Реферат: Православие
Духовнае культурнае жыццё нашых продкав цесна звязана са старадавнм
вераванням . культам. Звестк, сабранья этнографам, гсторыкам,
фалькларыстам ншым даследчькам культуры Беларус, дазваляюць пад
пластом познх хрьсцянскх уявленняв адшукаць рэштк язьгчнцкага
светапогляду магчна-абрадавай практыкi Язычнцтва (ад царковнаславянскага
"языцы" - народы, чужаземцы) - прыняты в багаслов вмовна в гстарычнай
лтаратуры тэрмн, як абазначае старадавня вераванн культьы што снавал
да пашырэння т. зв. "вышэйшых" рэлгй Ч хрысцянства, сламу нш.
Язычнцтва - надзвычай шматгранная разгалнаваная рэлгя. Яна включае в
сябе розныя вявленн, дэалагчныя напластаванн розных гстарычньх эпох.
Для далёкага нашага продка маланка азначала гнев Перуна, набрыньвал коцк
на вярбе - багня вясны взялася за справу. Камян пад сахой пасеяв чорт, у
хаце гаспадарыв дамавк. Навокал чалавека дзейнчал слы, з якм можна было
жыць у згодзе, але якх трэба было слухацца, заховваць табу, каб не парушаць
згоду з навакольным светам.
З прыняццем хрысцянства разумовы, духовны, рэлгйны стан грамадства зазнав
стотныя змень. Хрысцянства было варожым язычнцтву, як наогул варожыя
рэлгйныя сстэмы, кал адны баг святы не могуць саступць месца ншьм.
У адрозненне ад Рымскай мперы, хрысцянства на Старажытную Русь прыйшло в
гатовым выглядзе, з адшлфаваным за дзевяць ста-годдзяв свайго снавання
формулам, са Старым Новьм Запаветам, з лтаратурай айцов царквы,
культам Хрьста Багародзць, са ста-раславянскай мовай, прынесенай
першым мсянерам з Взанты. Пры всёй складанасц станавлення ранняга
хрысцянства в Рымскай мперы яно всё ж так разввалася в накрунку ад
нзов да вярхов, урада, элть. У славянскм грамадстве хрысцянства
наладжвалася зверху - ад элты да народа, гэтая процлегласць рэлгйных
спадзя-ванняв стала стотнай.
Хрысцянства Усходняй Рымскай мперьó (як i Заходняй) да свай-го сцвярджэння
в рол дзяржавнай рэлгó вяло працяглую барацьбу з язычнцтвам, перамагло
яго замацавала сваю нялёгкую перамогу тым, што занесла всх язьчнцкх
багов у "д'ябальскя спсы". "Язьчнцкае" для хрьсцянства было снонмам
"варварскага".
Хрысцянства на Кевскую Русь прыйшло з Взанты. Першая царква была
пабудавана в Кеве, вдавочна, яшчэ в IX ст. Сучаснша Взантьйскага
мператара Канстанцна Барвянароднага - руская княгня Вольга Ч прыняла
хрысцянства. А яе внук Уладзмр Святаславч у 988 Ч 989 гг. пачав хрышчэнне
Рус. Неадкладна мсянеры, аб'яднаяыя з вонскм аддзелам, павял
хрыстовья паходь на язычнцтва па всх старажытных землях. Следам за Кевам
прымусова падпадала гад абрад хрышчэння насельнцтва двух ншьх важных
цэнтрав Ч Полацка Новгарада. А праз нейк тэрмн - зусм не малы - "вера
грэчаская" стала "верай рускай", сваёй, нбы прыроджанай, спрадвечнай. Але
што азначае - "стала"? Саправды не сама сабой, не чарадзействам, не цудам, а
з дапамогай бзуна пернка. Так злом свядомасц, як патрабуе адмав-лення
ад веры бацьков дзядов, руйнавання старых духовных каштов-насцей, сам сабой
адбывацца не можа. Замена былых мфав новьм суправаджалася зншчэннем
абаронцав былой веры, гатовых адстойваць свае перакананн. Гэта зншчэнне
прыняло форму дзяржавнай палтык, было адной з палцэйскх функцый
велкакняжацкай улады. Забараня-лася старая вводзлася новая абраднасць;
падлягал забыццю мёны старых божаствав, месцы паганскх маленняв
разбурался.
Чым так моцна'паланла хрысцянства палымяную язычнцкую душу князя
Уладзмра, зразумець не проста. Але, прьнявшы хрысцянства, Уладзмр став
хрысцць кевск народ найперш зншчыв язычнцкх багов - Дажбога,
Стрыбога, Смаргла, Макошу, Перуна. Па яго загаду Перуна прывязал да
конскага хваста, падягнул да Дняпра, слуг князя па дарозе бл яго
бзунам. Потьм вярховнага бога скнул в раку. Людз, якя верыл в свайго
бога, пла-кал, бегл за м. Насуперак чаканням чаравнков, гром не грымнув,
маланк в Кев не вдарыл. Князь Уладзмр застався жывы бьв здаровь
многя гады. Аднак, каб народ мавчав, князь перад хрышчэннем аб'явв: хто '
не прыйдзе да Дняпра - вораг яму, Уладзмру. Спрачацца з князем асмеллся
нямногя. Тыя ж, хто не асмелвся, прыйшл ранцай да дняпровскага берага
па знаку прыбьвшага разам з Уладзмрам мтрапалта пад пагрозай бзунов
княжацкай дружыны ввайшл в ваду па шыю. Выйшл з вады, атрымал крыжык Ч
стал хрысцянам.
У Кеве хрысцць народ было не вельм складана. Кев здавна знаходзвся в
цесых стасунках з Канстанцшопалем, хрысцянства з яго храмам
цырьмоням для многх кявлян дзвам не вявлялася.
Пасля зншчэння Перуна в Кеве належала перамагчы язьгчнцтва в ншых землях.
Па водньм шляху адправлся з Кева з мсяй хрысцянзацы грэчаскя
балгарскя святары, а з м дзядзька князя Уладзмра Ч Дабрыня з войскам.
Марлрут х пралягав праз Полацкае княства да Новгарада, першым на х шляху
быв Турав, дзе мсянерам аказал впартае супрацвленне. Пра крывавае
хрышчэнне туравцав сведчыць легенда аб чырвоных камянях, якя быццам бы
прыплыл па радэ в горад, у чьм бясспрэчна чуецца памяць пра разню, якую
абрушыв на мясцовых язьгчнкав Дабрыня. Пазней, як паведамляе летапс, людз
казал, што Пуцята хрысцв агнём, а Дабрыня - мячом.
Пра тое, як распавсюджвалася хрысцянства в Полацкай зямл, мы таксама маем
некаторыя звестк. Прьшявшы хрышчэнне, у той жа год Уладзмр успомнв аб
сваёй страдвшай ласку жонцы - Рагнедзе. Ён прыслав у зяслав, дзе жыла
Рагнеда, свах пасланцов, якя перадал ёй такя словы князя: "Цяпер,
ахрышчань, я мушу мець адну жонку, якую взяв, хрысцянку, а ты вьберы сабе
мужа з мах баяр, каго пажа-даеш". Рагнеда адказала, што яна да гэтага часу
княгня не хоча зрабдца нявольнцай, але хоча быць нявестай Хрыстоса
прыняць анёльск вобраз пад мем Анастасó. Для манахн-княгiн быв
пабудаваны манастыр, у якм яна пражыла некальк гадов да сваёй смерц в 1000
г.
Кал з'явлся першыя хрысцяне в Полацкай зямл, сказаць цяжка. Паводле
падання,.ужо в IX ст. тут бьл хрысцяне. Яно знаходздь сабе пацвярджэнне в
гстарьгчным матэрыяле. Як вядома, земл Беларус размяшчался на вялкм
водньм шляху "з варагав у грэк", па якм не тольк шов гандаль з
Взантьяй, але распавсюджвался хрысцянская вера культура. Новая вера
не прьйшла сюды як вера, усталяваная агнём мячом. Правда, бьла барацьба
памж святарам новай веры чаравнкам, прыхльшкам язычнцтва, але всё ж
так хрысцянскя погляды пераймался, як вся культура, адносна мрньм
шляхам. Яны вытснул з жьшдя грамадства старья, язычндкя погляды, часта
злваючыся з м. Так, святы гграрок лья став падобны да Перуна. Язычнцтва
в асновным заставалася бытавой рэлгяй сялянства з яго натуральнай
гаспадаркай, патрыярхальньш ладам жьцця, повным залежнасц ад сл прыроды.
Гарадское супольнае жыццё, наадварот, схляла да разумення вспрьняцця
палажэнняв хрысцянскай рэлгó, яе смволк. Такм чынам, стваралася тое
двухвер'е, якое снавала на тэрыторы Беларус з давнейшых часов дазваляла
сла-вянскаму язычнцтву мрна вжьвадца з усходнм заходнм хрысцянствам.
I сёння в памяц народа жывуць розныя мфалагчныя вявленн аб паходжанн
жывой нежывой пры-роды (снаванне "таго свету", свят-каванне Дзядов,
Радавнцы), апавядаюцца гсторьó пра русалак, лесавков, чарцей, ведзьмав.
снуюць разнастайныя замовы, праклёны, "засцерагальныя" дзеянн ад стьхйных
нягод, сацы-яльных катаклзмав. Працягваецца традьцыя паважлвых адносн да
агню, у фальклоры вславляюода сонца, месяц, зорк, дрэвы, рэк г.д.
Заховваюцца некаторыя абрадь Ч гуканне вясыы, купал-ле, валачобнцтва,
юр'евскя траецкя звьгча. Але вжо все яны страцл сваю магчную слу.
Культура старажытных беларускх зямель мае шмат агульпага з культурай ншых
усходнеславянскх народав. Гэтае агульнае выявляецца в стыл, кампазцы,
спосабе впрыгажэння арнаментам прадметав прыкладнога мастацтва.
Пры всёй агульнасц культуры Старажытнай Рус на тэрыторы сучаснай Беларус
яна мела спецыфку. Найбольш яскрава гэта выявлася в матэрыяльнай духовнай
культуры Полацкай зямл. У IX - ХП стст. у Полацку квтнела высокая.-
раннефеадальная -куль-тура, разввалася псьменства, вялося .летапсанне,
шырока распавсюджвался рамёствь - кавальскае, товелрнае, гарбарна-шавец-
кае, дрэваапрацовчае, кастарэзнае, ганчарнае. Полацк уплывав на гаспадарчае i
культурнае развццё суседнх неславянскх народав.
Вышэйым узорам старажытнарускай культуры з'являецца манумен-тальная
архтэктура. У Х.Ч',ХШ стст. у архтэктуры Европы дамнавав раманск стыль,
Грамадзянскя культавыя раманскя пабудовы вызначался масвнасцю, суровай
манументальнасцю крапасньм рысам. У муровцы абавязкова вжывався абчэсаны
прыродны камень, часам разам з цэглай. рысы раманскага стылю ёсць у многх
помнках беларускага дойлдства.
К канцу Х ст. на Рус не было каменна-цаглянага будавнцтва. 3 прьшяццем
хрысцянства бярэ пачатак узвядзенне манументальных культавых пабудов. На
пачатковым этапе рускя дойлды пераймал взантыйскя архтэктурныя формы,
потым х пераасэнсавал в адпаведнасц са свам мастацкм густам,
традыцыям. Будавнцтву саборав на Рус надавалася дзяржавнае палтычнае
значэнне.
У сярэдзне XI ст. у Полацку, следам за Кевам i Новгарадам, быв пабудаваны
старажытнейшы з вядомьх на тэрыторы. Беларус мураваны Сафйск сабор.
Ён мев шмат агульнага з навгародскай Сафяй. Будавшчым матэрыялам был плтачная
цэгла брукаваны камень. План храма адрознваецца строгай сшетрыяй. Унутраная
прастора падзяля-лася 16 слупам на 5 уздовжных нефав. Пасярэдзне будынка
змяш-чався галовнь купал, вакол якога група.валася яшчэ 4 меншых. Сцены унутры
сабора был расшсаны фрэскам впрьггожаны мазакай.
Хутк рост гарадов, рамёствав гандлю, распавсюджанне хрысцянства стварыл
вмовь для далейшага развцця мураванай архтэктуры. У XII ст. у Вцебску была
пабудавана Благавеш-чанская царква (заста-дся рунь). Яе рысы
(незвычайная выцягну-тасць плана, 6 калон) нагадваюць заходнееврапейскя
базлк. Пазней базлк был павтораны в пабудовах Полацка, Гродна,
Сма-ленска. У XII - ХШ стст. у Полацку з'явлся некальк мураваных саборав.
Сярод х - Спаск, быв пабудаваны в сярэдзне XII ст. Непадалёк ад
Полацка, у Бельчьцах, у XII ст. бьв заснаваны манастыр.У м было не
менш за 4 мураваныя саборы. Адзн з х мев двух-скатны дах, на грэбен якога
была выставлена дравляная галава, што сведчыць пра выкарыстанне в мураванай
архтэктуры традыцыйнага дравлянага дойлдства.
Значнай своеасаблвасцю адрознваюцца манументальныя збудаванш Гродна. У
старажьтнаруск перыяд у горадзе было вжо некальк цагляных храмав
грамадзянскх збудаванняв. Най-больш яскравай рысай пабудов Гро-дна была
малявнчасць афарм-лення фасадав уставкам з каля-ровых шлфаваных валунов. У
ХП ст. был пабудаваны Барысаглебская (Каложская) царква на вскране
старажытнага Гродна, Крапасныя вежы, Нжняя царква на тэры-торы
Гродзенскага дзядзнца, царква в Вавкавыску, якя стварыл яскравую
самабытную гродзенскую архтэктурную школу. Спалучэнне чырвонага фону цаглянай
кладк з умураваным рознакаляровым керамчным плткам i палраваным
камяням надавала архтэктурным ансамблям Гродна маляввчасць i непавторнасць.
На тэрыторы Беларус вядома яшчэ адно збудаванне -царква в Тураве,
архтэктурныя формы будавнчая тэхнка якой дазваляюць датаваць яе сярэдзнай
або другой паловай ХП ст. Рэштк яе, выявленыя пры раскопках на Туравскм
гарадзшчы, даюць падставу меркаваць, што гэта быв шасцслуповы трохапсдны
храм, як мев хоры. Царква была збудавана з плнфы спосабам равнаслойнай
муровк на растворы з дамешкай цамянк (дробна товчанай цэгль).
У XIII ст. умовы для манументальнага будавшцтва на тэрыторы Беларус стотна
змянлся. У сувяз з драбленнем Поладкай зямл на вдзелы i палтычным
аслабленнем самога Поладка тут практычна прыпыняецца манументальнае культавае
будавнцтва. Пачынаюць пераважаць абарончыя збудаванн, што звязана з
узмацненнем ваеннай пагрозы з боку крыжаков татар. У апошняй чвэрц ХШ ст. у
Камянцы (каля Брэста) была взведзена 30-метровая вежа абарончага значэння -
Белая вежа, якая захавалася да нашага часу. Круглая в плане, яна мае 5
ярусав з байнцам на кожным з х. Ёсць звестк пра тое, што такя вежы был в
Гродне, Тураве, Новагародку i, магчыма, у Полацку.
У заходнх землях Рус вышэйшага взровню дасягнув фрэскавы жывалс, як
атрымав самастойнае развццё, увабравшь багатыя народныя традыцы, лепшыя
здабытк взантыйскх мастацкх школ. Ён быв шырока выкарыстаны в полацкх
Сафйскм Спаскм саборах, у храмах Бельчыцкага манастыра, вцебскай
Благавешчанскай. гро-дзенскай цэрквах. Яго сюжэты Ч фгуры святых,
люстрацы да евангельскх бблейскх сказанняв.
Культура старажытных беларускх зямель бярэ свой пачатак ад вус-най народнай
творчасц: песень, былн, легенд, прымавак, казак, плачав-галалэнняв,
загадак. Асобнае месца в вуснай творчасц належыць былнам. х гстарьчныя
сюжэты часта дуцs ад рэальных падзей. Правобразам былннага героя Вольг
Святаславча став полацк князь Усяслав.
У былнах пра Усяслава народ дав тлумачэнне падзеям 1068 г., звязаным з
павстаннем кевскх нзов, якя вызвалл з нявол Усяслава абвясцл яго
вялкм князем Рус. Былнная ацэнка Усяслава перагукаецца з той, якую яму
дае автар "Слова пра паход гаравы". Лёс гордай Рагнеды, дачк полацкага
князя Рагвалода, таксама став сю-жэтам для шэрага паданняв, бьлн г. д.
Новым этапам у старажытнарускай культуры стала 3'явленне псьменства. 3
прыняццем хрысцянства Русь пазнаёмлася з культурным дасягненням развтых
кран Европы Усходу. Кнжная асвета заходнх зямель Рус ад самага пачатку
мела хрысцянскую накраванасць. Вакол царквы i манастыров групавался тады
адука-ваныя людз. Так было не тольк на Полаччьне, але. на Кевшчыне, у
Заходняй Европе, Взанты.
Сталыя зносны з Взантыяй узбагачал старажытнарускую культуру. 3 грэчаскай
мовы запазычался некаторья словы (напрыклад, "тетрадь", "лампа"), рускм
людзям давался грэчаскя мёнь - Андрэй, Аляксандр, Георгй, Софя...На
Рус перакладался грэчаскя кнг на рускую мову. Был сярод х сачыненн
пра стварэнне свету, бблейскх герояв, аб рымскх палкаводцах, жыцó святых
г. д.
Да сярэдзны XI ст. на Рус разам з перакладным кнгам 3'являюцца
арьггнальныя творы, у тым лку першыя летапiсы. У той час у Заходняй
Европе гстарычныя хронк, царковныя ' ншыя кнг псался на незразу-
мелай народу мове. На Рус кнг адразу стал псаць на новай, гутарковай
мове. Маюцца звестк аб тым, што летапсы складался в Полацку, Тураве,
Новагародку.
Рэлгйным культурна-асветнцкм цэнтрам на Рус был РЛ манастыры.
У х (ц пры х) снавал школы, шсался перапсвался квг, групавался
адукаваныя людз. У некаторых гарадах пры саборах снавал вялкя
бблятэк. Летапсы паведамляюць аб такой бблятэцы пры полацкм Сафйскм
саборы. Вядома, што внучка полацкага князя Усяслава, Ефрасння,
перапсвала кнг. Узорам старажытных рукапсных кнг, знойдзеных на
тэрыторы Беларус, з'являюцца: вядомае Туравскае евангелле (XI ст.);
Рэймскае евангелле (XI ст.), названае так па месцы знахо-джання в
мунцыпальнай бблятэцы г.Рэймса в Германó; служэбнк Валаама Худынскага
(канец XII Ч пачатак XIII ст.); Аршанскае еван-гелле (XIII ст.) i некаторыя
ншыя. Асновная частка старых рукапсных кнг загнула пры пажарах, была
разрабавана в перыяд мжусобных войнав. Шмат помнкав старажытнай культуры, у
тьм лку кнг, было зншчана пазней езутам.
3 прадставнков кнжнай асветы старажытнага перыяду нашай гсторы трэба
адзначыць: у Смаленску - Клмента Смаляцча, у Ту-раве - Крылу Туравскага, у
Полацку - князёвну Прадславу-Ефраснню.
Клмент Смаляцч жыв у першай палове XII ст. Як паведамляе летапс, гэта
быв кнжнк, равн якому не было на всёй Рус. Жыв ён у манастыры, але больш
быв вучоным, чым манахам. У яго келл побач з кнгам Святога Шсання можна было
знайсц кнг айцов царквь (так звал багасловав, якя сфармулявал
дагматыку, правлы богаслужэння, законы внутранага жыцця). 3 х ён даведвався
пра антычньх автарав: Гамера, Платона, Арыстоцеля. Паводле звестак, якя
дайшл да нас, Клмент быв вельм працавтым автарам: ён напсав шмат кнг,
казанняв (пропаведзяв), пасланняв, тлумачэнняв. 3 усх гэтых матэрыялав да
нашага часу дайшло тольк адно пасланне, напсанае Клментам смаленскаму
святару фаме. Гэта пасланне мае вялкую каштовнасць, таму што яно сведчыдь пра
накрунак думак Клмента яго сучаснкав. Мы бачым, што грамадства таго часу
цкавлася навукова-рэлгйным пытанням Святога Псання. Адны казал, што
разумець Бблю трэба так, як яна напсана, г. зн. лтаральна, другя не
задавальнялся такм тлумачэннем даводзл, што зразумець свяшчэнныя кнг
магчыма тольк з дапамогай свецкай навук. Сам Клмент (з 1147 па 1154 г.
з'являвся мтрапалтам кевскм), як гэта бачна па накрунку яго думк,
прытрышгвався апопшяга пункту гледжання.
Крыла Туравск Ч друг
прадставнк асветы XII ст. -паходзв з сям'i заможных гараджан. Вучыл яго
грэк. Потым ён став мавахам-пустэльнкам. Кал вызваллася епскапская кафедра
в Тураве, яго абрал епскапам. Праваславная царква прылучыла Крылу Туравскага
да лку святьх. Гэта быв не стольк кабнетны вучоны, кольк выдатны царковнь
аратар. мя яго сустракаем у агульных курсах рускай лтаратуры старажытнага
перыя-ду. Прамовы Крылы вявляюць сабой узоры царковнага красамовства тато
часу. Яго казанн павучаын створаны на асновах в.зантыйскай рыторык.
Сучаснк дал яму назву Златавуста (задовга да Крыль жьв выдатнь царковны
аратар, адзн з айцов усходняй (праваславнай) царквы аан (каля 350 - 407),
якога за красамовства назвал Златавустам).
Прадслава-Ефрасння,
князёвна полацкая, таксама жыла в XII ст. Яна была внучкай полацкага
князя-чарадзея Усяслава. Як алавядаюць паданн, яна сваёй прыгажосцю розумам
стаяла вышэй за всх свах сучаснц. Жанх прасл рук князёвны, .але яна
адмавлялася сц замуж. Бацьк .хацел аддаць яе замуж прымусам. Дазнавшыся пра
гэта, яна цшком пакнула родную сям'ю i вцякла в жаночы манастыр, на чале
якога стаяла яе цётка. Бацьк прасл яе вярнуцца дадому. Прадслава ж засталася
в манастьры праз некаторь час прыняла пострыг. Яшчэ в доме бацьков
Прадслава любла в час адпачынку чытаць кнг, што в тыя часы было рэдкаг
з'явай у грамадстве. Прынявшы манаства, яна стала працаваць над перапсваннем
кнг. Вакол яе аб'ядноввался шматлкя паслядовнк асветы кнжнасц.
Манастыр, у якм жыла i працавала Прадслава-Ефрасння, паступова став буйным
рэлгйньм культурньм цэнтрам, адкуль кнг разыходзлся па всх заходнх
землях Рус. У сталым узросце Прадслава здзейснла паломнцтва в Палесцну
ерусалм. Там яна памерла в 1173 г. Мошчы Ефраснн Поладкай знаходзяцца
цяпер у Спаса-Ефраснневскм манастыры, пабудаваным ёю (часткова захавався да
нашых дзён).
Шырокае развццё на беларускх землях атрымала прыкладное ма-стацтва. Нават
звычайныя прадметы з дрэва, косц, глны, металу впрыгожвался разьбой,
нкрустацыяй. Своеасаблвая в гэтым сэнсе прыгажосць керамк XI Ч XIII стст.
У ёй мы не знойдзем яскравасц малявнчых спалучэнняв эмал, пералвав
сонечнага спектра шкла. Яе прыгажосць выявлялася в строгасц стрыманасц
каляровых гучанняв, у шурпатасц, аксамтнасц груба зробленай фактуры.
Трох ншы характар мел прадметы, прызначаныя для феадаль-най арыстакраты,
заможных гараджан. Яны часта впрыгожвался выявам фалтастычных звяров
птушак, выкананым в асаблвай малеры- "звярыным стыл". Любмым сюжэтам
старажьтнарускага прькладнога мастадтва был геральдьчныя львы. Узорам
тонкай разьбы па каменю косц з'являюпда шахматныя фгурк, знойдзеныя в
Гродне i Вавкавыску.
Пра высокае мастацкае майстэрства тагачасных умельцав гаворадь прадметы
хрысцянскага культу. Сярод х вылучаюцца найтанчэйшай мастацкай разьбой
каменнья абразк з шэрага шыферу, знойдзенья в час раскопак на гарадзшчы
Мнска в 1957 г. Адзн з гэтьх абразкоу вьявляе вшанаваных у старажытнасц
святых у повны рост з фгурай Хрыста в верхняй частцы. Што да характарыстык
выявленьх асоб, спосабу разьбы па каменю, вьразу тварав, дык ва всх
выразна пра-являюцца асаблвасц народнага мастацтва з яго непасрэднай
перада-чай навакольнага свету. Твары аблчча святых у многм нагадваюць нам
беларускх сялян. Каштовнасць абразков абумовлена тым,. што в дадзеным
вьшадку мы маем своеасаблвае злццё майстэрства стварэння абразов,
запазычанага з Взанты павднёваславянскх кран, з прьзвычаенасцю
вопытам апрацовк дрэва каменя, якая спрадвеку снавала сярод народа
паходзла ад перыяду першабытнага грамадства.
Для стварэння прадметав хатняга побыту, збро, прьлад працы впрыгажэнняв
выкарыстоввался розныя метады: жалеза, броыза, медзь, срэбра, золата.
Тэхнка х апрацовк в XI - XIII стст. дасягнула вьсокага взровню. У
беларускх гарадах был распавсюджаны амаль усе вядомыя в Европе тэхнчныя
спосабы апрацовк металав: плавка, лццё, ковка, залачэнне дроту,
гравраванне, упрыгожванне металчных вырабав эмаллю, чарненнем.
Помнк прыкладнога мастацтва нешматлкя. Але тое невялкае, што захавалася
да нашага часу, сведчыць пра высок взровень гэтага вду мастацтва в нашых
продкав. Мы маем на ввазе найперш крыж Ефрасшг Полацкай, створаны
мясцовьш майстрам Лазарам Богшам у 1161 г. Крыж выконвав ролю кавчэга для
захавання хрысцянскх рэлквй. Яго асновай з'являлася кпарысавае дрэва.
Зверху знзу дрэва зафывал залатыя пласцны (усяго 21), аздобяеныя
каштовньм камяням, арнаментальным кампазцыям абразкам, якя был
выка-лань в тэхнцы перагародкавай эмал. Па майстэрстве выканаяня твор Лазара
Богшы не саступав лепшым взантыйскм узорам, вьрабленым у.гэтай найтанчэйшай
тэхнцы. Шасцканцовы крыж мев вышню каля 52, см, пасярэдзне в 5 квадратных
падпсаных гнёздах знаходзуся рэлквó. Яго бак бьл абкладзеыы срэбным з
пазалотаю пласцнам, выкананым в тэхнiцы цснення. Крьж бьв абведзень
шнурком перлав.
Крыж Ефраснн Полацкай з'являеода не тольк выдатньш творам дэкаратывна-
прыкладнога мастацтва, але каштовным помнкам ста-ражытнабеларускага
псьменства. Зробленыя на крыжы надшсы вмовна падзяляюць на дзве частк. У
першай частцы паведамляецца аб годзе стварэння святыш, кошце матэрыялав
працы, у другой жа запсаны праклён таму, хто знясе крыж са Спаскай царквы,
якой падаравала яго Ефрасння.
Няпросты лёс напаткав крыж Ефраснн Полацкай, шмат разоу змяняв ён уладальнкав
месцазнаходжанне. Ужо на мяжы XII -XIII стст. яго вывезл з Поладка
смаленскя княз, у XVI ст. крыж ненадовга трапв у рук масковскх князёв, а
затым заховвався в Сафйскм саборы, як належав унятам. Пасля скасавання уыи
ён бьв вернуты в Спаса-Ефраснневскую царкву. 3 1929 г. крыж знаходзвся в
Маглёвскм краязнавчьм музе. У гадь Вялкай Аи-чыннай вайны крыж знк,
яго месцазнаходжанне ыевядома. У 90-я гады брэсцкм майстрам
М.Кузьмчом бьла зроблена дакладная копя гэтага крыжа.
Такм чьшам, багатая, яскравая шматгранная культура Беларус в IX - XIII
стст. стаяла в шэрагу перадавых культур свайго часу, была часткай
усходнеславянскаи культуры. Яна заняла пануючае месца в Вялкм княстве
Лтовскм.
