта инкишаф етмиш юлкялярин боръларынын азалдылмасына даща мцнасиб йанашмаьа башлады. Йяни : юдянишлярин вахты узадылды, кредитор – щюкумятляря имкан верилди ки, рясми йардым вя гейри-консессийа кредитлярицзря боръларын сатылмасы вя йа дяйишдирилмясиня имкан верилмишдир.


3.3: Азярбайъан Республикасынын хариъи боръунун идаря едилмяси просеси вя онун тякмилляшдирилмяси йоллары.


Азярбайъана хариъи кредитин ахынынын мцсбят ъящятляри иля бярабяр щям дя мянфи ъящятляри дя вардыр. Бу онунла ялагядардыр ки, юлкядя индийя гядяр бейнялхалг кредитляр сащясиндя щесабатлар системи мювъуд дейил. Сон заманлар тядиййя балансынын формасы йарадылса да онунла ишлямяк тяърцбяси щялялик йохдур.

Беля ки, юлкянин там коммерсийа кредит габиллийятлийинин тямин олунмасы илк нювбядя боръ сийасятинин ишлянмясини гаршыйа гойур.

Гейд едяк ки, юлкямиз 1994-ъц илдя кечмиш ССРИ республикалары иля икитяряфли разылашмалардакы уйьунсузлуьа бахмайараг боръ проблеминя ясас мясяля кими бахмырды. Лакин артыг 1995-ъи илдян башлайараг юлкямиз боръ проблеми гаршысында галмыш вя 1997-ъи илин сонуна онун хариъи боръу 500 млн.АБШ доллары тяшкил етмишдир.Бу ися Цмум Дахили Мящсулу 5 млрд.доллар (1997-ъи илин курсуна эюря) олан юлкя цчцн боръ бющранына дцшмяк тящлцкяси вардыр. Мексика кими боръ бющранына дцшмямяк цчцн индидян бу мясяля стратеъи игтисади мягсяд кими гаршыйа гойулмалыдыр.

Гейд едяк ки, илк боръ кими Тцркийя Республикасы Ексимбанкынын Азярбайъана айырдыьы 250 млн.АБШ доллары щяъминдя ихраъат кредити олмушдур. Индийя гядяр юлкямиз Тцркийя Республикасына бу кредит щесабына 66 млн. АБШ доллары щяъминдя боръу вардыр.

Бунунла беля айдындыр ки, йахын эяляъякдя (артыг бу просес эедир) ъари ямялиййатлар цзря кясири юртмяк цчцн боръ алмаьа мяъбур олаъагдыр. Бу ясас етибари иля истещсал тяминатлы мящсулларын идхалы щесабына олаъагдыр. Бу заман гайтарылмайан боръларын сявиййяси 1997-2000 иллярдя 5 дяфядян чох артмалыдыр. Боръларын хидмятиня ися ихраъатын 13-15%-и истифадя олунмалыдыр. Диэяр тяряфдян боръ эюстяриъисинин ашаьы дцшмясиня юлкяйя нефт-чыхарма сащясиня хариъи инвестисийаларын ахын сцряти вя нефтин ихраъынын интенсивлийи дя тясир эюстяряъякдир.

Бизим фикримизъя,2004-ъи илдян сонра юлкянин нефт сащясиня хариъи инвестисийаларын ахынынын зяифлямяси, илкин нефтин эюндярилмяси вя уйьун инвестисийалар цзря явязи эюзлянилир.

Милли игтисадиййатда 1994-1997-ъи иллярдя эедян просесляр эюстярир ки,юзялляшдирмя просеси ня гядяр эеъикдирился о гядяр чох ислащатларын сцряти сянэийяъякдир вя бу да юз нювбясиндя нефт сащясиня тясир едяъяк, юлкя цчцн боръ проблемини аьырлашдыраъагдыр.

Игтисади ислащатларын лянэлийи юз нювбясиндя юлкянин тядиййя габилиййятиня мянфи тясир эюстярмишдир. Бу юзцнц 1997-ъи илдя даща габарыг эюстярмишдир: 1997-ъи илдя хариъи боръун сявиййяси кечян иля нисбятян даща да артараг 500 млн. АБШ доллары олмушдур. Азярбайъана бу гядяр боръларын верилмяси ися юз нювбясиндя эюстярир ки, юлкянин хаммал ресурслары борълары гайтармаг имканындадыр вя бейнялхалг гурумлар щявясля республиканын нефт сянайясини борълайырлар. Буна ъаваб олараг юлкя щюкумяти юзцнцн мцкяммял боръ сийасяти ишлямяли вя перспективдя боръ бющраны проблемини арадан галдырмаг цчцн милли игтисадиййаты там сяфярбяйлийя алмалыдыр. Диэяр тяряфдян, бу юз нювбясиндя борълара хидмят етмяк цчцн инзибати структурларын йарадылмасыны тяляб едир. Бу гурумлар боръларын вязиййяти вя онлара нязарят цчцн дягиг вя вахты-вахтында информасийа вермяк, бейнялхалг малиййя гурумларындан йени боръ капиталынын ганун чяряивясиндя алынмасы мясялясиня бахмаг имканы олмалыдыр. Бу орган мараглы олан шяхсляри (мцхтялиф малиййя органларыны, Дцнйа Банкыны, БВФ вя с.) хариъи боръламалар цзря аналитик вя статистик материалларла тямин етмяк имканы олмалы вя бунунла боръ сащясиндя милли стратеэийанын формалашмасына наил олмалыдыр. Бу кими органын Малиййя Назирлийи няздиндя йаранмасы даща мягсядя уйьундур ки, сон заманлар бурада йарадылмыш Хязинядарлыг Комитяси щямин функсийалары дашыйыр. Комитясин башчысы Бейнялхалг Валйута Фондунун Азярбайъанда нцмайяндяси рящбярлик едир. Комитя Азярбайъан щюкумятинин боръларынын сявиййясиня, боръун алынма шяртляриня вя вердийи зяманятляря нязарят едир, мцхтялиф боръларын гайтарылма мцддятинин цст-цстя дцшмясинин вя боръларын вязиййяти щаггында щесабатлар, гаршыдакы мярщялядя боръ ющтяликляринин юдяниши щаггында ися информасийа вермялидир.

Гейд едяк ки, иъра щакимиййяти дахилиндя боръларын идаря олунмасы мясяляляри цзря сащялярарасы комитянин йарадылмасы мягсядя уйьундур. Беля ки , бу гурум Азярбайъанын хариъи боръ ющтяликляринин дювлятин малиййя системиня вя тядиййя балансына тясирини даща оператив вя дягиг нязарят едя биляр.

Беляликля, Малиййя Назирлийи сащя назирликляри, мцяссисяляр вя комерсийа банклары цчцн боръ щесабатлары цзря дягиг тялиматлар няшр етмялидир. Яэяр кредит хариъи коммерсийа банкларындан эютцрцлцрся, онда зяманятлярин верилмяси, мягсядлярин регламентасийа вя аудитор йохламасы цчцн хцсуси гайдаларын ишлянмяси лазым олаъагдыр. Щюкумят ися ихтийари вахт хариъи боръ ющтяликляри вя онун йериня йетирилмяси щаггында дярин информасийайа малик олмалыдыр. Диэяр тяряфдян, Щюкумят Назирлийинин вердийи зяманятляр цзря шяртляри тямин етмяли, хариъи боръ ямялиййатларына гошулмуш бцтцн тяшкилатлар цчцн рясми бцллетен няшр олунмалыдыр. Коммерсийа банклары хариъи борълар цзря бцтцн сювдяляшмяляр щаггында мялуматы вермяли, щяр бир разылашманын бир нцсхясини ися Боръларын идаря олунмасы цзря дювлят органына тягдим етмялидирляр. (Малиййя Назирлийиндя Дювлят Боръларынын Идаря олунмасы Идаряси). Щесабата дахил олаъаг вя йа боръларын мцщасибат китабына салынан уйьун тяшкилатлара рясми гайдада чатдырылмалыдыр.

Айдындыр ки, борълар цзря щяр бир проседура бирбаша милли бцдъянин вязиййятиндян асылыдыр. Она эюря дя, милли бцдъянин формалашма мясяляляринин щцгуги аспектляри системинин формалашма мясяляляринин зярурилийи мцщцм бир мягсяд кими гаршыда дурур.

Мялумдур ки, боръланмалар мцвяггяти олараг дювлят эялирлярини артырыр вя верэилярлян башга ялавя эялир мянбяйидир. Хариъи борълар бир гайда олараг дюнярли валйута иля гайтарылмалыдыр. Она эюря дя дювлят о заман хариъи боръ алыр ки, бундан истифадя олунмасы нятиъясиндя еля бир игтисади артыма наил олунсун ки, бцдъяйя верэи дахилолмалары сярт артсын. Борълардан истифадя олунмасы нятиъясиндя ямяля эялян игтисади артым еля бир сявиййядя олмалыдыр ки, о ъари хяръляри едяйя билсин, боръларын вя фаизлярин гайтарылмасы цчцн ися имкан йаратсын. Екс щалда сябяби структур характерли олан боръ бющраны ямяля эяля биляр. Беля щаллар щятта эцзяштли шяртлярля боръ алынмасы заманы да баш веря биляр. Беляликля, боръланма просеси заманы дювлят боръларынын йухары сявиййясини мцтляг тяйин етмяк вя прогнозлашдырмаг лазымдыр.

Бу мягсядя ашаьыдакы кими наил олмаг олар: дювлят боръларынын йухары щядди тяйин олунмуш бцдъя ганунвериъилийинин гябул олунмасы.

Бу эюстяриъиляр ися боръларын диэяр нюв эялирляря вя йа хяръляря нисбяти кими ифадя олуна биляр. Сонрадан, тянзимлянмя просесиндя дювлятин боръунун структур щядди тяйин олунур вя ганун шяклиндя тясдиг олунур.

Дювлят боръу эютцряряк ясасян ашаьыдакы дювлят хярълярини малиййяляшдирир: иътимаи иш вя хидмятляри, аваданлыг вя диэяр нюв инвестисийалары. Беля хяръляр адятян щеч бир эялир эятирмир вя онларын малиййяляшдирилмясиня ещтийатла йанашмаг лазымдыр. Бу заман нязяря алмаг лазымдыр ки, бир гайдада олараг базар игтисадиййатына кечид мярщялясиндя олан дювлятляр инкишафын малиййяляшдирилмяси цчцн кифайят гядяр вясаитляря малик олмур вя бу кими хяръляр дювлят бцдъясинин эялирляриндян кредит кими йох, субсидийалар шяклиндя щяйата кечирилир. Беля ки, игтисадиййатын тящсил, сящиййя вя с. сащяляри щялялик юз фяалиййятляринин мцяййян щиссясинин малиййяляшдирмяк имканына малик дейилляр. Лакин сон заманлар Азярбайъанда тящсилин малиййяляшдирилмясиндя юдянишли тящсилин тятбиги юз бящрясини вярмякдядир, юзял тящсил мяктябляринин саьлам рягабяти ися бу просесляря эяляъякдя бюйцк тякан веряъякдир.

Боръларын идаря олунмасы просеси дювлятин малиййя сийасятинин тяркиб щиссясидир. Дювлят бцдъя кясирини малиййяляшдирмяк цчцн борълар алыр, бу борълар ися ъари дюврдя дювлят хярълярини юдямяк цчцн диэяр дювлят эялирлярини тамамлайырлар.

Дювлят эялирляри ясасян ашаэыдакы мянбяляр щесабына формалашыр : верэиляр, эялир эятирян фяалиййят нювляри щесабына вя хариъи борълар. Цмумиййятля, щюкумят эялирлярин ялавя мянбяйини йарада билярляр : бу дивидент эятирян мянфяятли фяалиййят формаларында иштирак етмякля, иъаря щагглары, фаизляр вя диэяр мянфяят нювляри ола биляр. Беля фяалиййят нювляри дювляти шяхси инвесторлар сявиййясиня ендирир вя бу кими эялирляр адятян шяхси эялирляря аид едилир. Боръланма ися бу просеслярдян чох фярглянир. Мясялян, юлкя дахилиндя щюкумят юз вятандашларындан боръ алараг ющтяликлярин юдянилмясини асанлашдыра биляр: инфлйасийа характерли малиййя сийасяти апарараг о ющтяликляри уъузлашдырмагла боръу даща асан гайтара биляр.

Хариъи боръланма ися бу просесдян тамамиля фярглянир. Хариъи донорлар малиййяляшдирмяни боръ аланын кредити гайтармаг габилиййятини нязяря алараг щяйата щяйата кечирирляр. Боръун верилмяси кредиторла разылашмадан асылыдыр : боръун гайтарылмасы цзря ющтяликляр онун истифадя олунмасынын мигйасыны вя фяалиййят даирясини мящдудлашдырыр. Борълар о вахт бурахылыр ки, ондан истифадя олунмасы нятиъясиндя юлкядя игтисади артым баш веряъяк вя бцдъянин эялирляри артаъагдыр.

Гейд едяк ки, щяр щансы бир лайищянин малиййяляшдирилмяси заманы боръун гайтарылмасы лайищя чярчивясиндя дейил, дювлят бцдъяси щесабына апарылыр. Беля ки, анъаг узаьы эюрмяйян кредиторлар щесаб едилир ки, лайищянин юзц щесабына боръу гайтармаг олар. Буна мисал олараг Дцнйа Банкынын Бакы шящярини шоллар суйу иля тямин олунмасы цчцн 40 млн. АБШ доллары щяъминдя кредитини эюстярмяк олар. Бу лайищянин эялир эятирмяси бюйцк шцбщя доьурмагла йанашы, Азярбайъан дювляти боръу гайтармаг цчцн дювлят зяманяти вермялидир. Анъаг йарымдювлят структурларынын юзляриня борълара хидмят етмяк вязифяси гала биляр. Бу заман лайищянин сямяряси чох йцксяк олмалыдыр. Диэяр тяряфдян, яэяр лайищяляр милли игтисадиййатын дирчялмяси цчцн мцщцм ящямиййят кясб едярся о боръларын гайтарылмасы цчцн дювлят зяманяти веря биляр. Буна мисал йеня дя Тцркийянин Ексимбанкынын юлкямизя 18-20 инвестисийа лайищясинин щяйата кечирилмяси цчцн вердийи 250 млн.долларлыг ихраъат кредити ола билярди.

Инкишаф етмякдя олан юлкяляр цчцн хариъи малиййяшдирмя мянбяляри олараг БМТ-нин Сянайе Инкишафы Тяшкилаты (Бейнялхалг инкишаф вя йенидянгурма банкы, Дцнйа банкы вя с.) вя тиъарят капиталы тяряфиндян бурахылан субсидийалар вя борълар ола биляр. Бу заман субсидийалар ян мянфяятли малиййя мянбяйи олараг галыр.

Боръ верян юлкя щямишя борълу юлкянин дювлят бцдъясинин эялирляринин хяръляриндян чох олмасыны истяйир. Диэяр тяряфдян тяърцбя эюстярир ки, боръун сявиййяси о гядяр йцксяк ола биляр ки, онун ясас щиссяси бир тяряфя галсын, щеч фаизляринин гайтарылмасына имкан олмасын. Бу о демякдир ки, щюкумят малиййя системинин идаря олунмасына нязарят едя билмир. Бу щалда дювлятин боръ бющранына дцшмясини, йяни боръун эялирляря нисбятини гиймятляндирмяк мцмкцн олмур.

Бющран сявиййялярин гиймятляндирилмясинин мцхтялиф цсуллары мювъуддур. Мясялян, дахили боръларын сявиййясинин ихраъаты вя йа Цмум Милли Мящсулу нисбяти : боръа хидмят потенсиалынын ихраъатын щяъминя нисяти. Беляликля, щяр бир юлкядя кредитин малиййяляшдирилмяси мяйаря биргиймятли дейилдир вя илк нювбядя бу юлкянин игтисади вя сийаси вязиййятдян асылыдыр.

Бизим фикримизъя, боръларын идаря олунмасы цчцн даща сямяряли параметр ашаьыдакы кими тяйин едилмялидир :


К = ЕХР / КР


Кредитин там фяалиййяти мцддяти ярзиндя ашаьыдакы юдянмялидир :


ЕХР > КР ,


Бурада ЕХР – ихраъатын артым темпи ;

КР - борълара эюря фаиз дяряъяляринин артым темпидир.

Гейд едяк ки, бязи юлкялярдя щяддиндян чох боръламалары арадан галдырмаг цчцн бцдъя ганунвериъилийи васитяси иля онун йухары щядди гойулур. Бунун цчцн йа эялирлярля боръларын нисбяти, йа да дювлят борълары щямин мцддят ярзиндя гойдуьу инвестисийаларын нисбятиня бахылыр. Башга сюзля, йухарыдакылар эюстярир ки, дювлят борълары дювлятин эялирляри щесабына юртцлмялидир.

Беляликля, игтисади сащядя еля бир сийасят йцрцтмяк лазымдыр ки, минимал бцдъя кясириня наил олунсун. Азярбайъан базар игтисадиййатына кечид яряфясиндя игтисадиййата кцлли мигдарда инвестисийалар гоймалыдыр. Щал-щазырда юлкядя бюйцк бцдъя кясиринин олмасы дахили инвестисийалар щесабына игтисадиййата капитал гойулушуну чятинляшдирир.

Азярбайъанда индийя гядяр мцяййян сябяблярдян борълар сащясиндя идаряетмя мясяляляриня диггят йетирилмирди. Боръларын идаря олунмасы сийасятинин апарылмасы бу сащядя йцксяк профессионал мяслящятлярин вя хидмятлярин зярурилийини гаршыйа гойур. Бир гайда олараг инкишаф етмякдя олан юлкялярдя щцгуги сянядляр, бцдъя ганунвериъилийи вя конститусийа щцгуги мясяляляриня зяиф диггят йетирилир. Лакин, инкишаф етмякдя олан юлкяляр сийащысына дахил олан Азярбайъанда бу проблемя лазыми диггят йетирилир. Мясялян, Малиййя Назирлийиндя Боръларына Идаря олунмасы структуру йаранмыш вя йцксяк ихтисаслы кадрларла тямин олунмушдур. Бу структур боръланма просесини , дювлят хярълярини вя боръларын гайтарылмасы мясяляляриня нязарят едир.

Боръланманын идаря олунмасы просесиндя илк аддымлардан бири сямяряли фяалиййят эюстярян информасийа системинин мювъудлуьудур. Беля ки, бу информасийа системи боръланма просесинин ясасы олараг боръларын щяъминин динамикасынын мейлляринин бейнялхалг малиййя базарларында кредитлянмянин шяртляри вя кредиторларын игтисади фяалиййяти щаггында дольун мялумат вермялидир.

Борълары олан юлкяляр цчцн боръланма вя онларын идаря олунмасы просесинин щцгуги нюгтейи нязярдян комплекс малиййя вя фиксал тящлили зяруридир. Беля ки, бу тяряфляр арасында рисклярин бярабяр пайланмасына хидмят едир.

Боръланма сащясиндя ядалятли гярарын верилмяси ашаьыдакы шяртлярин риайят олунмасыны тяляб едир :

  • мцгавилялярин уйьун формаларына риайят олунмасы;

  • мцгавилялярин шяртляринин йериня йетирилмясиня зяманят;

  • «мцгавилялярин азад баьланмасы» принсипинин йериня йетирилмяси;

  • обйектив нормаларын, ъавабдещлийин вя компенсасийа принсипляринин йериня йетирилмяси .


Диэяр тяряфдян, бу принсипляр «нефтдолларларынын» тякрар дювриййяси нятиъясиндя рисклярин пайланмасы цчцн истигамятляндириъи васитя ола биляр. Инкишаф наминя ямякдашлыг сащясиндя ися дювлятин хяръляринин структур сявиййясини тяйин етмяк цчцн истифадя олуна биляр. Зярурят дахилиндя ися боръларын гайтарылма вахтынын узадылмасы перспективлярини тяйин етмяк цчцн истифадя етмялидир.

Боръларын истифадя олунмасы просесдя игтисадчыларын, малиййя експертляринин, планлашдырма сащясиндя експертлярин, мцщасиблярин вя щцгугшцнасларын иштиракы ваъибдир. Боръларын идаря олунмасы просесиндя иштирак едян кадрларын пешякарлыг сявиййяси чох йцксяк олмалыдыр вя онларын фяалиййятиндян дювлятин дцнйа малиййя базарларында етибарлыьы, кредит габилиййятлийи вя диэяр имиъи якс етдирян ваъиб характерлярдян асылыдыр.

Бу йахынларда Дцнйа Банкы боръларын идаря олунмасы сащясиндя йени методик эюстяришляр вермишдир вя орада, Малиййя Назирлийиндя ашаьыдакы гурумларын йарадылмасы тяклиф олунур: хариъдян малиййяляшдирмя мясяляляри цзря, боръларын верилмяси цзря данышыгларын апарылмасы вя боръларын идаря олунмасы сащясиндя бюлмянин йарадылмасы.

Беля гурум артыг Азярбайъанын Малиййя Назирлийиндя йарадылмыш вя актив фяалиййят эюстярир.

Базар игтисадиййаты шяраитиндя инкишаф едян юлкялярля борълар цзря мцгавиляляр рисклярин пайланмасынын ваъиб аляти кими истифадя олунур. Боръларын идаря олунмасы просесинин сямярялилийи ися кредитлянмя вя боръланма сащясиндя рисклярин бцтцн аспектляринин бу просесдя ящатя олунмасындан асылыдыр.

Борълары идаря олунмасы просесиндя информасийа базасынын олмасы чох ваъиб мясялядир. Боръланма щаггында щяр бир мцгавиля юзцндя мцхтялиф нюв информасийа дашыйыр. Бу информасийанын глобал информасийа системиндя тящлили вя рярар гябул олунмасы боръланманын идаря олунмасынын сямярялилийини артырмалыдыр. Информасийа системиндя гейдя алынмыш мялумат ашаьыдакылары якс етмялидир : боръун мигдары вя щансы валйутадыр, кредитор щаггында мялумат, малиййя шяртляри : юдянишин вахтынын узадылмасы, боръун гайтарылма графики, фаиз дяряъяляри, комисйон ющтяликляр вя с. йыьымлар, юдяниш дювриййяси, гиймятли каьызлар, негатив вязиййятляр, разылашманын шяртляринин йериня йетирилмямяси щаггында ясаснамя, мяслящятлярин апарылмасы тялябляри, разылашмаларын ляьв олунмасы проседуралары, боръ ющтяликляринин ляьви вя сцрятляндирилмяси, мцбащисялярин тянзимлянмяси.

Мялуматлар базасында дювлят тяшкилатларына верилян борълардан башга, щям дя юзял тяшкилатлара верилян борълар да якс олунмалыдыр (боръларын зяманятли вя йа зяманятсиз олмасындан асылы олмайараг). Юзял мцяссисялярин хариъдян боръланмасы юлкянин тядиййя балансына мянфи тясир эюстяря биляр. Одур ки, юзял боръланма щаггында информасийа мялумат базасында ясас йерлярдян бирини тутур. Боръларын идаря олунмасына аид олан мялуматларда кечмиш иллярин дя динамикасы якс олунмалыдыр. Бу ися юз нювбясиндя эялирлярин борълара олан нисбятиниякс едян эюстяриъилярин вя боръ вясаитляринин истифадя олунмасынын прогнозуну формалашдырмаьа имкан верир.

Гейд едяк ки, адятян практикада хариъи вя дахили борълар арасында щеч бир фярг гойулмур. Бу ися мянфи нятиъяляря эятиря биляр : хариъи борълар адятян дюнярли валйутада юдяндийи цчцн валйута курсларынын дейишмяси юлкянин тядиййя балансына мянфи тясир едя биляр; дахили борълар ися щямин юлкянин валйутасында гайтарылыр вя бу проблем юлкядахилиндя даща асан щялл олуна биляр.

Мялуматлар базасынын формалашмасында ясас ролу Дювлят, Статистика Комитяси, Игтисадиййат вя Малиййя Назирликляри, Милли банк ойнамалыдыр. Бу гурумларын тягдим етдийи информасийа тящлил олунараг дягигляшдирилир вя базайа дахил едилир.

Азярбайъан Республикасынын хариъи боръ алынмасы вя идаря едилмясинин щцгуги нюгтейи нязярдян лазыми инкишаф олмамышдыр. Хариъи боръун идаря едилмяси сферасында йеэаня ганун «Дювлят боръу щаггында» 29 декабр 1992-ъи илдя Азярбайъан Республиканын ганунудур. Бу гануна эюря дювлят боръунун мцтляг вя нисби щяддини милли мяълис бцдъя иля ейни вахта тясдиг едир.

Щяр ил республиканын дювлят бцдъяси тясдиг олунаркян онун мяхариъ щиссясиндя хариъи боръларын юдянилмясидя нязярдя тутулур. Мясялян, 1998-ъи ил бцдъясиндя Республиканын дювлят боръуну юдямяк цчцн 146672, 6 млн.манат (тягрибян 38,6 млн.доллар) нязярдя тутулмушдур. Лакин бу ганун хейли кющнялиб, щям дя хариъи боръ вя онун идаря едилмясинин ясас проблемлярини ящатя етмир. Чцнки щятда хариъдян боръланма щяддини мцяййян едяркян ики амили нязяря алмаг лазымдыр:

  • Юлкянин сямяряли истещлак едя биляъяйи хариъи капиталын щяъми;

  • Тядиййя балансында проблем йаратмадан юлкянин хидмят едяъяйи хариъи боръун щяъми.

Щяр бир юлкядя макроигтисади сийасяти ъавабдещ органлар тяряфиндян инвенстисийа, игтисади артым вя хариъи боръ арасында асылылыг диггятля юйрянилмялидир. Нязяря алынмалыдыр ки, хариъдян боръланманын макроигтисади сабитлийя тясириня йалныз истещсал , истещлак, йыьым вя инвестисийа контекстиндя бахыла биляр.

Буна эюря дя , бизим фикримизъя идаря етмя просесинин конкрет сащяляриня эюря ъавабдещ олан, дювлятин бирсыра институсионал органларынын бирэя фяалиййятини нязярдя тутан, хариъи боръланма вя хариъи боръун идаря едилмяси щаггында йени ганунун ишляниб щазырланмасы вя гябул едилмяси ваъибдир. Институсионал тяркибин гаршылыглы фяалиййятинин щцгуги ясасыны гойан база лазымдыр.

Ганунда хариъи боръун идаря едилмяси цзря ъавабдещликляр нязярдя тутулмалыдыр .


ЯМЯЙИН МЦЩАФИЗЯСИ

Эириш


Ямяйин мцщафизяси – инсан амилинин ятраф шяраитдя актив щярякятляри вя бу щярякятлярин зийансыз вя максимум хейирля йериня йетирилмяси демякдир.

Дцнйа практикасында танынмыш риск консепсийасы мювъуддур ки, бурада горунма ямялиййатлары ялдя олунмуш щяддляря уйьун сахланылыр. Йяни рискин кямиййятляри статистик щесабланыр вя максимум рисксиз ямяк цзря истещсалат просеси гурулур. Рискин гиймятляндирилмяси заманы ашаьыдакылар прiоритет кими гябул олунур:

а) юлцмля нятиъялянян зядяляр

б) аьыр истещсалат зядяляри

ъ) хястялянмяляр

ч) мадди иткиляр

вя бунлары нязяря алмагла ишчи сащяляр тяшкил олунмалыдырлар.


  1. Тящлцкяли вя зярярли истещсалат амилляринин анализи


Тящлцкя – мцхтялиф амиллярин иш просеси заманы инсан организминя олан йабанчы тясирляридир. Ямяк тящлцкясизлийи стандартлар системиня (ЯТСС) уйьун тящлцкяли вя зярярли истещсалат амилляриня бюлцнцрляр. Лакин ейни амили юлчц щяддиня уйьун щям тящлцкяли, щям дя зярярли амил кими нязяря алмаг олар. Зярярли вя тящлцкяли амилляри ашаьыдакы груплара уйьун характеризя етмяк олар:

а) инсан организминя бирбаша мянфи тясир щяддиня ;

б) бядян органларынын функсионал фяалиййятинин чятинляшмясиня уйьун ;

ъ) истещсалат просесляринин елементляринин нормал щяддляриня тясирляриня


ч) гяза йаратма щяддиня ;

д) партлайыш вя йаньын щяддиня ;


Анализ заманы ашаьыдакы тящлцкяляр нязярдян кечирилиб онлара гаршы профилактики тядбирляр планы щазырланмалыдыр.

  1. Механики амилляр

а) щярякятли вя фырланан елементлярин тяснифаты ;

б) мцхтялиф кцйляр (ултрасяс вя инфросяс) ;

ъ) вибрасийа (цмуми вя локал) ;

ч) гравитасийа аьырлыьы ;

д) щавасызлыг ;

е) тцстц, думан вя гейри стабил барометрик тязйиг;

я) щавадакы гейри- токсики тозун щядди вя с.

  1. Термик вя температур амилляри

а) гыздырылмыш вя сойудулмуш сятщляр ;

б) ачыг одун вя йаньынын температуру ;

ъ) щямчинин бура температур, рцтубят вя щаванын щярякят сцряти кими метроложи параметрляри дя аид етмяк олар.


  1. Електрик амилляри

а) електрик ъяряйаны ;

б) статик ъяряйан ;

ъ) електрик сащяси ;

д) ион шцаланмасы вя щаванын ионлашмасы.


  1. Електромагнит амилляр

а) ишыгланма;

б) ултрабянювшяйи вя инфрогырмызы шцаланма ;

ъ) електромагнит шцаланма ;

ч) магнит сащяси .


  1. Кимйяви амилляр

а) зящярли, йаньын вя партлайыш йарадан маддяляр ;

б) щаванын мцхтялиф газларла зянэинляшмяси ;

ъ) щаванын аьырлашмасы (таксик тоз вя газ).


6.Биоложи амилляр

а) микро вя макроорганизмлярин зярярли тясири ;

б) истифадя едилян гида вя суйун биотямизлийи ;

7.Психофизиоложи амилляр

а) йорулма ;

б) алкогол гябулу ;

ъ) стресс ;

ч) наращат иш йери .


2. Истещсалат санитарийасы

Истещсалат санитарийасы дедикдя нормал иш йеринин метроложи нормалара уйьунлуьу баша дцшцлмялидир. Йяни, нормал тямиз щава, иш йеринин мцхтялиф техники гурьуларла тяъщизи вя с.


2.1. Иш йериня цмуми тялябляр


Бцтцн истещсалат сащяляри ЯТСС-ин тялябляриня уйьун тикилмиш биналарда вя тикилилярдя йерляшмялидир вя ашаьыдакылара уйьунлашдырылмалыдыр:

1. Иш йерляри, ангарлар, ишчи сехлярдя щаванын ахым истигамяти нязяря алынмалыдыр.

2. Мцлки авиасийа мцяссяляриндя тикинти ишляри апарылан заман баш плана уйьун йериня йетирилмялидир, йяни

а) сащя су тяъщизатына йахын олмалыдыр ;

б) ясасян кцйя вя вибрасийайа давамлы материаллардан истифадя едилмялидир;

ъ) атмосферя зярярли маддяляр бурахан сащялярдян аралы вя кцляк истигамятинин статик щесабаты нязяря алынмагла йерляшдирилмялидир ;

ч) тикинти заманы тябии ишыгланма зоналары мцтляг нязяря алынмалыдыр ;

д) бина авиасийа ганунларына уйьун тикилмялидир.

3. Санитар нормалар ашаьыдакына там уйьунлашдырылмалыдыр :

а) - температур 21-23

- нямишлик % 60-40

- температур дцшкцсц мах 2

- щаванын щярякят сцряти м/с 0.2

- бир няфяря ишчи сащя м2 4.5-5

- бир няфяря ишчи щяъм м3 13-15

б) иш йерляри ишыглы, отаглар тямирли вя естетик тяртиб едилмялидир.

4. Бир бинада мцхтялиф истещсалат сащяляри йерляшдикдя щяр бир сащядяки зярярли амилляр диэяр сащялярдя нязяря алынмалыдыр.


5. Щяр бир сащя ашаьыдакыларла тяъщиз едилмялидир:

а) санитар говшаьы иля (гадын, киши айаг йолусу, хцсуси ялцзйуйан, аьыр вя чиркли душла);

б) гардеробла;

ъ) истилик системи иля.


2.2. Истещсалат сащяляринин вентелйасийасы

Иш йерляриндя щаваны нормал сахламаг цчцн тябии вя сцни вентелйасийа нязяря алынмалыдыр. Бунун цчцн ашаьыдакы тядбирляр щяйата кечирилмялидир:

а) иш йериндя щава щяр эцн ишдян габаг дяйишдирилмялидир;

б) бина вя тикилиляр хцсуси аерасийа гайдаларына уйьун тикилмялидир;

ъ) бина вя тикилиляр сцни вентелйасийа вя йа конденсионер системляри иля тяъщиз едилмялидир;

ч) вентелйасийа системляри вя конденсионер системляри даима ишляк вязиййятдя сахланмалыдырлар, бунун цчцн филтрляр даима тямизлянмяли вя йа дяйишдирилмялидирляр;

д) санитар нормалара уйьун олараг тябии вя сцни вентелйасийа бирликдя щяр бир ишчини саатда 30м3/с-дан аз олмамагла тямиз щава иля тяъщиз етмялидир.

е) щавадакы зярярли маддялярин консентрасийасыны нязяря алмагла отагда санитар нормалара уйьун систем йарадылмалыдыр.


2.3. Ишыгланма


Истещсалатын вя иш йерляринин санитарийа нормалара уйьун гурулмасында ишыгланма хцсуси йер тутур. Беля ки, о нормал ишыг режиминин тямининдя вя мящсулдарлыьын артырылмасында ваъиб амил сайылыр. Ишыгланманы тямин едяркян ашаьыдакылар нязяря алынмалыдырлар:

а) истещсалат сащяси максимум тябии ишыгланма йерляриня малик олмалыдырлар;

б) имкан дахилиндя сцни ишыгланма заманы лцминисенс лампаларындан истифадя едилмялидир, бу физики йорулманын азалдылмасына вя ялавя истилийин айрылмасынын гаршысынын алынмасына кюмяк едир;

ъ) тябии ишыгланмадан истифадя етмяк мцмкцн олмадыьы сащялярдя йерли ишыгланмадан максимум истифадя едилмялидир.

ч) ишыьын дцшмяси максимум конфорта уйьун тяшкил едилмялидир;

е) ишыгланма ЯТСС нормативляриня уйьун щесабланмалыдыр.


2.4. Горуйуъу васитяляр


Истещсалат мядяниййятини вя тящлцкясиз ямяк шяраитини характеризя едян ясас шяртлярдян бири дя фящля вя гуллугчуларын ишчи эейим вя горуйуъу васитялярля тяъщиз едилмясидир. Бу васитялярдян ясасян истещсалат сащясинин конструктив горуйуъулуг габилиййятинин ашаьы олдуьу вя йа елми-техники тярягги щяддиня уйьун тящлцкясизлийин тямин олунмасы чятин олдуьу, цмуми естетик вя санитар-эиэеник гайдаларын тятбиг олундуьу сащялярдя истифадя едилир.

Мцяссися рящбярлийинин ясас вязифяляри фящля вя гуллугчуларын вахты-вахтында горуйуъу васитялярля вя эейимля тяъщиз олунмасы, онларын эейилмясиня нязарятдян ибарятдир.

Фящля вя гуллугчуларын вязифяляри ися бу эейим вя горуйуъуваситялярдян дцзэцн истифадя етмяк, онлары корламамаг вя тямиз сахламагдыр.

Горуйуъу васитяляр ашаьыдакы груплара бюлцнцр:

1. изолйасийа васитяляри: пневмо, щидроизолйасийа костйумлары, скафандрлар;

  1. няфяс йолларыны горуйан васитяляр: ялещгазлар, респираторлар, пневмо шлемляр вя маскалар;

  2. хцсуси эейим: комбинизон,йарымкомбинзон, эюдякчя, шалвар, костйум, халат, плаш, кцрк, юнлцк вя с.

  3. хцсуси айаггабы: чякмя, йарымчякмя, айаггабы, галош вя с.

  4. баш горуйан васитяляр: каска, шлем, папаг, берет вя с.

  5. яли горуйан васитяляр: ялъяк вя с.

  6. ешитмя органларыны горуйан васитяляр: кцй ялещиня шлемляр, гулаглыглар, хцсуси тыхаълар;

  7. эюзляри горуйан васитяляр: горуйуъу ейнякляр;

  8. горуйуъу гайыш, диелектрик халчалар, хцсуси тутаъаглар вя с.


3. Лайищядя нязярдя тутулан ясас тящлцкясизлик техникасы тядбирляри


3.1. Бейнялхалг учушларын идаря едилмяси заманы нязярдя тутулан тящлцкясизлик гайдалары.


Мцлки авиасийа мцяссисяляриндя учуш рейсляринин тяшкили вя йериня йетирилмяси заманы мцхтялиф техники тящлцкясизлик тядбирляриня риайят едилмяси мясялясини гаршыйа гойур. Бунлары арадан галдырмагш цчцн ашаьыдакылара риаййят едилмялидир.

-бцтцн тикинти вя тямир ишляри, щямчинин гурьуларын монтажы вя низамланмасы норматив сянядляря уйьун гайдада апарылмалыдыр;

-бир ишчи цчцн иш йеринин сащяси 6м2 вя щяъми 19.5м3 кими гябул едилмялидир;

вентелйасийа вя конденсионер системляри норматив сянядиня уйьун низамланмалыдыр;

-сащяйя щава, сащя 20м2-дан аз олдугда 30м/с, 20-40м2олдугда 20м/с, 40м2-дан йухары олдугда ися норматив сянядляря уйьун верилмялидир;

-сойуг щава вахты нормативя уйьун эюстяриъиляр