Реферат: Мнск сучасны старажытны
МНСТЭРСТВА АДУКАЦЫ РЭСПУБЛК БЕЛАРУСЬ
Беларуск дзяржавны тэхналагчны внверстэт
Кафедра беларускай мовы
Выканав
Студэнт 1 курса
Факультэта ТТЛП 9 группы
Фрыцн Дзмтрый
Мнск 2004
Уводзны.
Мнск Ч горад досыць старажытны. Але, на жаль, пра яго не скажаш словам
вядо-мага паэта: тут кожны камень гсторыяй дыхае. У адрозненне ад многх
свах еврапейскх равеснкав нават куды больш маладых гарадов аблчча
беларускай сталцы всё ж так вызначаюць не кварталы старадавняй забудовы, а
сучасныя мкрараёны.
Чаму так атрымалася? Чаму стары па взросту горад мае малады твар? Найперш у
гэтым парадоксе внаваты спусташэнн, якя перанёс Мнск у гады ваенных
лхалеццяв. А х за сваю амаль тысячагадовую гсторыю ён спазнав давол.
Горад, як знаходзвся на перакрыжаванн важнейшых еврапейскх шляхов,
руйнавал, спусташал, палл шматлкя заваёвнк, што прыходзл сюды з
узнятым мячом Ч немцы, паляк, рускя, шведы, французы. Далёка не всё,
разбуранае падчас аблог штурмав, пасля аднавлялася. А разбурэнн, якя
спазнав Мнск падчас апошняй вайны, наогул был катастрафчным: 80
працэнтав гарадскх кварталав пасля вызвалення Мнска в лпен 1944 года
ляжал в рунах.
Як н сумна гэта канстатаваць, але досыць многае з таго, што ацалела падчас
гэтай вайны, было разбурана вжо пасля яе. Давол часта старая забудова
прынослася в ахвяру новым горадабудавнчым праектам, а старадавня культавыя
пабудовы (ды не тольк яны), бывала, зносл па дэапагчных матывах.
Гаспадарка.
Здавна Мнск быв важным эканамчным цэнтрам Беларус.У другой палове 19
стагоддзя моцны штуршок развццю горада дала пабудова Масковска-Брэсцкай
(1869-1978) Лбава-Роменскай(1871-1874) чыгунак, якя перакрыжавался в
Мнску звязал яго з цэнтрам Расó, Польшчай, Прыбалтыкай Укранай.Яны в
многм прадвызначыл зТяуленне шматлкх вытворчасцей па перапрацовцы
мясцовай сыравны.Рост попыту на сельска-гаспадарчыя прылады, абсталяванне
для лесапльных, гарбарных, шкляных, цагельных заводав абумовв узнкненне в
Мнску прадпрыемствав па х вытворчасц.Узведзены в 1883 машына-будавнчы
завод (Мнск станка-будавнчы завод мя С.М.Крава), в 1884 гарбарная
фабрыка, в 1891 спртзавод (дрожджавы камбнат), у 1893 дрожджа-внакурны
завод, у 1908 металаапрацовчы завод УГгантФ (Мнск станкабудавнчы завод
мя Кастрычнцкай рэвалюцы) нш.Пабудаваны вакзалы дэпо Масковска-
Брэсцкай Лбава-Роменскай чыгунак чыгуначныя майстэрн (1817, Мнск
вагона-рамонтны завод), помпавая станцыя (1873), водаправод (1874), зТявлся
тэлефон(1890), конка (1892),электрастанцыя(1894). У1895 у Мнску было 36
прадпрыемствав, працавала 1,4 тысячы рабочых У дробнай вытворчасц пераважал
рамеснк (у 1895-5 тыс. чалавек, якя выраблял пераважна прадукты
харчавання, абутак, адзенне. У1890 працавал 583 гандлёвыя установы. У 1913 у
Мнску дзейнчал 104 фабрык, заводы мануфактуры, на якх было занята 5,1
тыс. рабочых, у дробнай вытворчасц - 7,2 тыс. рамеснкав;працавал 1333
гандлёвыя прадпрыемствы. Мнск значна пацяпев у час 1-ай сусветнай
грамадзянскай войнав. Узровень 1913 у галне прамысловасц дасягнуты в 1925-
1926. У1920-я гады пачал выпускаць прадукцыю заводы: станкабудавнчы
УЭнергяФ, машынабудавнчы УМеталФ, чыгуналцейны, у 1930-я гады Ц фабрык
швейная УКастрычнкФ кандытарская УКамунаркаФ.У Вялкую Айчынную вайну
эканомка горада была разбурана, нямецка-фашысцкя захопнк зншчыл 313
прадпрыемствав. У 1945 у мнску выраблялася 24,4% даваеннага абТему
прамысловай прадукцы . У 1946-1950 уведзены у дзеянне шэраг новых
прадпрыемствав, у тым лку Мнскя трактарны, автамабльны, мотавеласпедны
гпсавы заводы, тонкасуконны камбнат. У 1950 у Мнску дзейнчала 500
прадпрыемствав; абТём валавой прамысловай прадукцы на 95% перавысв даваенны
узровень. У 1950-1970-я гады введзены в дзеянне заводы: падшыпнкавы(1951),
гадзннкавы(1955), халадзльнкав(1959), маторны, радыёзавод,
электрамеханчны, вылчальных машын; камбнаты: камвольны (1955),
палграфчны(1956). Крызсныя зТявы у эканамчным жыцц 1990-х гадов,
даповненыя наступствам катастрофы на Чарнобыльскай АЭС у 1986, моцна
адблся на Мнску.Знзвся выпуск прамысловай прадукцы, парушылся сувяз
з многм проадпрыемствам па-за межам Беларус. Але Мнск застаецца
найбуйнейшым прамысловым цэнтрам рэспублк. На пачатку 1999 у м дзейнчала
больш за 300 буйных сярэднх прадпрыемствав. У Мнску сканцэнтраваны увесь
рэспублканск выпуск трактаров, матацыклав, веласпедав, халадзльнкав,
радыёпрыёмнкав, наручных гадзннкав, значная частка выпуску грузавых
автамабляв, станков, ЭВМ нш. Вдав прамысловай прадукцы. Развта таксама
вытворчасць шарцяных тканн, абутку, швейных вырабав, харчовых таварав.У
галновай структуры прамысловай прадукцы (1997) машынабудаванне
металаапрацовка складаюць 54,4%, электаэнергетыка- 14,7%, харчовая
прамысловасць Ц 10,7%, лёгкая прамысловасць Ц 6,6%, прамысловасць будавнчых
матэрыялав Ц 4,5%, хмчная дрэваапрацовчая Ц па 2,6%.
Гсторыя.
На думку некаторых даследчыкав (А.М.Яснск, Г.В.Штыхав нш.) Старажытны
Мнск узнк за 16 км. На захад ад Мнскага замка, на беразе цяпер амаль
высахлай рэчцы Менка (адсюль назва горада), дзе захавався комплекс
археалагчных помнкав (каля Гарадзшча Мнскага раёна), а в канцы 11
стагоддзя перанесены на сучаснае месца.
Упершыню Мнск (летапсны Меньск, Менеск) впамнаецца в УАповесц мнулых
гадовФ пад 1067 у сувяз з падзеям, што адбывался в Кевскай Рус. У 1065
полацк князь Усяслав Брачыславч напав на Псков, праз год захапв Новгарад,
вывез з Сафйскага сабора званы ншыя рэчы, а частку горада спалв. У адказ
кевск вялк князь зяслав Яраславч разам з братам пераяславскм князем
Усеваладам чарнгавскм князем Святаславам зТявлся пад Мнскам, як
знаходзвся в Полацкм княстве.Яго жыхары зачынлся ва вмацаванай частчы
горада, але Яраславчы захапл Мнск да прыходу войска Усяслава. Горад быв
разрабаваны, насельнцтва взята в полон, часткова зншчана. З прыходам войска
Усяслава на
Берагах рак Нямга 3 сакавка адбылася Нямгская бтва 1067. Войска
Усяслава было разбта, а сам князь вымушаны быв уцячы. На Мнск неаднаразова
рабл паходы павднёва-рускя княз, у тым лку кевск князь Уладзмр
Усеваладавч Манамах, бо полацкя ншыя княз мкнулся адасобцца ад
Кева. У 2-ой палове 11-га стагоддзя Мнск, знаходзячыся пад уладай Полацка,
мев сваё веча гарадское апалчэнне.У канцы 11-пач.12 ст. Мнск став цэнтрам
удзельнага Мнскага княства, дзе княжыв Глеб Усяславч. У сярэдзне другой
палове 12 ст. Мнскя князсапернчал з полацкм друцкм за палтычную
гегемоню в полацкай зямл. Палтычнае взвышэнне зручнае геаграфчнае
становшча садзейнчал эканамчнаму росту Мнска, ператварэнню яго в 2-ой
палове 11-13ст. У рамесна-гандлёвы цэнтр. Абставны дакладны час
уваходжання Мнскага княства в ВКЛ не вызначаны. Гэты працэс, верагодна,
адбывався в 2-ой палове 13-пач.14 ст. Пасля Гарадзельскай унó 1413 Мнск
знаходзвся в складзе Вленскага ваяводства, праз 5 гадов ён перайшов да
вялкага князя ВКЛ Втавта. Хронка Быхавца паведамляе, што в час
мжкняжацкх усобц горад у 1433 быв захоплены Свдрыгайлам. З сярэдзны 15
ст. У Мнску правл намеснк Ц прадставнк вялкага князя ВКЛ, горад став
цэнтрам Мнскага павета. У каралевскай грамаце 1444 Мнск названы в лку 15
найбольш развтых гарадов ВКЛ. Разам з гандлем аснову эканамчнага жыцця
горада складала рамяство (у 15ст.в Мнску налчвалася каля 20 рамесных
спецыяльнасцей). Учас нападу на Мнск у 1505 войска крымскага хана Менгл-
Грэя горад быв спалены, але замак татары взяць не змагл. Паводле
даравальнай граматы вялкага князя ВКЛ ад 14 сакавка 1499 Мнск атрымав
самакраванне па магдэбурскаму праву . Кравнцтва горадам перайшло да
магстрата, у склад якога вваходзл 12 радцав на чале з войтам 2
бурмстрам. У пачатку 16 ст. в горадзе склался 2 адмнстратывныя цэнтры:
частка жыхаров была падначалена вялкакняжацкаму намеснку, як жыв у замку ,
другая, большая, падпарадковвалася владзе гарадскога магстрата. У гэты
перыяд насельнцтва горада не перавышала 3-4 тыс. чалавек. У сярэдзне 16 ст.
в Мнску было 35 вулц завулкав, 300 дваров, каля 2 тыс. жыхаров. Паводле
адмнстратывнай рэформы ВКЛ 1565-1566 Мнск став цэнтрам Мнскага
ваяводства, у якое вваходзла 60 гарадов мястэчак. З 1580-х гадов у Мнску
праз кожныя 2 гады праводзв свае пасяджэнн Трыбунал Вялкага княства
Лтовскага. 12 студзеня 1591 горад атрымав герб: на блактным пол жаночая
постаць памж двума анёлам херувмам. У 16 Ц 17 ст. Мнск став буйным
цэнтрам рамяства гандлю. Гарадскя рамеснк был абТяднаны в цэх, першае
впамнанне пра якя адносцца да 1522. У вайну Расó з Рэччу Паспалтай 1654-
1667 Мнск разбураны, частка жыхаров загнула, астатня пакнул горад; у
Павночную вайну 1700-1721 у ма 1707 ён заняты армяй Карла Х². У 1710 Ц
1711 горад перажыв моцную эпдэмю чумы. Пасля такх спусташэнняв Мнск
адрадзвся тольк да сярэдзны 18 ст. У гэты час рамеснк 50 спецыяльнасцей
складал больш за палавну гарадскога насельнцтва. У 1790-я у Мнску было 89
крам, традыцыйным в горадзе стал два штогадовыя крмашы Ц летн веснавы,
якя працягвался каля двух тыдняв. У 1775 у Мнску налчвалася больш за 400
дваров, у 1790 Ц больш за 40 вулц завулкав, насельнцтва складала амаль 6
тыс. чалавек. У 1793 Мнск далучаны да Расйскай мперы став цэнтрам
Мнскага намеснцтва, з 1796 Ц цэнтрам Мнскай губерн. 29 снежня 1796 Мнску
нададзены новы герб: на грудзях двухгаловага расйскага арла шчыт з выявай Ц
на блактным пол прасвятая Дзева Марыя в зхаценн, абкружаная 6 анёлам. У
1797 у Мнску пражывала 5797 чалавек, у 1800 Ц 1009 дамов, з х 59 мураваных.
З 1793 Мнск Ц цэнтр Мнскай праваславнай епархó, з 1798 Ц Мнскай рымска-
каталцкай епархó. У вайну 1812 Мнск 8 лпеня занял французкя войск
маршала Л.Н.Даву, 27 лпеня тут створана адмнстрацыя Мнскага дэпартамента,
як падпарадковвався арганзаванаму французкм камандаваннем Часоваму ураду
Вялкага княства Лтовскага. 16 лстапада 1812 Мнск узяты рускм атрадам 3
армó П.В.Чычагова. У вынку вайны гораду нанесены вялкя страты: яго
насельнцтва скарацлася з 11200 чалавек у 1811 да 3480 у канцы 1812. Да
сярэдзны 19 ст. разбураная вайной гаспадарка горада адновлена. У 1860 у
Мнску было 26760 жыхаров. Жыхары горада актывна вдзельнчал в павстанн
1863-1864. У 1873 у горадзе пачав дзейнчаць Мнск камерцыйны банк. У 1897 у
Мнску 90,9 тыс. чалавек, 140 вулц завулкав 7476 будынкав, з х 2110
мураваныя; дзейнчал 18 культавых установ (цэрквы, касцёлы, снагог,
мячэць). У 1870 Ц 1880-я в горадзе дзейнчал мнскя народнцкя гуртк,
арганзацы УЧорнага перадзелуФ, УНароднай волФ. У сярэдзне 1880-х у Мнску
створаны першыя маркссцкя гуртк. Узнкл Мнская рабочая арганзацыя 1894
-1897 сацыял-дэмакратычная арганзацыя, адбылся пешыя забастовк рабочых
чыгуначных майстэрняв (1895). У 1898 у Мнску адбывся Першы зТезд РСДРП, у
пачатку 1900 на абТяднавчым зТездзе створана сацыял-дэмакратыя Каралевства
Польскага Лтвы. Рабочыя рамеснк горада актывна вдзельнчал в
рэвалюцы 1905 -1907. З 1911 пачала працаваць Мнская балотная доследная
станцыя. У 1913 у Мнску 106,7 тыс. жыхаров, 305 вулц завулкав; з 10300
будынкав 15% был мураваныя. У горадзе працавал 104 фабрык, заводы
мануфактуры, на якх было занята 5,1 тыс. рабочых; у дробнай вытворчасц было
занята 7,2 тыс. рамеснкав. У Першую сусветную вайну з кастрычнка 1915 Мнск
Ц прыфрантавы горад, у м размяшчался штаб Заходняга фронту ншыя
франтавыя арганзацы встановы, шптал. Насельнцтва горада за кошт
вайсковцав бежанцав вырасла да 250 тыс. чалавек. Дзейнчал Мнск аддзел
Беларускага таварыства дапамог пацярпелым ад вайны. Мнская абшчына сясцёр
мласэрнасц Чырвонага Крыжа нш. Пасля Лютавскай рэвалюцы 1917 тут
створаны Мнскк Савет рабочых салдацкх дэпутатав. Гарадскую млцыю за 4
сакавка 1917 узначалв М.В.Фрунзе. Мнск став цэнтрам Заходняй вобласц (з
чэрвеня 1917). Рэвалюцыя садзейнцала ажывленню беларускага нац. руху,
дзейнасц розных партый. У красавку Ц лпен 1917 у Мнску адбылся зТезд
беларускх нац. арганзацый, Першы зТезд ваенных рабочых дэпутатав армй
тылу Заходняга фронту, зТезд беларускх нац. арганзацый партый. У
лстападзе 1917 у Мнску втвораны каардынацыйны цэнтр беларускага
нацыянальна-вызваленчага руху Ц Вялкая беларуская рада. Пасля Кастрычнцкага
взброенага павстання 1917 у Петраградзе вся влада в Мнску перайшла 8
лстапада в рук Мнскага Савета рабочых салдацкх дэпутатав. У канцы
снежня у горадзе праходзв Усебеларуск зТезд 1917, распушчаны СНК Заходняй
вобласц фронту. У сакавку 1918 Мнску абвешчана Беларуская Народная
Рэспублка. З 21 лютага да 10 снежня 1918 горад акуправаны германскм, з 8
жнвня 1919 да 11 лпеня 1920 Цпольскм войскам. У канцы 1918 у Мнску
створаны надзвычайныя органы Ц Мнск ваенны савет Мнск губернск ваенна-
рэвалюцыйны камтэт, якя займался встанавленнем савецкай уладу на Мншчыне.
З утварэннем Беларускай Савецкай Сацыялстычнай Рэспублк 1 студзеня 1919
Мнск Ц яе сталца, у пачатку студзеня 1919 сюды прыехав са Смаленска Часовы
рабоча-сялянск савецк врад Беларус. 2-3 лютага 1919 у Мнску адбывся Першы
Усебеларуск зТезд Саветав, як прыняв першую Канстытуцыю БССР. З 17 лпеня
1924 Мнск Ц цэнтр Мнскай акруг, з 29 чэрвеня 1934 Ц Мнскага прыгараднага
раёна, з 15 студзеня 1938 Ц Мнскага раёна, з 20 лютага 1938 Ц Мнскай
вобласц. З 17 верасня 1938 Мнск Ц горад абласнога падпарадкавання. У 1929
пушчаны трамвай (1940 давжыня лнй Ц 36,7 км.), наладжаны рэгулярны
автобусны рух. Да 1940 у Мнску 332 дзяржавныя кааператывныя
прадпрыемствы(23,8 тыс. рабочых), прамысловая прадукцыя в паравнанн з 1913
вырасла в 40 разов. На 17 студзеня 1939 у Мнску 238,8 тыс. жыхаров, на 17
студзеня 1941 Ц 270,4 тыс. жыхаров. У першыя дн Вялкай Айчыннай вайны в
вынку масраваных налётав нямецкай авяцы в Мнску зншчана больш за 20%
гарадской забудовы, загнул 1000 жыхаров. Усувяз з буйным пралкам в
кравнцтве войскам Заходняга фронту Мнск 28 чэрвеня 1941 акуправаны
нямецка-фашысцкм захопнкам. Ён став цэнтрам Генеральнага камсарыята
Беларусь. Гтлеравцы встанавл в горадзе жорстк акупацыйны рэжым, стварыл
в Мнску наваколл 9 лагерав смерц з аддзяленням флялам, у тым лку
Масюковшчынск лагер смерц, Трасцянецк лагер смерц, а таксама яврэйскае
гета, у якм знаходзлася больш за 100 тыс. чалавек. Захопнк зншчыл в
Мнску яго ваколцах больш за 400 тыс. чалавек, з х больш за 70 тыс.
мнчан, горад ператварыл в руны. На момант вызвалення в Мнску было 80 Ц 90
тыс. чалавек. З пешых дзён акупацы жыхары Мнска разгарнул барацьбу з
ворагам. Дзейнчал Мнскае патрыятычнае падполле, Мнскя падпольныя гаркомы
КП(б)Б ЛКСМБ, гарадскя падпольныя райкомы КП(б)Б ЛКСМБ нш. Горад
вызвалены 3 лпеня 1944 у вынку Мнскай аперацы 1944. У Мнскм УкатлеФ
зншчана больш за 70 тыс. взята в палон каля 35 тыс. салдат афцэрав
ворага. 53 вайсковым фармраванням, якя вызначылся в аперацы, нададзена
ганаровае найменне УМнскхФ. З 14 мая 1946 Мнск Ц горад рэспублканскага
падпарадкавання. Да сярэдзны 1950-х у Мнску асновным пераадолены наступствы
вайны. На 1 чэрвеня 1950 у Мнску 273,6 тыс. жыхаров, у 1959 Ц 509,5 тыс., у
1970 Ц 916,6 тыс., у 1980 Ц 1308,6 тыс. жыхаров; у 1950 - 1970-я Мнск быв
пятым горадам СССР па абсалютным прыросце насельнцтва. У 1953 пушчаны
тралейбус. За 1951 Ц 1958 пабудавана 1248,6 тыс. метрав квадратных жылой
плошчы,за 1959-1965 Ц 2400 тыс.метрав квадратных. У 1962 уведзены в дзеянне
першы в рэспублцы атамны рэактар, у 1963 пушчана першая электрычка (да
станцы Аляхновчы).З 1968 пачала дзейнчаць Выставка дасягненняв народнай
гаспадарк БССР. У студзен 1972 Мнск став 11-м горадам СССР з насельнцтвам
больш за 1 млн. чалавек. Пачалося будавнцтва Мнскага метрапалтэна (1977).
26 чэрвеня 1974 Указам Прэздыума Вярховнага Савета СССР Мнску нададзена
ганаровае званне УГорадЦгеройФ. У1989 у Мнску 1607 тыс.жыхаров. У вынку
крызсных зТяв у эканомцы грамадска-палтычным жыцц, распаду СССр
запаволлся тэмпы прыросту прамысловай прадукцы, знзвся взровень жыцця
гараджан, што выллася в Красавцкя выступленн працовных 1991. У Мнску
пачал взнкаць так званыя нефармальныя абТяднанн, якя выступал супраць
афцыяльнай савецкай дэалогó, за захаванне развццё беларускай мовы
культуры. Узнкл шматлкя грамадскя арганзацы, палтычныя парты рух,
адбывался мтынг дэманстрацы, скраваныя супраць палтык афцыяльных
улад, пачал входзць першыя беларускя бесцэнзурныя выданн. У 1991 Мнск
став сталцай суверэннай дзяржавы Рэспублк Беларусь. З 1993 у Мнску
размяшчаецца Выканавчы сакратарыят СНД, з 1994 Ц рэздэнцыя Прэздэнта РБ. У
1993 у Мнску адбывся Першы зТезд беларусав свету (Друг Ц 1997), у 1994 Ц
Першая сустрэча беларускай моладз свету, На 1 студзеня 2000 у Мнску
дзейнчаюць круючыя органы прадставнцтвы больш як 200 грамадскх
абТяднанняв палтычных партый розных крункав, 29 канфесй, 117 рэлгйных
абшчын нш.
Архтэктурныя помнк горада.
Найбольш яркае вявленне пра Мнск старадавн можа даць экскурся па так
званаму гстарычнаму цэнтру горада. Менавта тут, сярод гарадскх кварталав
XVI Ч сярэдзны XIX стагоддзя, сканцэнтравана большая частка архтэктурных
помнкав. Гэты гстарычны цэнтр складаецца з Верхняга горада, Ракавскага
Траецкага прадмесцяв.
Верхн горад Ч гэта сучасная плошча Свабоды кварталы старадавняй забудовы,
абмежаваныя з усходу Свслаччу, з захаду Ч вулцам Раманавская Слабада
Гарадск Вал, з повначы Ч вулцай Нямга з повдня Ч вулцай
нтэрнацыянальнай.
На плошчы Свабоды знаходзцца комплекс былога Гасцнага двара. У XVIII
стагоддз тут знаходзвся так званы Высок рынак, дзе, дарэчы, месцлася
Ратуша. Будынк Гасцнага двара двойчы (у канцы XVIII стагоддзя па праекту
гарадскога архтэктара Фёдара Крамера в 1909 годзе) падвяргался
рэканструкцыям. Пасля апошняй з х тут знаходзлся аддзяленне Азова-Данскога
камерцыйнага банка купецк клуб, падчас першай сусветнай вайны размяшчався
шпталь, працавав камерны тэатр.
Непадалёк размешчаны помнк архтэктуры барока Ч касцёл кляштар
бернардзнак (плошча Свабоды вулца Крылы Мяфодзя). Гэты архтэктурны
помнк складаецца з касцёла, закладзенага в 1642 годзе, жылых будынкав
кляштара, як быв лквдаваны в 1853 годзе. Дарэчы, пасля падавлення
павстання 1863Ч1864 гадов тут працавала дзяржавная следчая камся, а з 1870
года размяшчався праваславны Святадухавск манастыр. Пасля Вялкай Айчыннай
вайны тут знаходзцца галовны праваславны храм Мнска Ч Святадухавск
кафедральны сабор.
На другм баку вулцы Крылы Мяфодзя знаходзцца помнк архтэктуры барока
Ч касцёл кляштар (часткова захавався) бернардзнцав, заснаваныя в 1624
годзе. Касцёл быв асвечаны в гонар святога осфа. У 1864 годзе кляштар
лквдавал. 3 1872 года в памяшканн касцёла был размешчаны архвы.З 1992
года в будынку працуюць Беларуск дзяржавны архв-музей лтаратуры
мастацтва Беларуск дзяржавны архв навукова-тэхнчнай дакументацы.3
павднёвага боку да былога касцёла святога осфа в пачатку XIX стагоддзя был
прыбудаваны гандлёвыя рады (у сярэдзне стагоддзя яны складался з 19
мураваных крамав). У сярэдзне 1870-ых гадов рады назывался мясным, а в па-
чатку XX стагоддзя тут месцлся малочныя, мясныя, кавбасныя бакалейныя
крамы, магазн гатовага адзення, майстэрн кравца абвшчыка мэбл, пасудная
лавка нават гарадская дэзнфекцыйная камера. 3 гэтых гандлёвых пабудов
захавалася сем больш познх, якя знаходзяцца на вулцы Герцэна. У мурах
былых гандлёвых радов размяшчаецца архвнае сховшча.
Насучаснай плошчы Свабоды з другой паловы XVII стагоддзя знаходзлся касцёл
кляштар езутав (заснаваны в 1654 годзе). У памяшканнях комплекса в розныя
часы знаходзлся прысутныя месцы, гарадская дума, казённая палата, дом
губернатара, а пасля 1917 года Ч Дом саветав, Савет народных камсарав,
выставка дасягненняв народнай гаспадарк БССР нават савет спартывнага
таварыства лСпартак. Адметна, што зусм нядавна намаганням вернкав мнскм
католкам быв вернуты адновлены галовны будынак комплекса Ч касцёл. Цяпер
тут (плошча Свабоды, 9) знаходзцца галовны каталцк храм горада Ч
кафедральны касцёл Прасвятой Дзевы Мары.У 1616 годзе в Мнску быв заснаваны
манастыр базылянав. Ён займав досыць значную тэрыторыю памж сучасным
плошчай Свабоды вулцам нтэрнацыянальнай Энгельса. Дамнанта комплекса
Ч царква Святога ДухаЧ была взарвана в 1936 годзе. У манастырскх жа мурах да
1799 года размяшчалася рэздэнцыя праваславнага архепскапа, якая пазней
была перабудавана в дваранскае вучылшча. Сёння тут знаходзцца Мнск
абласны савет прафсаюзав.У 1641 годзе уняцк мтрапалт Антонй Сялява
заснавав на Высокм рынку Святадухавск манастыр базыльянак. 3 1795 па 1799
год тут знаходзвся праваславны Петрапавлавск манастыр, у першай палове XIX
стагоддзя Ч канссторыя, а з другой яго паловы Ч звычайны жылы дом.
На мяжы XVIII XIX стагоддзяв сям'я старажытнага беларускага шляхецкага роду
Ваньковчав узвяла шыковную гарадскую сядзбу в стыл класцызму (сучасная
вулца нтэрнацыянальная), якая включала жылы дом (якраз ён за-хавався Ч
дом № 33), два флгел (адзн з х размяшчався в доме № ЗЗа), гаспадарчыя
пабудовы фруктовы сад. Гэты помнк сядзбна-паркавай архтэктуры звязаны з
жыццём творчасцю вядомага беларускага мастака-рамантыка Валенця
Ваньковча, сябра Аляксандра Пушкна Адама Мцкевча, скончывшы в 1824
годзе Пецярбургскую акадэмю мастацтвав, жыв працавав у Мнску. У сядзбе
Ваньковчав у розныя часы часта бывал вядомыя дзеячы мастацтва Ч мастак Ян
Дамель, кампазтар Станслав Манюшка, паэты Ула-дзслав Сыракомля Внцэнт
Дунн-Марцнкевч.У Верхнм горадзе знаходзяцца некальк арыгнальных па
архтэктуры жылых дамов на вулцах Валадарскага, 12, Герцэна, 4,
нтэрнацыянальнай, 31, Музычным завулку, 5, плошчы Свабоды, 19 21. Першы з
х узведзены з рысам эклектык неабарока в канцы XIX стагоддзя, астатня Ч
намнога раней, у канцы XVIII Ч пачатку XIX стагоддзя в стыл класцызму.
Будынак у Музычным завулку часта называюць Домам масонав. Тут у свой час
збрался на свае тайныя сустрэчы члены мнскай масонскай ложы
лПавночныфакел.
Удосталь паблукавшы па вулцах Верхняга горада, зазрнем у Ракавскае
прадмесце. Гэта Ч раён вулц Ракавскай, Вцебскай, Вызвалення, Дзмтрава
Замкавай. Яшчэ в XVI стагоддз прадмесце мела развтую лнейна-радыяльную
планровку,а в XVIII Ч пачатку ХХ стагоддзях тут узнкла каптальная
мураваная забудова, шматлкя элементы якой можна пабачыць сёння. Дарэчы,
менавта на тэрыторы Ракавскага прадмесця (раён сучаснай плошчы 8 Сакавка,
пачатак праспекта Машэрава) знаходзцца так званае Мнскае замчышча Ч
найбольш старажытная частка горада. Дзяцнец замка быв узведзены в другой
палове XI стагоддзя. Падчас археалагчных раскопак 1945Ч1986 гадов выявлены
дравляныя канструкцы внасыпе вала, рэштк некалькх вулц завулкав, 130
пабудов. Мнск замак з'являвся рэздэнцыя тутэйшых князёв, велкакняжацкх
каралевскх намеснкав. Напрыканцы XVII стагоддзя замак став прыходзць у
заня-пад, а яшчэ праз сто гадов ад яго застался тольк земляныя валы.
На скрыжаванн Нямг Ракавскай вулц месццца невялчкая Петрапавлавская
царква, амаль задушаная сучасным шматпавярховым гмахам. Гэта, бадай што,
самая старадавняя з захававшыхся мнскх пабудов. Царква была взведзена в
1613Ч1620 гадах. Храм не аднойчы перабудоввався рэканструявався, у Вялкую
Айчынную вайну быв моцна пашкоджаны, а в 1972Ч1979 гадах Ч рэставрыраваны. У
чэрвен 1991 года царква вернута вернкам.
I, нарэшце, зазрнем у Траецкае прадмесце, якое размешчана в раёне вулц
Багдановча, Старавленскай, Янк Купалы, Старажовскай Камунальнай
набярэжнай. Ужо в XVI стагоддз гэты раён мев развтую планровку, на пачатку
XIX стагоддзя сфармравалася яго прамавугольная сстэма, а да XX стагоддзя
вырасл мураваныя кварталы, Адзн з такх кварталав у нядавнм часе быв
рэканструяваны сёння вявляе з сябе свайго роду мнск Арбат, ставшы любмым
месцам адпачынку гараджан гасцей сталцы Беларус. У 1630 годзе нейкая
Марына Вяжэвч заснавала на Траецкай гары (сучасная вулца Максма
Багдановча) Троцк манастыр базыльянак, як з'являвся помнкам архтэктуры
класцызму. У 1834 годзе манастырск будынак прыстасавал пад шпталь
гарадской бальнцы, а цяпер у м размешчаны адзн з карпусов 2-ой гарадской
клнчнай бальнцы.
Безумовна, у гстарычным цэнтры Мнска сканцэнтравана асновная частка
архтэктурных помнкав горада. Але ёсць адметнасц в ншых месцах
беларускай сталцы. Бадай, найбольш вядомым з х з'являецца касцёл святых
Сымона Алены, што на плошчы Незалежнасц, як гараджане яшчэ называюць
Чырвоным. На першы погляд можа здасца, што гэта досыць старадавняя пабудова,
але взведзены храм не так давно Ч у 1908Ч1910 гадах. Касцёл Ч не тольк
арыгнальны помнк архтэктуры неаготык з рысам мадэрну. 3 м звязана
трагчная гсторыя. Адзн з найбагацейшых памешчыкав Мнскай губерн,
прадставнк старажытнага беларускага шляхецкага роду Эдвард Адам Вайнловч
яго жонка Алмпя ахвяравал вялкя сродк, на якя быв узведзены гэты
храм. На гэта мужа жонку Вайнловчав падзвгла гора, якое спасцгла сям'ю:
у 1897 годзе памёр х сын Ч дванаццацгадовы Сымон, а в 1903 годзе не стала
дачк, дзевятнаццацгадовай Алены. Чырвоны касцёл, асвечаны в гонар святых
Сымона Алены, став, такм чынам, смвалам нявцешнага бацьковскага гора
светлай памяц х завчасна адышовшых у нябыт дзяцей. У адзны комплекс з
касцёлам уваходзяць двухпавярховы мураваны будынак плябанó такая ж
мураваная агароджа з брамай. У 1990 годзе, пасля довгх беспаспяховых
зваротав вернкав да владав, цудовны храм быв нарэшце вернуты католкам (да
таго тут размяшчався творчы клуб кнематаграфстав).
На праспекце Скарыны, 26 таксама размешчаны цкавы будынак Ч помнк
архтэктуры псевдарускага стылю. Ён быв узведзены в 1913 годзе на так званым
Архрэйскм падвор` прызначався для царковнаархеалагчнага музея. Цяпер у
будынку размешчаны Дом работнкав мастацтвав Беларускага Саюза тэатральных
дзеячав.
Непадалёк ад яго, на рагу праспекта Скарыны вулцы Чырвонаармейскай,
знаходзвся взведзены в канцы XIX стагоддзя помнк архтэктуры класцызму Ч
будынак былой духовнай канссторы, як таксама вваходзв у комплекс Ар-
хрэйскага падвор'я. Цяпер тут размяшчаецца ваенна-гстарычны музей
Мнстэрства абароны Рэспублк Беларусь.
У канцы XIX Ч пачатку XX стагоддзя на скрыжаванн сучасных вулцы Крава
Мхайлавскага завулка быв узведзены жылы будынак Ч помнк архтэкуры
эклектык. 3 1910 года в м месцлася жаночая гмназя, а цяпер гэта Ч
адмнстрацыйны будынак.
Яшчэ раней, у 1879 годзе, у такм жа стыле на сучаснай вулцы Карла Маркса,
29 пабудавал яшчэ адну жаночую гмназю Ч Марынскую. Пасля Кастрычнцкай
рэвалюцы тут у розныя часы размяшчался Камунстычны унверстэт мя Ленна,
карцнная галерэя БССР, а цяпер знаходзцца мжгародная тэлефонная станцыя.
У 1890 годзе на скрыжаванн вулц Карла Маркса Энгельса, паблзу
тагачаснага Аляксандравскага саду, з'яввся будынак гарадскога тэатра з
глядзельнай залай на 550 месцав, стылзаваны пад архтэктуру барока. 2Ч3
лютага 1919 года в гэтым будынку праходзв Першы Усебеларуск з'езд Саветав
рабочых, сялянскх чырвонаармейскх дэпутатав, на якм была прынята першая
Канстытуцыя БССР. 3 1920 года тут працуе вядучы беларуск тэатр (сёння
Нацыянальны Акадэмчны тэатр мя Янк Купалы).
На сучаснай вулцы Валадарскага, у колшнм Раманавскм прадмесц, у 1825
годзе быв пабудаваны помнк архтэктуры рэтраспектывна-замкавага стылю Ч так
званы Пшчалавск замак (па прозвшчы яго праектантаЧ Пшчалы). У другой
палове XIX стагоддзя в замку размяшчался царква, шпталь, школа, аптэка,
майстэрн , нарэшце, галовная яго встанова Ч гарадская турма, якая, дарэчы,
знаходзцца тут сёння завецца в народзе лВаладаркай.
На павднёвым захадзе горада размешчаны помнк сядзбна-паркавай архтэктуры
неакласцызму, вядомы як Белая дача. Узведзена яна в канцы XIX стагоддзя на
пагорку, схлы якога впрыгожвае пейзажны парк. 3 1990 года в гэтым прыгожым
будынку размяшчаецца Цэнтр беларускага фальклору.
У розных раёнах горада знаходзцца некальк адметных помнкав культавага
дойлдства. Найбольш старадавн з х Ч касцёл Узвышэння Святога Крыжа (па
назве старых каталцкх моглак, дзе ён знаходзцца, храм яшчэ называецца
Кальварыйскм). Ён узведзены в 1839Ч1841 гадах, а касцёльная брама Ч яшчэ
раней, у 1830 годзе. Храм дзейнчае.
Друг каталцк храм Ч Троцк Залатагорск касцёл, або касцёл святога Роха,
знаходзцца в цэнтры Мнска, паблзу перакрыжавання праспекта Скарыны
вулцы Казлова, на былых каталцкх моглках Залатая Горка. Гэты помнк
архтэктуры неаготык пабудаваны в 1861Ч1864 гадах, з яго взвядзеннем
звязана легенда, якая, не выключана, мае пад сабой рэальны грунт. Згодна ёй,
якраз у той час у Мнску лютавала эпдэмя халеры, якая забрала шмат ахвяр.
Многх з памёршых хавал на каталцкх моглках. Пасля аднаго з адпяванняв
ксёндз, знявшы сутану, паклав на яе некальк залатых манет. Тое ж зрабл
прысутныя парафяне. Хутка на пакладзенай на зямлю сутане вырасла залатая
горка з ахвяраваных грошай. На х, быццам бы, пабудавал касцёл. Ён быв
асвечаны в гонар святога Роха, вядомага сярод католкав як абаронца людзей
жывёл ад паморкав.
Пасля рэставрацы 1983 года касцёл быв прыстасаваны пад залу камернай музык
Беларускай дзяржавнай флармонó, а нядавна права карыстацца гэтай культавай
пабудовай дамаглся вернк.
На вулцы Ксялёва, дзе некал знаходзлся Старажовскя моглк, у 1847
годзе была пабудавана в стыл класцызму царква, асвечаная в гонар святой
Мары Магдалны.
I, нарэшце, на Вайсковых моглках па вулцы Казлова, 11 знаходзцца яшчэ
адзн мнск храм. У 1898 годзе да дваццацгоддзя перамог в расйска-
турэцкай вайне тут была взведзена царква-помнк у гонар гэтай падзе. Храм,
як быв асвечаны в гонар святога Аляксандра Невскага, мае рысы
рэтраспектывна-рускага стылю. У бабнцы царквы, пры вваходзе в цэнтральны
неф, усталявана мемарыяльная дошка з мёнам вонав-беларусав 30-ай
артылерыйскай брыгады 119-га Каломенскага палка, якя загнул пад
балгарскай Плевнай.
Архтэктурнае аблчча цэнтра Мнска вызначае не тольк забудова XVII Ч XIX
стагоддзяв. Нямала цкавых, арыгнальных будынкав было взведзена тут у
савецкя часы. Частка з х з'явлася яшчэ да Вялкай Айчыннай вайны , на
шчасце, захавался да нашых дзён. Уздовж праспекта Скарыны взвышаюцца
даваенныя будынк Дома враду, Дома афцэрав, Акадэмó фзчнага выхавання
спорту, Беларускай полтэхнчнай Акадэмó, гдраметэаралагчнай абсерваторы.
У гэты ж час был взведзены адметныя будынк тэатра оперы балета, Палаца
пянерав школьнкав, Цэнтральнага камтэта Кампарты Беларус.
У пасляваенны час быв створаны не пазбавлены малявнчасц, хаця досыць
пампезны, архтэктурны комплекс цэнтральнай магстрал Мнска Ч Сталнскага,
а потым Леннскага (цяпер Ч Францшка Скарыны) праспекта, на якм вылучаюцца
будынк Галовпаштамта, Камтэта дзяржавнай бяспек, Дзяржавнага
унверсальнага магазна (вядомы як лГУМ), цырка, многх жылых
адмнстрацыйных будынкав, комплекс плошчы Перамог.
Праспект Францшка Скарыны Ч галовная магстраль беларускай сталцы. Давжыня
яго Ч больш за 11 кламетрав. Праспект створаны в пасляваенны час на месцы
вулцы Савецкай Барысавскага тракта. Яго перарываюць галовныя плошчы Мнска
Ч Незалежнасц, Кастрычнцкая, Перамог, Якуба Коласа Калнна. Найбольш
адметная з х, безумовна, плошча Незалежнасц, якая да 1991 года насла мя
Ленна. Плошча займае сем гектарав , па некаторых звестках, з'являецца адной
з самых вялкх у Европе. Акрамя вжо згаданых касцёла святых Сымона Алены
Дома враду на ёй знаходзяцца галовныя карпусы Беларускага дзяржавнага
унверстэта, Беларускага дзяржавнага педагагчнага унверстэта, Мнскага
гарадскога Савета народных дэпутатав вышынны гмах нжынернага корпуса
Мнскага метрапалтэна.
Кастрычнцкая плошча да 1984 года называлася Цэнтральнай. Яе архтэктурнае
аблчча раней вызначав Палац культуры Белсавпрафа, але сення дамнантай
плошчы з`являецца грандыёзны гмах Палаца Рэспублк, будавнцтва якога пача-
лося тут у 1985 годзе.
Плошча Перамог (да 1954 года яна называлася Круглай), без перабольшання,
самае святое месца в Мнску. У 1954 годзе тут установлены 40-метровы манумент
у гонар Перамог савецкага народа над фашысцкай Германяй ва вшанаванне
памяц вонав Савецкай Армó партызан, якя загнул в гады Вялкай
Айчыннай вайны. 3 лпеня 1961 года, у дзень вызвалення Мнска ад фашыстав,
каля падножжа манумента запалены Вечны агонь.
У 1984 годзе в сувяз з адкрыццём першай лнó метро Плошча Перамог была
каптальна перапланавана. Пад плошчай пабудавана кальцавая галерэя, якая
пераходзць у мемарыяльную залу, прысвечаную памяц загнувшых герояв. На
сцяне залы всталяваны пласцны з мёнам 566 ураджэнцав Беларус ншых
рэспублк, якя вдзельнчал в вызваленн беларускай зямл ад гтлеравцав
за свае подзвг тут был вдастоены звання Героя Савецкага Саюза.
Плошча Якуба Коласа (да 1956 года Ч Камаровская) Ч другая па памерах з
размешчаных на праспекце Скарыны. У 1972 годзе тут адкрыты помнк знакамтаму
беларускаму лтаратару Якубу Коласу.
Апошняя в сузор' плошчав уздовж праспекта Скарыны Ч плошча Калнна, якая
праектавалася яшчэ да вайны як грамадск цэнтр пры вездзе в Мнск з боку
Масквы. Да гэтай плошчы прымыкаюць парк мя Чэлюскнцав Батанчны сад.
Сучасная гсторыя Мнска, як ужо было адзначана, непарывна звязана з апошняй
вайной. Гады акупацы горада гтлеравцам Ч адзн з самых драматычных ,
разам з тым, герачных перыядав у амаль што тысячагадовым летапсе Мнска.
Яскравае сведчанне гэтага Ч каля 70 брацкх асобных магл, дзе пахаваны
воны, партызаны, падполыпчык мрныя грамадзяне Ч ахвяры фашысцкага
тэрору, якя знаходзяцца в Мнску яго блзкх ваколцах.
Самае жалобнае страшнае з усх месцав масавых пахаванняв ахвяр фашызму Ч
Трасцянец, урочышча Шашковка. Тут, на павднёва-всходняй ускране Мнска, у
раёне вулцы Малы Трасцянец прамысловай зоны Шабаны, у гады акупацы с-
навав жудасны лагер смерц (усяго х акупанты стварыл па Беларус каля 260).
Восенню 1943 года гтлеравцы пабудавал печ-яму плошчай 8 квадратных метрав
глыбнёй 4 метры для масавага зншчэння ваеннапалонных Ч вязняв лагера смерц
Трасцянец, мрных жыхаров Мнска яго ваколц, а таксама вязняв, прывезеных
сюды з акуправаных кран Заходняй Европы. Тольк в гэтай жудаснай печы было
спалена больш за 50 тысяч чалавек, а всяго в Трасцянецкм лагеры смерц
гтлеравцы зншчыл больш за 206 тысяч свах ахвяр. Па колькасц загубленых
вязняв лагер смерц в Трасцянцы саступае тольк Асвенцыму, Майданеку
Трэблнцы. У 1966 годзе на месцы гэтай жудаснай трагеды взведзены помнк.
Адзн з жахлвых эпзодав часов акупацы МнскаЧ трагедыя яврэйскага гета.
Гтлеравцы стварыл яго вжо в лпен 1941 года в раёне сучасных вулц
Ракавскай, Нямг Раманавскай Слабады. На працягу 1941Ч1943 гадов амаль усе
вязн гета (а гэта звыш 100 тысяч мясцовых вывезеных з акуправаных
еврапейскх кран яврэяв) был зншчаны. Найбольш масавы расстрэл вязняв
Мнскага гета адбывся 2 сакавка 1942 года, у раёне Юблейнай плошчы. Тут, на
вулцы Мельнкайтэ, у 1972 годзе быв усталяваны помнк ахвярам фашысцкага
генацыду.
У гонар герачных жыхаров акуправанага, але не пакоранага Мнска 8 мая 1985
года на праспекце Машэрава, паблзу парка Перамог, быв адкрыты велчны,
вышынёй 45 метрав манумент лМнск Ч горад-герой.
Асобнае месца в мартыралогу Мнска займае врочышча Курапаты, што размешчана
всяго в двухстах метрах ад мкрараёна Зялёны Луг. Вясной 1988 года в тутэйшым
лясным масве был знойдзены шматлкя астанк людзей. Адразу ж была створана
врадавая камся па гэтаму факту пракуратура БССР узбудзла крымнальную
справу. Следства встанавла, што в 1937Ч1941 гадах супрацовнк Наркамата
внутраных справ расстрэльвал в Курапатах рэпрэсраваных сталнскм рэжымам
жыхаров Беларус. Ва врочышчы на плошчы в 30 гектарав было выявлена 510
пахаванняв. Мяркуецца, што в Курапатах было зншчана прыкладна 30 тысяч (па
ншых падлках, 100 тысяч) чалавек.
Урочышча Курапаты вжо стала сусветным смвалам крывавых рэпрэсй сталнскага
рэжыму. На вшанаванне памяц яго ахвяр тут паставлены крыжы, камень, шчыты з
надпсам, мемарыяльная плта.
РАСКАЗВАЮЦЬ ВУЛЦЫ
Падрабязна апсаць усе мнскя адметнасц практычна немагчыма. А чаму так ц
накш называюцца некаторыя мнскя вулцы?Менавта тольк некаторыя, бо всяго
в Мнску звыш шасцсот вулц, завулкав, праспектав, трактав, бульварав,
праездав напсаць пра все няма някай магчымасц. Таму выберу для расказа
асобы самыя знакамтыя, грунтовна ввайшовшыя в айчынную гсторыю.
Галовная магстраль горада названа в гонар Францшка Скарыны. Ён жыв з 1490
па 1551 год праславвся тым, што став першым усходнеславянскм беларускм
друкаром. Скарына нарадзвся в Полацку, вучывся в Кракавскм Падуанскм
унверстэтах, став бакалаврам фласофó, доктарам лекарскх вольных навук.
3 1517 па 1519 год ён выдаву Празе 23 кнг Бблó на мове, наблжанай да
старога беларускага псьменства. Кнг Скарына выдавав в Вльн. Апошня
гады жыцця служыв каралевскм батанкам у Празе, дзе памёр.
Адна з вулц Мнска носць мя Мколы Гусовскага Ч сучаснка Скарыны,
беларускага паэта-гуманста асветнка эпох Адраджэння. Атрымавшы адукацыю
в Вльн, Польшчы талó, у 1518 годзе ён у складзе дыпламатычнай мсó
трапв у Рым. Менавта тут у 1522 годзе Гусовск па асабстай просьбе Папы
Рымскага Льва Х напсав на лацне свой знакамты твор Ч лПесню пра постаць,
дзкасць зубра паляванне на яго, якая ввайшла в сусветную скарбнцу
лтаратуры як лПесня пра зубра. Гусовскага па праву лчаць заснавальнкам
мастацкай рэнесансавай традыцы в паэзó не тольк Беларус, але Лтвы,
Украны, Польшчы.
У назве вулцы Калновскага ввекавечаны мя подзвг Вкенця Канстанцна
Калновскага, кравнка павстання 1863Ч 1864 гадов на Беларус в Лтве.
Арыштаваны в лютым 1864 года па даносу здраднка, 26-гадовы павстанец па
прыгавору ваенна-палявога суда быв павешаны на Лукшскай плошчы в Вльн.
Адна з вулц горада носць мя вана Пулхава, пра якога я вжо шла гаворка.
Ураджэнец Мнска, ён быв пакараны смерцю в 1906 годзе за вдзел у замаху на
мнскага губернатара.
Ёсць у Мнску вулца Внцэнта Дунна-Марцнкевча. Гэта адзн з першых
беларускх паэтав XIX стагоддзя, драматург, тэатральны дзеяч, автар лбрэта
першых беларускх опер стваральнк першага беларускага тэатра.
Адна з галовных вулц горада плошча в яе пачатку носць мя Якуба Коласа.
Для беларусав гэты выдатны лтаратар значыць прыкладна тое ж, што Пушкн для
расян ц Мцкевч для палякав. Дарэчы, саправднае прозвшча
КоласаЧКанстанцн Мцкевч. Яго лтаратурны багаж складае многя тамы, а
трылогя Коласа лНа ростанях паэма лНовая зямля ввайшл в лк шэдэврав
сусветнага взровню.
мя Янк Купалы носць адна з цэнтральных вулц Мнска. У скверы яго мя
(непадалёку ад цырка) усталяваны велчны помнк гэтаму вялкаму паэту,
саправднае мя якога Ч ван Луцэвч. Яго цудовная паэзя, як таленавтая
проза Якуба Коласа, з'являецца гордасцю беларускай лтаратуры. Паэт трагчна
загнув у 1942 годзе в Маскве пры досыць загадкавых абставнах.
Ганарацца мнчане тым, што враджэнцам х горада з'являецца цудовны паэт
Максм Багдановч, мя якога носць адна з галовных вулц горада. Ён пражыв
усяго 25 гадов памёр ад сухотав у 1917 годзе в Ялце. Напсана Багдановчам
няшмат, але яго вытанчаная лрыка зрабла мя паэта сусветна вядомым. Каля
тэатра оперы балета, непадалёк ад вулцы яго мя, усталяваны помнк гэтаму
знакамтаму паэту.
Наогул, падарожнчаючы па мнскх вулцах, можна зрабць выснову, што зямля
беларуская дала свету цэлую плеяду таленавтых лтаратарав Ч паэтав,
празакав, драматургав. х мёны носяць многя вулцы Мнска: Мхася Чарота
Цшк Гартнага, Кузьмы Чорнага Пятра Глебк, Мхася Лынькова Янк Мавра,
вана Мележа Андрэя Макаёнка.
У назвах мнскх вулц увекавечаны мёны многх таленавтых дзяржавных
дзеячав. Адна з х носць мя Аляксандра Чарвякова, старшын першага
беларускага враду. Ён быв несправядлва абвнавачаны в антысавецкай
контррэвалюцыйнай дзейнасц в 1937 годзе в разгар сталнскх рэпрэсй
скончыв жыццё самагубствам.
3 1927 па 1937 год узначальвав беларуск врад Мкалай Галадзед, мя якога
таксама носць адна з мнскх вулц. Гэты выдатны дзяржавны дзеяч у 1937
годзе таксама став ахвярай сталнскх катав. Арыштаваны чэкстам, ён
выкнувся з акна будынка Наркамата внутраных справ.
мя Сяргея Прытыцкага носяць вулца плошча в Мнску. Гэта чалавек
легендарнага лёсу, дзеяч рэвалюцыйнага руху в Заходняй Беларус, у апошня
гады жыцця Ч старшыня Прэздыума Вярховнага Савета БССР. 27 студзеня 1936
года на судовым працэсе Прытыцк страляв у правакатара, быв цяжка паранены,
арыштаваны прыгавораны да пакарання смерцю, якую пасля пад нацскам
сусветнай грамадскасц замянл в апошн момант пажыццёвым зняволеннем. Гэта
драматычная падзея стала сюжэтам для знакамтага беларускага фльма лЧырвонае
лсце, у якм Прытыцк выведзены пад мем Андрэя Мяцельскага.
Пётр Машэрав, мем якога названы адзн з галовных праспектав Мнска,Ч досыць
рэдк сёння прыклад сучаснага дзеяча, як карыстався пры жыцц павагай
любовю простых людзей Беларус. Наставнк, падпольшчык, партызан, дзяржавны
партыйны дзеяч, Герой Савецкага Саюза Герой Сацыялстычнай Працы, ён
пятнаццаць гадов быв фактычным кравнком БССР. Якраз у гэты час Беларусь
дасягнула самых значных поспехав у эканамчным сацыяльным жыцц, стала
найбольш развтай рэспублкай СССР. Жыццё Машэрава абарвалася трагчна: 4
кастрычнка 1980 года ён загнув у автамабльнай катастрофе.
Натуральна, што в вулчнай тапанмцы Мнска шырока прадставлена памяць пра
Вялкую Айчынную вайну: многя вулцы беларускай сталцы носяць мёны людзей,
якя здзейснл подзвг в той герачны час, а адзн з самых вялкх
праспектав горада называецца Партызанскм. У Мнску ёсць вулцы, названыя в
гонар кравнков гарадскога патрыятычнага падполля, Герояв Савецкага Саюза
сая Казнца, вана Кабушкна, Уладзмра Амельянюка Мкалая Кедышк, якя
загнул ад рук акупантав. Адна з вулц горада носць мя беларуса Героя
Савецкага Саюза лётчыка Мкалая Гастэлы, як 26 чэрвеня 1941 года, на пяты
дзень вайны в баях пад Мнскам накравав свой падбты самалёт на калону
варожай тэхнк, другая Ч таксама беларуса Героя Савецкага Саюза Аляксандра
Гаравца Ч адзнага в свеце лётчыка, што в адным паветраным ба збв дзевяць
гтлеравскх самалётав. Асабста я маю гонар жыць на вулцы, названай мем
Героя Савецкага Саюза вана Русянава. Ён камандавав легендарнай 100-ай
стралковай дывзяй, якая в першыя дн вайны в раёне Астрашыцкага Гарадка
стойка абараняла Мнск, нанесла ворагу вялкя страты в верасн 1941 года
стала першай гвардзейскай дывзяй Чырвонай Армó. А нядавна адна з гарадскх
вулц атрымала мя мнчанна Трыфана Лук`яновча. Менавта ён пад час штурму
Берлна пад абстрэлам выратавав ад смерц нямецкую дзявчынку став для
знакамтага скульптара Явгена Вучэцча правобразам для стварэння сусветна
вядомага манумента вона-вызвалцеля, як всталяваны в Берлнскм Трэптав-
парку.
Тэатры мастацкя калектывы
У Мнску першы тэатр з'яввся больш за 300 гадов таму. У 1692 годзе пры
езуцкм калегуме быв створаны школьны тэатр. Гсторыя данесла да нас назвы
некаторых спектакляв, што был паставлены на езуцкай сцэне: лУступленне на
трон рымскага мператара Сэвера, лПра Барыса Глеба, лУладзслав Ягайла,
кароль польск разгром м крыжаков пад Грунвальдам.Прайшло больш за
павтара стагоддзя перш чым прафесйны акцёр Вяржбцк стварыв у 1846 годзе
першую в Мнску тэатральную трупу.
У гсторыю Мнска тэатральнага ввайшла яшчэ адна дата Ч 9 лютага 1858 года.
Менавта в гэты змовы вечар у прыватнай тэатральнай зале Поляка адбылася
прэм'ера першай беларускай оперы лСельская дыля (лСялянка). Лбрэта яе
стварыв мнчанн, вядомы беларуск лтаратар Внцэнт Дунн-Марцнкевч, а
музыку напсав не менш вядомы кампазтар ураджэнец мнскх ваколц Станслав
Манюшка. Дэкарацы для спектакля падрыхтавав мнск мастак Адам Шэмеш.
Акрэслвшы пачатк мнскага тэатральнага жыцця, вернемся в сучасны тэатральны
Мнск.
Нацыянальны Акадэмчны вялк тэатр оперы балета.
Тэатр створаны на базе Беларускай студы оперы балета, якая снавала в
Мнску в 1930Ч1933 гадах. Адкрыты 25 мая 1933 года спектаклем лКармэн
Ж.Бзэ.Класчны рэпертуар: оперыЧлКнязь гар А. Барадзна, ляланта,
лЯвгенй Анегн П. Чайковскага, лЦарская нявеста М. Рымскага-Корсакава,
лХаваншчына, лБарыс Гадунов М. Мусаргскага, лЛаэнгрын Р. Вагнера,
лАрэстэя С. Танеева, лВайна мр С. Пракоф'ева, лАтэла, лАда, лДон
Карлас, лРыгалета, лТравята Дж. Вердз, лКазк Гофмана Ж. Афенбаха,
лСевльск цырульнк Дж. Расн; балеты Ч лЖызель, лКарсар А. Адана,
лСльфда X. Левенскольда, лДон Кхот Л. Мнкуса, лЛебядзнае возера,
лСпячая прыгажуня, лШчавкунчык П. Чайковскага, лСтварэнне свету А.
Пятрова, лВяснасвяшчэнная I. Стравнскага, лРаймонда А. Глазунова, лРамэо
Джульета С. Пракоф'ева, лСпартак А. Хачатурана, лКармна Бурана К. Орфа.
Нацыянальны рэпертуар: оперы Ч лДжардана Бруна С. Картэса, лСвая легенда
Дз. Смольскага, лСцежкаю жыцця Г. Вагнера, лДзкае паляванне караля Стаха
У. Солтана, лКнязь Наваграцскû А. Бацдарэнк; балеты Ч лСвятло ценû,
лПасля балю, лПадставная нявеста Г. Вагнера, лМара, лАльпйская балада,
лВыбраннца, лТыль Уленшпгель Я. Глебава, лСтрасц (Рагнеда) А. Мдзван.
Балетная трупа тэатра, па меркаванн спецыялстав, адна з лепшых у Европе з
1974 года шмат гастралруе, у тым лку на самых прэстыжных сцэнах свету. 3
1993 года гастралруе за мяжой оперная трупа.
Нацыянальны Акадэмчны тэатр мя Янк Купалы.
Створаны в 1920 годзе. Менавта в гэтым тэатры склалася нацыянальная школа
акцёрскага мастацтва. У класчным рэпертуары п'есы Ж, Б. Мальера, Л. Ф. Лопе
дэ Вег, У. Шэкспра, Р. Шэрыдана, Ф. Шылера, Г. бсена, Б. Нушыча, Б.
Брэхта, А. Астровскага, М. Горкага, А. Чэхава, М. Гогаля; у нацыянальным
рэпертуары Ч п'есы Я. Купалы, К. Чорнага, 3. Бядул, Э. Самуйлёнка, К.
Крапвы, А. Макаёнка, А. Дударава.
Дзяржавны Акадэмчны руск тэатр мя Максма Горкага.
Створаны в 1932 годзе в Бабруйску, працавав у Маглёве, Гродне, з 1947 годаЧу
Мнску.Найбольшым поспехам карыстался пастановк класчных п'ес М. Горкага,
А. Талстога, А. Астровскага, А. Чэхава, М. Лермантава, Б. Брэхта, У.
Шэкспра.
Дзяржавны тэатр музычнай камеды Рэспублк Беларусь.
Вялкм попытам карыстаюцца наступныя тэатры: Тэатр юнага гледача Рэспублк
Беларусь, Тэатр-студыя кнаакцёра кнастуды лБеларусь-фльм, Тэатр сатыры
гумару лХрыстафор, Дзяржавны акадэмчны народны хор Рэспублк Беларусь мя
Г. I. Цтовча, Дзяржавны аркестр смфанчнай эстраднай музык Рэспублк
Беларусь, Мнскдзяржавны цырк нш.
Музе
У сярэдзне XIX стагоддзя в Мнску жыв працавав вядомы беларуск гсторык,
краязнавец археолаг Мхал Гаусман, як калекцыянравав прадметы
старажытнасц, археалагчныя знаходк, манеты, пячатк, медал. Быв ён
чалавекам досыць заможным недзе в 1840-ыя гады в адным са свах дамов (на
сучаснай плошчы Свабоды) арганзавав хатн музей. Гэта была, бадай што,
першая в Мнску встанова такога кшталту.
На зыходзе XIX стагоддзя справу Гаусмана працягвав Беларуск гсторык-
археолаг Генрых Татур, як заснавав у горадзе багаты прыватны музей гсторы
матэрыяльнай культуры Беларус з ункальнай бблятэкай рукапснай
старадру-каванай кнг, сярод якх была знакамтая лБбля Скарыны.
Музейнае сузор'е сучаснай беларускай сталцы выглядае наступным чынам.
Нацыянальны музей гсторы культуры Беларус.
Створаны в 1957 годзе. Знаходзцца в будынку, узведзеным у пачатку XX
стагоддзя. Мае в свам складзе 11 экспазцыйных залав агульнай плошчай звыш
1600 квадратных метрав. У фондах музея налчваецца больш за 250 тысяч экспа-
натав: прадметы побыту мастацтва першабытнага чалавека, вырабы
сярэднявечных рамеснкав, зброя нумзматычныя калекцы (у тымлку Ч 105
скарбав), мэбля, фарфор, шкло, карцны XVIIЧXVIII стагоддзяв, збор актав
грамат XVIЧ XVIII стагоддзяв, рукапсныя друкаваныя кнг XVIЧ XVII
стагоддзяв. У музе дзейнчае пастаянная экспазцыя лСтаражытная Беларусь.
Нацыянальны мастацк музей Рэспублк Беларусь.
Заснаваны в 1939 годзе як Дзяржавная карцнная галерэя. 10 экспазцыйных
залав музея маюць плошчу звыш 1700 квадратных метрав. У фондах знаходзцца
больш 22 тысяч экспанатав: ункальныя калекцы археалагчных помнкав
XIIЧXVIII стагоддзяв, беларускх абразов XV Ч XVIII стагоддзяв, дравлянай
скульптуры XVIIЧXVIII стагоддзяв, узоры старажытнага сучаснага дэкаратывна-
прыкладнога мастацтва, жывапсныя, скульптурныя графчныя работы беларускх
мастаков XVIIIЧXIX стагоддзяв. Акрамя таго, шырока прадставлена рускае,
заходнееврапейскае кран Усходу мастацтва.
Беларуск дзяржавны музей гсторы Вялкай Айчыннай вайны.
Заснаваны в 1943 годзе. Мае экспазцыйную залу плошчай 3600 квадратных
метрав. У музе заховваецца больш 120 тысяч экспанатав (болын 96 тысяч Чу
асновным фондзе): артылерыйскае стралковае взбраенне, калекцы сцягов
партызанскх брыгад атрадав Беларус, баявыя карты, загады данясенн,
фотаздымк асабстыя рэчы партызан, рукапсныя часопсы, падпольныя газеты
лстовк.Музей мае два флялы Ч мемарыяльныя комплексы лХатынь лКурган
Славы.
Музей старажытнабеларускай культуры.
Заснаваны в 1977 годзе пры нстытуце мастацтвазнавства, этнаграфó
фалыслору Нацыянальнай акадэмó навук Беларус. Адкрыты в 1979 годзе.
Агульная плошча музея Ч 1200 квадратных метрав, палову з х занмаюць
экспазцы. У музе заховваецца больш 17 тысяч экспанатав, у тым лку 600
творав жывапсу, 4500 Ч дэкаратывна-прыкладнога мастацтва, 170 скульптур,
2600 узорав народнага ткацтва, археалагчныя знаходк, абразы XVЧXVIII
стагоддзяв, скульптура XVЧXIX стагоддзяв, слуцкя паясы XVIII стагоддзя,
старадрук, разьба, вырабы з металу, глняны посуд, цацк, вырабы з саломк,
прадметы побыту мастацтва.
Заключэнне
Наперадзе шмат работы. Мнск будуецца сёння, будзе будавацца завтра.
Будавацца яму вечна, бо вечнае само жыццё. Будавацца прыгажэць, цешыць вока
мнчан, радаваць захапляць гасцей.
Сцяг Мнска
Блактнае палотншча з вдарысам Дзевы Мары в чырвона-фялетавым адзенн,
побач з ёй два белыя анёлы, якя взносяць яе на нябёсы, два херувмы. Абутак
Дзевы Мары чырвоны, нмбы ва всх залатыя. Габарытная шырыня гербавай эмблемы
ровная 2/5 давжын палотншча. Давжыня палотншча в павтара раза большая за
шырыню.
Эталон флага пастаянна заховваецца в Мнскм гарадскм выканавчым камтэце.
Дзева Марыя з анёлам херувмам - герб горада з 12 студзеня 1591 года,
дараваны польскм каралём Сгзмундам.
Гмн Мнска
Песня пра Мiнск
Словы I. Панкевiча
Музыка У.
Аловнiкава
Краса беларускага краю
I творчае думкi взлет,
Табе сваю песню складаю,
Мой горад герой-патрыёт.
Прыпев:
Хай удалеч песня мчыцца
Над краiнай дарагой,
Ты спявай, мая сталiца,
Родны сэрцу горад мой.
I паркi твае, i бульвары
Люблю я вячэрняй парой.
Павсюль закаханыя пары
I шэпат, i смех над ракой.
Прыпев.
Тваёй ганаруся я славай,
I рады я шчырай душой,
Што в гэтай красе велiчавай
Ёсць доля i працы маёй.
Прыпев.
Спс лтаратуры:
1. С. Асновск УМнскФ. Ц Мн.: Полымя, 1990. Ц 144 с.:л. 2. Сусветнае павуцнне Ц Неафцыйная старонка горада Мнска (www.i-minsk.com) 3. З.В. Шыбека, С.Ф. Шыбека УМнск. Старонк жыцця дарэвалюцыйнага горадаФ. Ц Мн.: Полымя, 1994. Ц 341 с. 4. У. М.Юрэвч УМнск. Учора, сёння, завтраФ. Ц Мн.: Юнацтва, 1982. Ц 125 с. 5. А. . Лакотка УСлуэты старога Мнска: Нарысы дравлянай архтэктурыФ. Ц Мн.:Полымя, 1991. Ц 126с. 6. Минск: Исторический очерк / Предисл. А.Н.Кулагина; Худож. Е.А.Ждановская. Ц Мн.: Унвестэцкае, 1994. - 48с. 7. Беларуская Энцыклапедыя:У 18 т. Т. 10 Ц Мн.:БелЭн, 2000. Ц 544 с. |