Скачать работу в формате MO Word.

Мовныя сродк субТектывнай ацэнк в прозе Якуба Коласа

М

Н

СТЭРСТВА КУЛЬТУРЫ РЭСПУБЛ

К

БЕЛАРУСЬ

УСТАНОВА АДУКАЦЫ

«БЕЛАРУСК

ДЯРАбНЫ Н

ВЕРС

ТЭТ

КУЛЬТУРЫ

 МАСТАЦТАб»

ОбНЫЯ СРОДК

СУБ’ЕКЫбНАЙ АЦЭНК

б ПРОЗЕ ЯКУБА КОЛАСА

ДЫПЛОМНАЯ РАБОТА

                                                                             Выканала

                                                                             Сянчэвская Ганна

 

М

НСК 2011

Мовныя сродк суб’ектывнай ацэнк в прозе Якуба Коласа

Ключавыя словы:

Лтаратура, проза, мовныя сродк, суб’ектывная ацэнка, автарск стыль, Якуб Колас.

Тэма дыпломнай работы:

Мовныя сродк суб’ектывнай ацэнк в прозе Якуба Коласа.

ктуальнасць даследвання:

Творчасць Якуба Коласа як класка беларускай таратуры аднаго з яе пачынальнкав з’являецца важным элементам для разумення самой беларускай таратуры як з’явы сусветнай культуры. Разам з тым, пры вялкай колькасц даследванняв, прысвечаных розным аспектам творчасц Якуба Коласа вельм няшмат з х ставць перад сабой за мэту вывучэнне автарскага стылю псьменнка, ягоных творчых сродкав выражэння власнай дэ, перадусм, у прозе. Даследванне творчай спадчыны беларускага песняра без асэнсавання тых мовных нструментав, з чыёй дапамогай автар напавняв апавядальны каркас твору эмацыйным зместам ня можа дазволць казаць пра праблему мастацкай мовы Якуба Коласа як пра вырашаную.

б’ект даследвання:

Празачныя творы Якуба Коласа.

Прадмет даследвання:

Мовныя сродк суб’ектывнай ацэнк автара.

Мэта даследвання:

Вызначыць автарск стыль прозы Якуба Коласа в аспекце вжывання м мовных сродкав для стварэння суб’ектывнай ацэнк.

Задачы даследвання:

1) прналзаваць наявныя сродк суб’ектывнай ацэнк, якя вжываюцца в таратуры;

2) выявць структураваць сродк суб’ектывнай ацэнк Якуба Коласа на прыкладзе ягоных творав: трылогó “На ростанях”, аповесцяв “Дрыгва” “На прасторах жыцця”.

3) прналзаваць выявленыя в творах Якуба Коласа сродк суб’ектывнай автарскай ацэнк в сукупнасц з жывальным в ншых автарав;

4) сстэматызаваць атрыманыя дадзеныя на х падставе даць апсанне автарскага стылю выражэння суб’ектывнай ацэнк Якуба Коласа.

Метадалогя даследвання:

Выявленне, апсанне, структураванне, паравнавчы, тыпалагчны, структурны, функцыянальны, комплексны аналз, абагульненне вынкав.

Працовная гпотэза даследвання:

Спецыфка мовных сродкав суб’ектывнай ацэнк в прозе Якуба Коласа можа быць выдзеленая, апсаная прналзаваная на падставе дыферэнцыяванага, комплекснага /ц ншых вдав аналзу.

Стратэгя план даследвання:

1) ва вводзнах плануецца разгледзець паняцц суб’ектывнай ацэнк мовнага сродку, таксама снуючыя мовныя сродк выражэння такой ацэнк в якасц автарскх нструментав пабудовы логк твору на падставе паравнавчага тыпалагчнага аналзав.

2) У асновнай частцы плануецца на падставе розных вдав аналзу на прыкладзе вышэйпазначаных творав Якуба Коласа выявць, прналзаваць сстэматызаваць мовныя сродк суб’ектывнай ацэнк в яго творчасц з падзелам на лексчныя (метафара,стылстычна-афарбаваныя слов т.п) снтаксчныя (нверся, сегментацыя, парцэляцыя т.п) сродк.

3) У заключнай частцы плануецца на падставе разгледжанага прналзаванага вышэй матэрыялу з дапамогай комплекснага аналзу даць комплекснае вызначэнне-аналз автарскага стылю прозы Якуба Коласа в аспекце вжывання м мовных сродкав для стварэння суб’ектывнай ацэнк.

Да работы дадаецца Спс выкарыстаных крынц.

УСТУП

Сучасная навука мае ярка выражаны антрапацэнтрычны характар: чалавек нязменна вявляе сябе “мераю всх рэчай”, знаходзцца в цэнтры працэсу спазнання. Заканамерна, што нгвстыка, будовваючыся в агульную навуковую парадыгму, засяроджвае сваю звагу на гаваркой мыслвай асобе. Асаблвая ввага надзяляецца выключна чалавечаму вду дзейнасц – ацэньванню, аднаму з найважнейшых складнкав працэсу спазнання. […] Асаблвая ввага надаецца выключна чалавечаму роду дзейнасц – ацэньванню, аднаго з найважнейшых складнкав працэсу спазнання. […] Вынкацэньвання адлюстровваюцца в выказваннях вявляюць каштовнасны фрагмент карцны свету. У сувяз з гэтым разгляд пытанняв пра прыроду вды ацэнк, пра прынцыпы яе праявлення функцыянавання, нягледзячы на больш чым павстогадовую гсторыю дэтальнага вывучэння, застаецца знов актуальным перспектывным. Праблема ацэнк пры шырокм падыходзе перасякаецца з праблемам взаемадзеяння мовы мавлення, суб’ектывнага аб’ектывнага в мове, з пытанням тыпалогó структуры лексчнага значэння, з разуменнем экспрэсвнасц, эмацыйнасц, вобразнасц, стылстычнай афарбовк.

За гады вывучэння вобласц выражэння ацэнкавых значэнняв у навуцы з’являлася шмат падыходав да даследвання: лагчны аспект ацэнка даследвал

.А.

вн (праца “Основания логики оценок” нш.) [1], М.А. Аруцюнава (праца “Типы языковых знаний. Оценка. Событие. Факт” нш.) [2], М. Брожык,; семантычны – Е.М. Вольф (праца “Функциональная семантика оценки” нш.) [3], М. М. Лук’янава, А.М. Шрамм; псхалнгвстычны – Е.

. Калодкн, Ю.М. Мягкова; сацыялнгвстычны – А.Л. Галаваневск, О.П. Жданава, Е.Ю. Краснкава; прагматычны – Ю.Д. Апрэсян, Э.А. Сталярова, М.А. Ягубава, О.В. Гуськова, В.М. Цоллер; функцыянальна-семантычны – Т.В. Маркелава (праца “Семантика и прагматика средств выражения в русском языке” нш.) [4], Кмк, В.В. (праца “Категория субъективности и ее выражение в русском языке” нш.) [5], З.К. Цемргазна; функцыянальна-стылстычны – даследвал Ш. Бал, В.В. Внаградав (праца “Русский язык: Грамматическое чение о слове” нш.) [6], В.М. Целя, Д.М. Шмялёв, Г.А. Внакур (праца “Закономерности стилистического использования языковых единиц” нш.) [7],

.В. Арнольд,

.А. Сцернн, В.

. Шаховск, Т.Г. Внакур; кагнталагчны – А. Артон, А. Коллнз; тэкставы – М.А. Лук’янава (праца “Экспрессивная лексика разговорного потребления. Проблема семантики” нш.) [8], М.М. Дзеева; нацыянальна-культурны – А. Вежбцкая, Ю,Д. Апрэсян,

.М. Гарэлава, Т.В. Псанава. жо гэты, далёка ня повны пералк нгвстав, што вывучал праблемы ацэнк ацэнкавасц, сведчыць пра складанасць шматграннасць з’явы, што мы даследуем.

пошнм гадам ацэнка разглядаецца ня тольк в традыцыйных аспектах, але в святле кагнтывных ды прагматычных даследванняв, даследванняв у вобласц палявых структурав г.д., якя все атрымал шырокую распавсюджанасць у свеце. Робяцца спробы сстэмнага вывучэння ацэнкавых адзнак, што функцыянуюць у межах дыскурсав рознага тыпу (працы Т.В. Мхайлавай, Ю.А. Броннкавай, Л.В. Среценскай, О.В. Новкавай, О.

. Рыбальчанка ды некаторых ншых).

Цкавасць да ацэнкавых сродкав звязаная таксама з тым, што тыя з’являюцца добрым матэрыялам для абгрунтавання тэоры прагматычнага значэння мовных адзнак (гл. у працах Ю.Д. Апрэсяна, М.Д. Аруцюнавай Т.В. Падучавай, Ю.С. Сцяпанава нш.) Пры гэтым ацэнкавае значэнне з’являецца адным з найбольш цяжка ызначальных прагматычных значэнняв, бо характарызуецца змяшчэннем ды накладаннем лекска-семантычных варыянтав, складанасцю аксалагчных сувязяв, актуалзацыяй канататывных кампанентав. Адпаведна, вывучэнне ацэнкавых сэнсав спрыяе фармаванню своеасаблвай “прагматычнай кампетэнцы” носьбта мовы. [9]

Мовнае выражэнне свету эмоцый у мастацкм тэксце з'являецца дагэтуль галной мала вывучанай. Нягледзячы на вялкую колькасць работ аб мастацкх тэкстах, мова многх таратурных творав даследавана недастаткова. Некаторыя аспекты мовы стылю многх автарав наогул нкол не даследавался. Папавненне пазначанага прабелу - неабходны этап у вывучэнн не тольк творчасц мноства класкав, але власна нгвстычных дысцыплн.

Як вядома, выкарыстанне ндывдуальна-автарскх мовных адзнак, словаформав вар'раванне лексчных кампанентав у складзе агульнамовных фразаспалучэнняв дае магчымасць мастаку слова перадаць эмоцы лрычнага героя персанажав вершав больш вобразна, выразна. У гэтым выпадку эстэтычнаму вздзеянню спрыяе эфект навзны, нечаканасц. [10]

цэнкавая семантыка, чыёй часткай з’являецца суб’ектывнай ацэнка, вявляе сабой адзн з актуальных аспектав сучасных нгвстычных даследванняв, аб чым сведчыць шматлкая таратура, што з’явлася апошнм дзесяцгоддзям, дзе ацэнка сталася самастойным аб’ектам вывучэння в аспекце семантык, прагматык, тэоры камункацы, кагнтывных даследванняв мовы (Ю. Д. Апрэсян, Н. Д. Аруцюнава, Т. В. Булыгна, А. Вежбцкая, Е. М. Вольф, В. Г. Гак, Т. М. Нкалаева, А. Д. Шмелев нш.). [11]

Катэгорыя суб’ектывнай ацэнк – гэта семантыка-граматычная катэгорыя, якая выражае ад мя апавядальнка суб’ектывную ацэнку прадмету, прыкметы прадмету ц прыкметы дзе ды вносць у прадметнае значэнне слова дадатковыя эмацыйна-экспрэсвныя адценн значэння ласкальнасц, спачування, памяншальнасц, павелчальнасц, грэблвасц, прынжэння, гронó г.д. [12]

У структуры ацэнк карэляцы суб’ект/аб’ект знаходзяцца в складаным заемадзеянн. […] Суадносны суб’ектывнага аб’ектывнага з’являецца асновнай праблемай, вакол якой разгортваюцца спрэчк пра фласофскую сутнасць каштовнасцяв пра прыроду ацэнкавых суджэнняв. Гсторыя вывучэння ацэнк характарызуецца пастаяннай барацьбой двух накрункав, адно з якх абапраецца на вявленне, што асновным у ацэнцы з’являецца суб’ект у ягоных адноснах да аб’екту, ншае чыць асновным для ацэнк якасц аб’екту […]. Гэтыя накрунк в асновным разввался в сферы этычных тэорыяв, аднак многя з х палажэнняв являюцца сутнасным для вывучэння ацэнк з нгвстычных пазцыяв.

Першы накрунак знайшов сваё найбольш яркае выражэнне в канцэпцыях эматывзму, дзе ацэнкавыя значэнн разглядаюцца адно як выражэнне эмоцыяв суб’екту, як адносны субэекту да аб’екту […] Зыходзячы з суб’ектывнасц ацэнк, прыхльнк эматывзму чаць, што ацэнку нельга разглядаць ан як правдзвую, ан як неправдзвую, бо тая ня можа быць верыфкаванаю. […] Супрацьлеглы накрунак абапраецца на дэю, што ацэнкавыя значэнн трэба разглядаць, як прыналежныя да аб’ектав, такм чынам тыя вявляюць сабой не адносны, але власцвасц (натуралзм). Як чыл прадставнк скрайняй з плыняв, што належаць да гэтага накрунку (нтуцыянзм), ацэнкавыя якасц, у тым ку маральныя, з’являюцца аб’ектывнай рэчаснасцю […] заемадзеянне суб’екта ацэнк з яе аб’ектам ляжыць у аснове класфкацы прыватнцэнкавых значэнняв, прапанаванай М.Д. Аруцюнавай. Як падкрэслвае М.Д. Аруцюнава, “оценка создает совершенно особую, отличную от природной, таксономию объектов и событий” [Аруцюнава 1984]. Сярод прыватнцэнкавых значэнняв выдзяляюцца тры групы, якя ключаюць сем разрадав.

Першая група – гэта сенсарныя ацэнк, яны падзяляюцца на: 1) сенсарна-смакавыя, ц геданстычныя, ацэнк – тое, што падабаецца […] 2) псхалагчныя, сярод якх адрознваюцца: а) нтэлектуальныя ацэнк […] б) эмацыйныя […].

Другая група – гэта сублмаваныя, ц абсалютныя ацэнк: 1) эстэтычныя ацэнк, грунтаваныя на снтэзе сенсарных псхалагчных […]; 2) этычныя ацэнк, якя мяркуюць нормы […].

, нарэсце, апошня тры разрады, што складаюць трэцюю групу, - гэта рацыяналстычныя ацэнк, звязаныя з практычнай дзейнасцю чалавека. Яны ключаюць: 1) тылтарныя […]; 2) нарматывныя […]; 3) тэалагчныя  […].

Як можна бачыць, аналз ацэнк вва власна нгвстычным плане таксама абапраецца на разуменне суб’ектывнага аб’ектывнага аспекту значэнняв ацэначных словав выказванняв у х суадноснах. [13]

Сродкам выражэння суб’ектывнай ацэнк служаць розныя адзнк мовы, якя можна назваць мовным мастацкм вобразам в адрозненне ад таратурных вобразав, што маюць таксама мовнае выражэнне, але надмовны змест.

Беручы агульнанарматывную мову за аснову кропку адлку атрымлваем тыпалогю сродкав выражэння суб’ектывнай ацэнк. [14, 6]

Першы тып мовных сродкав звязаны з парушэннем звычайных сферав жывання мовных адзнак, як тое: вядзенне в таратурнае апавяданне нелтаратурнай мовы; альбо паслядовнай автарскай стылзацы; альбо элементав ншамовя ц мовных памылак пад здзеяннем ншамовя. Парушэнне сферав жывання мовных адзнак, звязанае з вядзеннем у мастацк твор “забароненага” у дадзенай таратурнай мове, апынаецца парушэннем нормав гэтай мовы. Магчыма парушэнне тольк межав функцыянальна-мовных стыляв, што в прынцыпе вкладваецца в таратурную норму.

Друг тып мовных вобразав таксама звязаны з парушэннем нормав мовы, ды вжо не з адборам нормы, але, паводле Р.А. Будагова, з яе стварэннем, кал псьменнкав “цкавць ня стольк тое, што маецца в мове, кольк створанае праз х” [...] Г.А. Внакур чыв гэта мовным наватарствам, вынаходнцтвам “такх мовных сродкав, якя не дадзеныя непасрэдна наявнай традыцыяй ды вводзяцца як нешта зусм новае в агульны запас магчымасцяв мовнага выражэння”. [14, 7]

Трэц тып мовных вобразав не звязаны ан з адборам нормы, ан з яе стварэннем. Для х таксама характэрная пэвная незвычайнасць, што парушае автаматызм мовы. Але кал в першым тыпе выразныя вжо самыя па сабе незвычайныя факты мовы, у другм – нязвыкласць у стварэнн новых фактав, у трэцм – выкарыстанне фактав звычайных, складаецца яно тольк в навмысна падкрэсленым ц больш ц менш востра абыграным х жыванн. У першым другм тыпах выразныя самыя факты мовы, у трэцм – экспрэся в прыёмах хнага выкарыстання. [14, 10]

Суб’ектывная ацэнка в автарскм тэксце, як канцэпцыя, накрунак катэгорыя автарскага мыслення, што вкладаецца в межах вышэйпрыведзенай тыпалогó не была б магчымая не адбылася, таксама не была б даступнай для даследчага аналзу без сродкав выражэння, якя з’являюцца адначасова маркерам для аналтычнага даследвання; разгляду аналзу гэтых сродкав у творчасц Якуба Коласа на прыкладзе вызначаных празачных творав прысвечаная дадзеная праца.

Сродк выражэння суб’ектывнай ацэнк ц, як х яшчэ называюць, мовныя выразныя сродк можна вмовна падзялць на фанетычныя, лекска-граматычныя, фразеалагчныя, словавтваральныя, граматычныя, снтаксчныя.

Да фанетычных сродкав, да прыкладу, належыць гэтак званы эмфатычны нацск, як складае парушэнне нормы праз незвычауную давжыню гучання галосных у словах, апроч таго нтанаванне, якое дазваляе перадаваць тонкя сэнсавыя адценн, не закладзеныя в лекска-граматычных сродках. Сярод лекска-граматычных сродкав неабходна адзначыць незвычайныя для агульнамовнага вжывання метафарычныя вжыванн словав. На фразеалагчным зровн стварэнне нормы адбываецца праз жыванне в метафарычнай форме фразеалагчных адзнак, на словавтваральным – праз стварэнне гэтак званых автарскх неалагзмав, на граматычным – праз пашырэнне кола граматычных формав жывання словав нш. Нарэсце на взровн снтакссу автарскя мовныя сродк праявляюцца праз звядзенне в адзны шэраг снтаксчна аднародных членав сказу семантычна рознапланавых словав г.д. Трэба сказаць, што мовныя сродк не абмяжовваюцца пералчаным, варта згадаць хаця б прэцэдэнты снтаксчна-пунктуацыйнай своеасаблвасц, што выражаецца праз ставныя канструкцы адзнак, што звычайна выступаюць у ншай снтаксчнай рол г.д.

Проза Якуба Коласа в разрэзе спецыфк ягоных творав выглядае як вострасацыяльная – прасякнутая экспрэсяй ад сутыкнення людзей з розным сацыяльным статусам, нацыянальнай самадэнтыфкацыяй, багажом асабстага жыццёвага досведу г.д. да т.п., пры гэтым, псьменнк мае свой выразны непавторны автарск стыль выражэння суб’ектывнай ацэнк, як характарызуецца частым жываннем аднх гнараваннем ншых яе сродкав. [15]

У межах дадзенага даследвання далей па тэксце аналзуюцца сродк выражэння суб’ектывнай аценк, ц, як х яшчэ называюць, сродк выразнасц мовы, пры гэтым апсваецца спецыфка згаданых сродкав, аналзуецца практыка х жывання в выбраных творах Якуба Коласа па пяц псобных раздзелах:

- фанетычныя сродк;

- лекска-семантычныя сродк;

- фразеалагчныя сродк;

- словавтваральныя сродк;

- снтаксчныя сродк. [16]

Раздзел 1 Фанетычныя сродк выражэння суб’ектывнай ацэнк в прозе Якуба Коласа

Фанетыка – гэта навука аб гуках мавлення. Фанетыка вывучае вонкавую членападзельную гукавую матэрыю мавлення, яго дыскрэтныя кампаненты, х акустычныя артыкуляцыйныя характарыстык, асаблвасц правлы спалучэння выдзеленых кампанентав, прасадычныя (нацск, мелодыка, нтанацыя, тон нш.) ласцвасц гукав гукавых ланцужков мавлення.

Эмфатычны нацск Эмфатычны нацск (ц давжыня), што здзяйсняецца праз давгое вымавленне галоснага або зычнага, “ц тое высоввае ды взмацняе эмацыйны бок слова, ц тое выражае эфектывны стан таго, хто кажа”.

Канешне, цкавыя такя выпадк выкарыстання эмфазы, што “ужо мае смвалчнае значэнне в самой мове”, яна взмацняе рэалстычнасць мастацкага тэксту, дазваляючы в нейкай ступен “чуць”, таму лепей адчуваць схваляванасць гаворк персанажав, тое ц ншае х ставленне да суразмовцав. Большую цкавасць прадставляюць прыклады вскладаненага выкарыстання гэтага фанетычнага сродку выразнасц. Эмфатычны нацск можа чуцца вва внутранай гаворцы, в неагучаных ц нават ненапсаных рэплках. [14, 23]

Лагчны нацск. У мастацкх тэкстах нязрэдку адзначаецца лагчны нацск. Праз яго гэтак ц йначай можа вызначацца камункатывны сэнс выказвання, што час ад часу звязваецца са значнай дэалагчнай нагрузкай. […] Выкарыстанне лагчнага нацску завжды звязанае з асаблвай экспрэсяй, што складае яго другую функцыю, асаблва дзейсную в мастацкм слове. Словы, што выдзяляюцца лагчным нацскам, канешне выконваюць функцыю паведамлення, але х выразнасць у такм выпадку значна взмацняецца. [14, 26]

Словны нацск. Пазначацца праз знак акцэнту в мастацкх тэкстах могуць як выпадк вернага, гэтак выпадк нелтаратурнага нацску.

Пазначэнне правльнага нацску служыць перш за всё камункацыйным задачам – дзеля папярэджання няправльнага прачытання амографав – в такх жываннях звычайна не звязанае з эстэтычнай функцыяй мовы. Аднак магчымае мэтанакраванае сутыкненне словав х формав, што адрознваюцца праз нацск. […] Значна часцей выкарыстовваюцца рознага роду адхленн ад таратурнай нормы, напрыклад, дыялектны нацск. [14, 31]

Мелодыка павзацыя.

нтанацыйна-меладычны бок мовы як адзн з ягоных фанетычных сродкав, што з’являюцца найбольш простым непасрэдным выражэннем адноснав да прадмету паведамлення, – сутнасны чыннк стварэння экспрэсó ня тольк вершаванага, але празачнага мастацкага слова, аднак знавленне рытмамелодык, асаблва в прозе, цяжкае.

У нейкай ступен мелодыка павзацыя перадаюцца у псанн праз пунктуацыю якая, як вядома, адлюстроввае снтаксчны, рытмамеладычны падзел мовы. Пры тым звычайныя, у межах сталяваных правлав, выпадк вжывання знакав прыпынку служаць у таратурным творы дзеля нтэлектуальна-лагчных эмацыйных мэтав, выражаючы сэнсавыя адносны мж частак выказвання, непасрэдна адлюстровваючы пачуцц.

У плане нгвстычнай паэтык асаблвую цкавасць являюць выпадк ндывдуальна-автарскага выкарыстання пунктуацыйных знакав, у першую чаргу тых, чыё вжыванне звязанае з выражэннем значнай экспрэсó.

У мастацкх тэкстах часта вжываецца шматкроп’е, што служыць у псанн ня тольк для пазначэння няскончанасц выказвання, як тое рэгламентуецца в сучасных пунктуацыйных правлах, але для вказання на шматзначнае разважанне моцнае пачуццё, збуджанасць, схваляванасць персанажав […] Часам можам назраць беспавзную мову, вызваную захопленасцю чалавека, ц беспавзнасць, што абумовленая праз схваляванасць персанажа […] Адсутнасць знакав прыпынку можа ня быць звязанаю з рытмамеладычным бокам мовы, папросту паказваць на недахоп псьменнасц персанажа, на прэтэцыёзную манернасць вельм адукаванага чалавека. [14, 34]

Гукападражанн. Гукападражанн як чыннк мастацкай мовы абумовлены фанетыкай, пакольк яны здзяйсняюцца ейным сродкам – гукам чалавечай мовы, што псьменнк дапасоввае для мтавання нечленападзельных гучанняв: ц такх стыхйных праявав прыроды вынкав дзейнасц людзей, як пярун, стрэлы да т.п., ц гукав, што выявляюцца праз жывых стотав, - жывёлав ц нават людзей (кал гэтыя гук ммавольныя ц семантычна м не асэнсаваныя). Сутнасць гукападражанняв складаецца менавта з гучанняв, што аказваюцца тут формай зместам “словав”, што датычацца да традыцыйна вжываемых у мове адзнак, да адзнак, што ствараюцца в кожным дакладным выпадку.

Ды проста тыя, што вводзяцца в словную тканну твору яны взмацняюць ягоную рэалстычнасць, даючы вядомую магчымасць чытачу ня тольк вявляць, але як бы чуць выявляемае. Асаблва часта назраецца в таратуры мтацыя гукав жывой нежывой прыроды [14, 23]

натама-фзялагчныя стуацыйныя недахопы мовы. У арсенале “гукавых” сродкав экспрэсó знаходзяцца недахопы мовы, што звязаныя з анатамчным ц фзялагчным анамалям мовнага апарату таго, хто кажа, таксама розныя памылк, абмовк ды незвычайныя гучанн больш ц менш прыватнага характару, што вызываюцца якмсь перашкодам, спецыфчным вмовам мавлення.

Да праявленняв анатама-фзялагчных недахопав мовы адносяцца фксаваныя пры псанн взроставыя асаблвасц вымавлення дзяцей, таксама шапялявасць, заканне, картавасць дарослых […] Гэткя недахопы мовы (у прыватнасц картавасць) могуць быць штучным, тады выразныя магчымасц мовы павялчваюцца. […] вогуле взнавленне недахопав мовы, што звычайна характарызуюць выключна асабстыя, ц больш-менш выпадковыя власцвасц станы суразмовнкав, не нясе на сабе значнай эстэтычный нагрузк. Аднак некаторыя дастаткова арыгнальныя выпадк х выкарыстання вызываюць пэвную цкавасць. [14, 37]

1.1 Фанетычныя сродк в аповесц “Дрыгва”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. Дрыгва: аповесць, паэма, апавяданн: Для сярэд. шк. зросту / клад. М. Зелянкова; Маст. Г. Шапялевч. – Мн.: Юнацтва, 1990.

Гукаперайманне:

- Го-го!

- Го! – адгукнувся дзед Талаш,... (стар. 13)

- А ты-га! ты-га, качк! (стар. 23)

- Цо? цо? цо? – зацокав ён разов тры... (стра. 50)

- Гы-гы-гы! – зарагатав парабак. (стар. 62)

Охо-хо! – здыхне тольк Савкав слухач. (стар. 114)

Тфу, тфу, тфу, - тры разы плюнув дзед Талаш... (стар. 124)

“Раз... два... тры” – чыць Цмох... (стар. 182)

- Ц! – сунмае дзед Талаш... (стар. 187)

Лагчны нацск:

..Здзвлен гэтым “раптовным” спатканнем (стар. 8)

Успомнл тут дзеда Талаша яго “дзк” вчынак... (стар. 12)

…бунтавшчыков супраць новай лады, выявна сымпатызуючых бальшавцкаму “барбарству” анархó. (стар. 20)

... аж да растрэлу канфскацы маёмасц за всякя “бандыцкя” замашк,... (стар. 50)

У момант вока “маладзца” сцснула, як жалезным абручам, рамансовага кавалера (стар. 63)

... свярбел рук в “таварышав”. (стар. 95)

З прычыны важнасц врачыстасц палтычнага моманту “свентыя ойцы” дазволл сабе некаторую вольнасць (стар. 99)

У гэтым “Ну добра” чуваць пагроза. (стар. 122)

... чакал першых данясенняв ад свайго “партызана” Савк Мльгуна. (стар. 126)

- Ты дзе была? – нацскаючы на “дзе” запытав Васль,... (стар. 128)

- А дзе было гэта “дзесь”? – запытався Цмох. (стар. 132)

Савка ведав, што асуджаныя за “палтыку” карыстаюцца павагаю... (стар. 132-133)

судзл Савку не як канакрада, як “дэмакрата-сацыялста”. (стар. 133)

ле ты помнш, што “выпвал паблся”? (стар. 141)

... не здагадваецца Савка, што там у лесе яго вжо чакаюць разам з “гасцям”. (стар. 144)

... в першую чаргу той вечар, кал вярнувся з “паходу” Савка. (стар. 157)

... што да таго, што в лесе “пастух” трубяць?... (стар. 163)

... гладка сустрэл там у лесе “панов”, як называе х Цмох. (стар. 169)

У гэтым “ну-ну” Савка пачув нотк спогадз... (стар. 171)

Гэтае “давнейшае” Мартын гаворыць з асаблвым нацскам... (стар. 175)

- Я думав, што в дэмакратычнай панскай Польшчы права судзць дано всм, -... (стар. 193)

- Дасканалая “дэмакратычная” прыказка, -... (стар. 193)

- Вы хочаце гэта ведаць? – падкрэслваючы слова “гэта”,... (стар. 194)

- Хруснкав мах многа.... (стар. 194)

- У нас, апроч словнай мовы, ёсць мова ншых спосабав.

- Я чув ведаю вашу мову “ншых спосабав” (стар. 194)

- Прыступайце да вашай мовы “ншых спосабав”,... (стар. 194)

... трымав ён “настаяшчую” ваенную стрэльбу,... (стар. 202)

... у “расход” вывел,... (стар. 204) [17]

1.2 Фанетычныя сродк в аповесц “На прасторах жыцця”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. На прасторах жыцця: аповесць, апавяданн. - Мн.: Юнацтва, 1986.

Гукаперайманне:

-... “к---вк, к---вк”... (стар. 29)

... “Тух-тух-тух-тух!”... “Кв-гець”... (стар. 48)

Эмфатычны нацск

-“Благослов, душэ моя, го-о-о-о-о-о-о-о-спода”. (стар. 30)

-Вучы-ы-цца!... (стар. 45)

Лагчны нацск:

...

цкавей за всё тое, што яна хоць “баба”, але далёка шла вперад ад “мужчын”, што вельм дзвла Сцёпку, бо гэта парушала в корн яго прадставленне аб “бабах”... (стар. 8)

сцёпка пазрав у той бок, куды мчався поезд. Правда “мчався” ён не так жо шпарка, але... (стар. 49) [18]

1.3 Фанетычныя сродк в трылогó “На ростанях”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. На ростанях. трылогя. - Мн.: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва МнАсветы БССР, 1958.

Гукаперайманне:

- Г-э-э-э,... (стар. 5)

... “так-так!”, “так-так!”... (стар. 11)

-...

х трэба взяць – во!... (стар. 27)

- Ха-ха-ха! -... (стар. 51)

- Брава! Брава! -... (стар. 51)

- Ха-ха-ха! - Лабановч так паехав ад смеху. (стар. 88)

- Ха-ха-ха! - засмяялася панна Людмла. (стар. 125)

Ха-ха-ха! Ён - пустэльнк, ён - святы!.. (стар. 124)

- Го! - сказав дзед Мкта. (стар. 144)

- Га-а! (стар. 145)

- Ксёндз бэрнадын у касцел -

Ха-ха-ха-ха!

Вдзев собе анел!

Тра-ля-ля-ля! (стар. 149)

Эмфатычны нацск:

- Больш нкол! Чуеце! Нко-о-ол! (стар. 140)

- «Крэсц-сь-це-с!» (стар. 141)

... Цшкевч канчав песню: - «Аллу-у-у-я!..» (стар. 141)

Лагчны нацск:

... Адно слова “дзявчына” выклкала... (стар. 17)

-Ведаем мы гэтых пустэльнкав, -... (стар. 23)

- Зусм неачэсаны: так вдаць, семнарыст... (стар. 25)

... “Мы, цвны, любм пць гладка!” (стар. 39)

... ён проста любв выпць “з добрым людзьм”,... Але в кампанó “добрых людзей” нкол... (стар. 39)

... казала ёй “дзевка”. (стар. 43)

- А так што свята! -... (стар.43)

- Не хочацца мне туды сц, - прамовв Лабановч. - Не люблю в вялкай кампанó быць.

- Больш любце быць у кампанó аднае? - пажартавала матушка. (стар. 118)

Вы, выбачайце, даправды нейк... святы. (стар. 121)

З выгляду здаецца - «ан вэзь», брыкаецца, абражаецца, скончыць тым, што прыгорнецца да цябе. (стар. 123)

... Слухай, прафесар, давай вып'ем на «ты»? (стар. 124)

Чаму кнула яна яму «дурань», потым як бы пакаялася в гэтым (стар. 138)

Яны не смел сам ввайсц в каплцу, бо был яшчэ «нячыстыя». Маладзцы мел розныя тэрмны: каму трэба было «вводзцца» каля Сёмух,... гэта не шкодзла яму назраць за «благочинием» у каплцы,... (стар. 141)

йцец Мадэст нчым тут не выказвав свайго «я» давав Цшкевчу повную магчымасць навучаць «паству», бо яны жыл вельм згодна. (стар. 142)

- Кал я гавару з вам, то тады я не тольк «добра выпвшы», але п'яны... (стар. 149)

Нават «святыя» тыя пачынаюць гаць. (стар. 150)

Як н важны нспектар, якое н вялкае яго начальнцтва, але пры слове «Грот» ён перастае спрачацца, хоць лёгка здавацца не хоча. (стар. 159)

Кал сказав Грот, то - аман. Тут канец, далей сц няма куды. (стар. 159)

Паехала!.. Нават не развталася з м. А як многа хацев ён сказаць ёй у гэтыя апошня дн! Чаму так здарылася? (стар. 167)

На гэтым ганачку ён бачыв яе апошн раз. А цяпер н там, н в гэтым доме яе няма. (стар. 167)

натамчныя недахопы гаворк:

- Ты, Мат’ёна, кал я не п’ду, астав абед на вячэю. (стар. 21)

- Зд'ястуйце! - прамовв Саханюк,... (стар. 86) [19]

1.4 Вывад па раздзеле

налз фанетычных сродкав у творах Якуба Коласа “Дрыгва”, “На ростанях”, “На прасторах жыцця” паказвае, што для мастацкай мовы псьменнка найбольш характэрныя такя фанетычныя сродк, як гукападражанне, лагчны нацск, менш ласцвыя эмфатычны нацск, анатама-фзялагчныя стуацыйныя недахопы гаворк, амаль невласцвыя для яго мелодыка павзацыя, практычна невласцвы словны нацск.

Раздзел 2 Лекска-семантычныя сродк выражэння суб’ектывнай ацэнк в прозе Якуба Коласа

Метафара - перанос якасцяв аднаго прадмету (з’явы ц аспекту) на ншы па прынцыпе х падабенства в пэвных адноснах ц па кантрасце. [20]

Метафарызацыя, што разумеецца не як характэрны для мовы працэс пашырэння сэнсавага аб’ёму словав з’явлення в х новых агульнамовных пераносных сэнсав, але як спосаб змацнення выразных ласцвасцяв словнка в мастацкай мове, што складаецца з пераноснага вжывання словав, – найбольш эфектывнае прадуктывнае экспрэсвнае праявленне мастацкай таратуры – паэзó, прозы.

Гутарковыя метафары взнкаюць ва “умовах “незвычайных” для асновнай семантык слова лексчных сувязяв […] Непавторная ндывдуальнасць вобразав, што павстаюць у метафарычных злучэннях, таксама практычна неабмежаваная суставнасць словав робяць метафарызацыю невычарпальным спосабам стварэння экспрэсó. […] Метафары найчасцей рэалзуюцца в двухасабовых злучэннях, у парах граматычна звязаных словав. […] Пры гэтым прыметнк метафарызуецца в залежным жыванн […] Паравнальна рэдка […] метафарызуюцца прыслов, дапасовныя да дзеяслова (то бок у залежным жыванн) […] Метафары могуць знкаць в трохасабовых злучэннях, розных па складзе семантыным адноснам памж хным часткам.

Шырока в творах […] распавсюджаны прыём развцця метафары. Ён складаецца в тым, што да метафарычна вжытага слова дадаецца элемент, як быццам вяртае таму першасны, навпроставы сэнс. [14, 40-43]

2.1 Лекска-семантычныя сродк в аповесц “Дрыгва”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. Дрыгва: аповесць, паэма, апавяданн: Для сярэд. шк. зросту / клад. М. Зелянкова; Маст. Г. Шапялевч. – Мн.: Юнацтва, 1990.

Метафара:

Побач з хатай, прыкрываючы яе ад летняга сонца, красуецца высокая разложыстая груша. Вясною, сыпаная белым цветам, як маладая дзявчына, яна проста аздабляе дзедав двор,... (стар. 4)

Быстрыя цёмныя вочк яго пазрал вдумлва, але в х часам блукав затоены агеньчык, гатовы разгарэцца в адпаведныя мнуты пажарам рашучых чынкав. (стар. 4)

Спакойна павольна, як у зачараваным сне, втулвшыся в балоты, нясе Прыпяць сухадоламу Дняпру сваю багатую данну. Не спяшаецца яна выносць дабро палескх балот. А яго так многа, што всё ровна, спяшайся не спяшайся, гэтай работы ёй хопць на довгя гады. Можа надзею страцла яна вынесц хоць кал-небудзь гэта мора цёмна-ружовай вады з неабсяжных балот Палесся, з гэтай прычыны яна такая павольная флегматычная. Вось тольк тады, кал разгуляецца вецер... тады яна няветла пахмурнее, задрыжыць, затрасецца тысячам хваль сярдзта шпурляе чавны... ды гоасна всхлпвае в прыбярэжных чаратах, як мац вскрай маглы, дзе пахаваны яе дзец (стар. 5)

Закалыхалася, затраслося Палессе! (стар. 6)

вайна брала всё новыя ахвяры. (стар. 6)

... ён паразмятав х, як вецер лёгкае смецце. (стар. 11)

Клубочк дыму, працэджваючыся праз яловыя лапк, выбваюцца на прастор гнуць у змнм паветры,... (стар. 11)

... пан Крулевск расчышчав дарогу падрыхтоввав поле грамадскай думцы на карысць польскай акупацы,... (стар. 11)

Панас зняв з-за плячэй давол ёмкую торбу, гэты адвечны пашпарт сялянскай дол. (стар. 14)

Сняг марозы, нечакана скававшы Палессе, прыпынл ваенныя аперацы (стар. 17)

... вачэй, што свяцлся, як дзве ровныя, прадавгаватыя ямнк-багны на цёмным балотным дне в роспсе пышных раслн. (стар. 21)

... па всх кутках Палесся, дзе тольк распасцрав свае крылл “бялы польск ожэл”. (стар. 27)

... Лапаць, - кажа, - сцяг нашай мужыцкай дол... (стар. 31)

Гэтая пустата зацятасць змняй цшын надавала афарбовку нейкай асаблвай распачлвасц заложнаму гавканню кмся патрывожанага сабак. (стар. 37-38)

Бо што такое мы, параскданыя па адным, пыл сух, што вецер ганяе па пол. (стар. 42)

Была нават свая паэзя хараство ва всёй гэтай бязладнай абстановцы ваеннага паходнага жыцця. (стар. 54)

Для большай зручнасц мёд разагрэл в печы яго ел разам з вашчынаю пчалою, кал яна траплялася тут, выходзячы з правла, што салдацк жывот ператравць шрубу, гайку ружэйнае сала. (стар. 54)

вочы пазрал на сталёвую шчэць нахленых чырвонрмейскх штыхов... (стар. 64)

Мы тут гаворым, па дарогах з вёсак снег пад палазам рыпць, стогне плача сялянскм плачам. (стар. 81)

Дзед Талаш расчулвся. Зняв шапку. Жавтавата-белая лысна яго блснула як сонца. (стар. 83)

... сама вёска вырысоввалася шэрым плямам свах росшых у зямлю будынкав на белым снежным фоне. За вёскаю выступав хмыз журботным постацям аголеных кустов, за хмызам снела сцяна высокага лесу. (стар. 84)

- Паны твае в паветры целяпаюцца. Яна так жа могуць пак назад, як прыкацлся. (стар. 91)

... але гутарка лася безупынным зацяжным восеньскм дожджыкам.... А гутарка мж жанок – вр слов, бясконцы паток х. (стар. 93)

... стаяв мураваны белы палац, высока взнявшы над садам сваю чатырохкантовую вежу... Горда пыхлва выступав ён з цэлага лесу купчастых дрэвав... У самым палацы,... сабраны дабро раскоша, скрозь якя прабвался людскя слёзы, гора пакута. (стар. 98)

З гэтых палацав разыходзлся нц нянавсц злобы... у гэтых палацах завязвался вузлы змагання супраць новых аснов жыцця... (стар. 98)

Савка акнув поглядам свах мыслей весь складаны комплекс той рол,... (стар. 105)

Невясёлыя думк, такя ж аднастайныя довгя, як тыя нц, што смыкала яна накручвала на верацяно, влся над яе старою галавою. (стар. 118)

Ёсць нейкя заваблвыя чары, паэзя хараство в гэтых дарогах-ручаях,... Маленькя кволыя, ледзь заметныя впачатку, струменяцца яны як слёзы, па зямл тоненькм пакручастым рысачкам, набываючы слу... Але яны бягуць несцхана, бягуць безупынна, дзе шпарчэй, дзе павольна, абыходзячы перашкоды ц проста зносячы х з свае дарог,... (стар. 119)

... першае, што ён адчув, што потым довга не забывалася, гэта быв хруст разбтага м чэрапа невядомага яму чалавека. Хруст гэты некальк дзён стаяв у яго вушах. (стар. 125)

Цэлы жмут думак пачуццяв калыхнувся в Васлёывм сэрцы. Страшная думка раптам працяла яму галаву... (стар. 127)

Весялей зрнул на свет вызваленыя ад холаду дрэвы, радасна адгукнулся густым шумам густым шумам на павевы цёплага ветру. Заплакала зма пад капяжам мльёнам слёз. (стар. 147)

Вясна, пачавшыся раптовна, несупынна збрала слу в некальк дзён змянла палеск краявд. Балоты абярнулся в суцэльныя вадзяныя пустын,... (стар. 151)

Трывожна здрыганудася Палессе. (стар. 152)

кал па лесе праходзл лагодныя павевы ветру, то галнк сце на х лёгенька пакалыхвался шэптам пытал ветру: “Што? што? што?”

Цха в войтавай хаце, гэта цшына аддае мавклвасцю маглы. (стар. 156)

Гэтыя словы зрабл вражанне перуна, стрэлвшага в комн войтавай хаты. (стар. 158)

Паднялася на нас панская навала. (стар. 164)

... жах перажытай ночы всяго таго, што здарылася з м нядавна... страцл сваю вастрыню... (стар. 168)

Хударлявая высокая постаць яго заквалася знкла в глыб двара... (стар. 171)

Чырвоны кружок сонца врэзався вжо в верхавны лесу смутнаю всмешкаю развтання рассыпав агнстыя косы в глыбн неба,... (стар. 174)

Крывавая чырвань агнстым снапам раскдалася па небе. (стар. 179)

... старое гняздо радавтай польскай фамлó, тулвшы в полаг цемры сваю вежу, панура вырысовваецца на фоне цёмнага неба. (стар. 180)

Хававшы х полаг цемры расступаецца всё болей болей, хутка всё поле, залтае бляскам пажару, вынырае з мроку... (стар. 180)

Як залатое жыта пад ветрам, хстаецца полымя,... (стар. 181)

Нявжо Цмох схбв, дав маху у падпале гэтага ненавснага панскага дала? (стар. 181)

днавлася ажыла зямля.

Многагалосы разнастайны паток жыцця залвае кожны шматок яе, повнць лясы, поле, балоты несцханым звонам калыша чуллвае празрыстае паветра. (стар. 187)

Уся гэта смфоня,... жыцця, ёсць водгулле прыхованага, часам непрыкрытага зацятага змагання за жыццё. (стар. 188)

Скрогат ключа в замку разбудзв Нявднага. Адразу ж спрыняв ён гэту сю жахлвую рэчаснасць.... (стар. 193)

... сейбт буры змагання,... (стар. 194)

... А што, кал паны прагараць? У меру хстання самога фронту хстався х настрой.... (стар.195)

У глухм лесе, адгароджаным напрыступным балотам, мел награду партызанскя атаманы х выдатнейшыя памочнк.... (стар. 195)

... Насовваецца ха на нас.... (стар. 196)

... вырвався з партызанскай грамады голас, повны злосц абурэння. (стар. 196)

Дзед Талаш зняв шапку блснув лысаю галавою. (стар. 196)

Сакрэтна патаемна рушыв у паход пан Крулевск на чале свайго батальёна пры чатырох лёгкх гарматах з кулямётам. Ехав ён горда, пышлва, як праславлены ваяка. Нбы танцавав пад м гняды стаенны конь, як лебедзь, выгнувшы пругкую шыю. Пану Крулевскаму здавалася, што на яго цяпер пазрае ввесь свет, пышлвасц яго не было канца. (стар. 196)

...

раптам густы траскучы залп з тылу, потым з правага фланга прарвав дачу гэтых загадав.... (стар. 201)

... Град куль са змяным пскам завыв над галавам афцэрав, вырвавшы з х групы трох чалавек адразу, стукнувся в галны камл дрэвав.... (стар.201)

... А партызаны гусцей цясней зажымал свой грозны круг.... (стар. 201)

... На маленькай гарбнцы зямл, шырока раскнувшы нерухомыя рук, ляжав грамозны чалавек. Смерць налучыла яго тады, кал з невялкай западзнк выбягав ён на гэты гарбок зямл. На левай руцэ яго, нжэй локця, ляжав неразлучны яго спадарожнк, загранчны карабн. Бледны твар забтага героя-партызана, абернуты к небу, слепа глядзевшаму на зямлю скрозь густыя макушы старога лесу, быв рачыста спакойны. Суровыя складк на бе разгладзлся, строг был яго самкнёныя губы выцягнутыя чорным дужкам вусы на х. (стар. 202)

Самок вясёла падымае шэрыя вочы, в вокнах х скрыцца смех. (стар. 204)

Шумць гамонць Савецкае Палессе, новыя акорды чуваць у гэтым шуме в гэтым гомане. Прынкае вецер гарачым тварам да шырокх, анямелых у свам адвечным засто балот шэпча зялёнай жорсткай траве на купнах аб тым, што дзе сюды новы, савецк чалавек, каб парушыць х зняменне, каб абярнуць х у багатыя луг нвы. Гуляе вецер над купчастым макушам палескх пушчав, калыша галны над свежым курганам-маглам, параскданым на высокх пясчаных выспах, тольк ён адзн, гэты вольны баян, апявае славу пахаваных у курганах-маглах ды складае людзям песн аб сейбтах буры змагання. (стар. 204)

монмы:

Упоперак плошчы праходзць яшчэ адна вулачка, крыху карацейшая, што надае сялу форму крыжа, на перасеку вулц стаць саправдны крыж (стар. 7) [17]

2.2 Лекска-семантычныя сродк в аповесц “На прасторах жыцця”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. На прасторах жыцця: аповесць, апавяданн. - Мн.: Юнацтва, 1986.

Метафара:

Справа, бачыце, у тым, што тады, кал Сцёпка вхрыцца па вулцы, яму кожны раз пападаецца на вочы гэтая Алёнка, дачка Андрэева.(7)

Ясныя, прыветныя вочк яе глядзяць на Сцёпку, на губках све такая лагодненькая смешка! (7)

Бегучы, Сцёпка тольк блсне на яе свам шэрым вачыма, прычым бровы яго ссунуцца грозна, але кнвць ёй якое-небудзь слова няма часу- Сцёпка мчыцца далей. (7)

ленка ж стаць, праводзць яго свам ясным вочкам. (7)

Усмешка гэтая выразна казала аб тым, што Аленка нчога не мела б, каб паганяцца за Сцёпкам. (7)

Сцёпка яшчэ больш грозна блсне вачыма зробць намеры сцерц яе з твару зямл, пасля чаго мчыцца далей, Аленка, пакрывджаная в лепшых свах жаданнях, у сваёй шчырасц да яе, стаць мавклвая, гасне всмешка на яе губках. (8)

Дачувся аб гэтым Сцёпка, зайздрасць патайная абудзлася в м. (9)

Успомнв, што сам ён закнув сваю навуку, яму стала нявесела на сэрцы. (9)

З галавы не выходзл все гэтыя думк.(9)

Урэшце Сцёпка спынвся на думцы — пабачыцца як-небудзь з Аленкаю. (9)

Вось чаму, кал Сцёпка мнув Аленчыну хату, не пабачывшы Аленк, ён кнувся на хтрасць: вярнувся назад пайшов па вулцы навскасяк. (9)

Бачыць яна, як Сцёпка на кветк глядзць як бусла вачыма праводзць. (10)

Заскочыла в хату Аленка, Тараса Шавчэнку зяла хустачку на плечы накнула, зрнулася в люстэрачка в бляшанай аправе на вулцу выйшла. (11)

Яшчэ дачувся Сцёпка, што Аленка думае далей у навуку сц. (13)

наставнцк твар сё больш больш прасвятлявся. (14)

Сцёпка значна змякчывся. (16)

Ой, як славна! сё ровна як бы в кнзе! — адказала Аленка пазрала на Сцёпку так, што Сцёпку ясна стала, як высока падняв ён свой автарытэт у яе вачах. (16)

Тут жо Сцёпка не мог стрымацца прызнався Аленцы, што ён вучыцца, што в яго ёсць шырокя планы, тольк ён нчога аб х не кажа, Аленка аб х не павнна нкому казаць, бо ён тольк ёй адной сказав аб гэтым. (16)

О, ён працярэбць сабе дарогу! (16)

Пачыналася для яе гарачая пара, час радасц надзей для адных, час горкх слёз-- для другх. (17)

Перад ёй адчынявся цэлы свет новага жыцця… (17)

У гэтых думках, у гэтых жаданнях лета прайшло. (17)

Пазрав у той бок тады, кал цялежка давно з вачэй знкла. (18)

Па-другое, распуста пайшла, дзец наставнкам круюць, а вучыцца не хочуць. (18)

Лусты хлеба не адрэжа, свет перавярнуць збраецца, келб няшчасны! (18)

Так пратакол закацв, што нейк гарадск адказны работнк, прачытавшы гэты пратакол, довга вглядався в Сцёпку… (18)

Людз чул, як х хлопца, хлопца х сяла, пахвалв так вучоны чалавек, гэта хвала лажылася трох на х самх. (19)

бацька Сцяпанав сцешан быв, як бы яго маслам па сэрцы памазал, ён моцна зацкаввся рабфакам, тольк няк не мог зразумець гэтага слова, вечарам запытав у Сцёпк… (19)

Загорская сямгодка была распушчана на два тыдн змовых вакацый. (19)

Тварык яе набывав той адбтак адухавлення, як звычайна накладае навука. (20)

Зайздросны мароз зяв ды пазакрывав лёдам хрыбусткм снегам шыбы на вокнах. (22)

У Сцёпкавых мазгах мльгацяць розныя разгадк слова, але не разумее комплексав. (23)

Злосць яго забрала. (23)

ле ён у далейшым адыграецца, бо в сэрцы яго накпела… (23)

Тут Сцёпка вочы вырачыв. (25)

Цёмныя, нзкя хаты пад саламяным стрэхам яшчэ нжэй туллся да зямл. (27)

Дзесь, на другм канцы вулцы, малады дзявочы голас, як тонк срэбны званочак, прарэзвав цёплую цшыню летняй ночы… (27)

Песня раптам абарвалася. (27)

Выбух дружнага маладога смеху. (27)

Хлопцы як бы трох замялся. (28)

Шумлвы камсамольск сход адразу сцх. (28)

Дзявочыя песн давно змовкл, вёска спала моцным сялянскм сном. (29)

Гэтая горка досыць крута спускалася в глыбокую мурожную далну, на друг бок каторай стаял дубы-волаты. (29)

3 горк выбвалася чыстая, бы крышталь, крынчка. (29)

Прабегшы некальк дзесяткав сажняв краем далны, крынчка знов хавалася в зямлю. (29)

Трошк вышэй, у тым пункце, дзе крынчка, дабегшы да далны, рабла паваротак права, перасякался дзве дарог: на Загор е ’ на Трасцянку. (29)

Свая старажытнасць захавала яшчэ  свой след каля «святога калодзежа», дух глыбокай старасвецкасц веяв над гэтаю збуцвелаю «фгуркаю». (29)

Мавклвая чорная ноч агортвала мрокам зямлю. (29)

вночы дождж прайшов добры. (30)

Паднявшы галаву, а. Цт раптам сарвав свае святыя спевы… (30)

-Божач, божачк, якая распуста пайшла! (31)

Нават беднага Сцёпку падгледзела чыёсць зоркае вока. (32)

Сон Сцёпкав прайшов у момант. (33)

Па тону пытанняв ён пачув, што на яго насовваецца нейкая навала. (33)

..

дзвцца, што так скора раскрылася х бязбожнцкая дзейнасць. (33)

Сцёпка таксама вваходзць у злосць, але стрымлвае сябе… (33)

-Не будзе ж табе дабра!..-жорсткя словы кдала яму мац. (33)

д гэтага погляду Аленчын страх праходзць. (37)

ленка перамагае смешку, гатовую закрасаваць на яе свежанькх губках. (37)

ленка стараецца захаваць сур’ёзнасць, губк яе строгя, в вачах свет рунць. (37)

пошня словы балюча кальнул Сцёпку, хоць гэтага ён спадзявався ад бацьк. (38)

Бяскрайня прасторы ляжаць перад м, пазраюць на яго незлчоным вачыма, пазраюць мавклва вдумна… (40)

нейкае, яшчэ нязведанае, адчуванне жалю агарнула Сцёпку, кал взышов ён на взгорак азрнувся на сяло. (41)

Сцёпка змусв сябе адвесц вочы ад сяла, каб не паддацца ахапвшаму яго жалю. (41)

ле яго так моцна кранула матчына дабрата такую вну пачув перад ёй, што не пасмев зрабць ёк крывду. (41)

Сцёпка ж скора знк з вачэй, бо дарога павярнула в кусты. (42)

Змерав вачыма дарогу. (42)

.. перад м раскрываюцца всё новыя новыя рысунк дарог… (43)

З кожным паваротам чыгунк, з кожнаю новаю вярстою Сцёпка глыбей адчувае владу гэтых незнаёмых прасторав, сярод якх параскданы цёмна-сня палоск лясов. (43)

Не, Аленка- млая, залатая дзявчына! (43)

Дарожны вецер гарачае жнвеньскае сонца яшчэ больш распсал загарам яго без таго загарэлы твар. (44)

Яму так моцна захацелася спаць, што вочы яго пачал злпацца сам. (44)

тут Сцёпку прыйшла в галаве смелая думка-прыстроцца як-небудзь на поездзе махнуць машынай. Гэтая думка выцснула в яго все ншыя думк. Нават сон яго разагнався.(44)

Пры гэтым у галаву яго вблася адно глупства: кал праедзе ён на машыне, то паступць на рабфак! (44)

Сцёпку нкол не даводзлася быць на станцы, цяпер кожную пядзю яе зямл, кожную часцну яе прыходзлася адольваць яе свам ласным розумам. (45)

Скрозь высокя круглыя топал, што стаял на станцы, прабвалася сонца, сц на х трапятался так цха так паважна… (48)

Падзе апошнх дзён адышл дзесь далёка-далёка, як бы х не было… (49)

Горад жа довга не паказвався, тольк пад вечар перад м вынырнул гарадскя будынк. (49)

гэты бацьковск дом спомнвся яму, сэрца нейк трох заныла. (51)

следам за гэтым пайшл другя думк, многа думак. Сцёпку трэба перш за всё знайсц рабфак, там навесц справк, ц дайшл яго дакументы туды. (51)

Там-сям па кругавне горада стаял, бы вытачаныя, фабрычныя трубы з хвастам цёмнага дыму. (53)

Сцёпка довга стаяв, любуючыся горадам, нейкае новае адчуванне калыхала яго… (53)

Увесь гэты стракаты натовп, як жывы этнаграфчны музей, рассыпався па всходах, калдорах авдыторыях, несучы з сабою надзе свае свае трывог. (56)

Экзамены цягнулся блзка тыдзень. (57)

Маркотна цягнулся для Сцёпк апошня дн. (57)

Як прыйдзе якое-небудзь свята, то я не праводжу дарма часу так, як праводзв дома… (59)

Жыццё в Мнску дзе так шпарка, проста так б’е крынцаю. (60)

б Сцёпку Аленцы па Заборцах гутарка прайшла. Вось як вярнулася тады Аленка з лесу, дык гэтая гутарка вжо з некалькх языков зляцела.

як борзда такя плётк па людзях расходзяцца! (60)

У Аленк пратэст з душы выбваецца. (61)

ленка прагна, але дарэмна ловць словы- нчагутка не чуваць. (61)

саблва цяпер, кал такая распуста па людзях пайшла. (63)

Кал Аленка зрнула на памяты канверцк- вдаць, у дарозе вандравав нямала,- то сэрца яе заблася, як птушка в клетцы, шчок румянкам загарэлся. (64)

Мне дужа хочацца ведаць, як ты жывеш, таксама як твая навука пасовваецца. (65)

Я нчога не ведав, дучы шукаць навук, цяпер яшчэ многа чаго не ведаю, але я чую, што мае вочы прасвятляюцца, што перада мною адчыняецца зусм новы свет. (66)

Яму проста было цкава церцся тут, зрабць пэвныя назранн, каб мець матэрыял у газету праверыць некаторыя свае мысл. (68)

Шумнаю грамадою хлынула рабфакавская братва, у выхад на сходы мкнецца. (68)

гутарка аб м пройдзе як аб выдатнейшым маладым паэце. (69)

мысл вобразы, як снег у мяцелцу, кружацца… (69)

Пшучы, Сымон весь гарэв, як у гарачцы. (70)

..Трэба будзць, падымаць шырокя масы, рабць х палтычна свядомым… (72)

Прачытаем навперад верш твой, запалм сэрцы, потым за дзела возьмемся. (72)

ле час праходзв, Аленка впарта мавчала…А прычын магло быць многа: ст мог не дайсц да яе, магла яна пакрывдзцца на яго за тое, што псав ён ёй аб паэтах… (73)

Прачытав Сцёпка, прыгледзевся да гэтых слов, сказав х шапатком, каб пачуць гукавую прыроду х, вуха сваё задаволць… (73)

Вобразы дзяцнства яго вёск всплыл перад м так яскрава, як бы яны был намаляваны перад яго вачыма. (75)

Няхай яна пша, але вясёлыя, жывыя, повныя энэргó вершы, бо в жыцц так многа радасц… (75)

Яна вжо страцла надзею на гэты ст пад плывам смутнага разважання напсала некальк лрычных вершав. (76)

Як глянула на гэтую фатаграфю, радасцю зацвла дзявчына, шчок яе макам загарэлся. (76)

Тольк тады культура в вёсцы паднмецца на належную вышыню, кал культурнаю стане жанчына-сялянка. (77)

Гэты ст надта взрадавав Аленку, ажывв, падняв яе настрой, выклкав цэлы рад новых пытанняв у сувяз з грамадскаю работаю. А Сцёпка яшчэ больш вырас у яе вачах. (78)

Незаметна для Аленк прайшло гэтае лета.Настала восень, забушавал вятры. Кудлатыя нзкя хмары бясконцаю кудзеляю рассцлался па небе, сеючы халодным дажджом дробным градам. Заляскал цернцы па дварах каля сялянскх хат, застукал цапы на таках… Аднатонныя песн спявала восень, жалобна шумев аголены лес. (78)

..Яго закдал пытанням, скардзлся на тое, што мала таратуры што цэнтр не завсёды чутак да культурных патрэб на месцах. (80)

Вы павнны прабць сабе дарогу вырвацца на шырокя прасторы жыцця. (80)

Зялёным шлякам цягнецца шыракалсны аер, голасцябляны цыбаты стняк звешваецца над смалста-чорнаю гладдзю “чортавых акон”… (82)

Мац закдала сына пытанням, плакала смяялася. (83)

Новы крыж зруб паспел пасвець жо за гэты час. (85)

На гэтым вале, пахлвшыся над балотам, стаяв старэньк-старэньк дуб, товсты нзк… (85)

Так, ён не памылвся: на вока заметна, што балота ляжыць нжэй далны Мранк. (85)

Другя, ндварот, казал, што мазг яго працуюць вельм добра… (87)

Зашумел, зазвнел маладым галасам звонам рыдлёвак Сухя груды.

работа закпела адразу. (88)

Залацеюць на першых праменнях сонца пяск Сухх грудов, свым туманом атуллася Гнлое балота, старэньк дубок, што за балотам, мавклва стаць грэе на сонцы сваю лысую галаву пасмейваецца. (88)

Яшчэ гучней загаманл Сухя груды, балота мавчыць панура, закрывшыся зялёнаю ковдраю. Дзед-дуб з-за балота глядзць на Сухя груды, як бы грамадою любуецца.(90)

Уся гэтая справа сталася блзкаю, душу мазолла, думк займала...Рассцелюць тут свае срэбныя невады грымотныя хмары, дажджу нальюць у канал, там работа надыйшла, сенакос, жнво. (91)

Сяло хвалявалася. (92)

На расчышчаным месцы цэлая сажалка стаяла, вада всё прыбывала. (92)

..Нашы дарог топяцца в граз, на нашых грэблях грузнуць кон, на нашых мастах калечацца людз жывёла. (93)

З шумам хлынула вада в канал пабегла далей далей, несучы з сабой пясок, кусочк дрэва, траву. (95) [18]

2.3 Лекска-семантычныя сродк в трылогó “На ростанях”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. На ростанях. трылогя. - Мн.: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва МнАсветы БССР, 1958.

Метафара:

... в цёмным вры прошласц,... (стар. 7)

... некрануты край старажытнасц,... (стар. 10)

... прырода – найцкавейшая кнга, якая разгорнута перад вачыма кожнага... (стар. 10)

... З двара пазрала цёмная, чорная ноч. Неба абложанае нзкм хмарам, здавалася, сё цяжэй навсала над аголенай зямлёй. Непраглядны змрок сыры туман сплялся густа-густа як бы глынул гэтую закнутую мж балот лесу невялчкую вёску. (стар. 10)

... прыветна мнагазначна гарыць лямпа... (стар. 11)

Гадзннк на сцяне рабв сваю работу.... гойдався маятнк у шкляной каморцы, як бы вельм задаволены сваёй працай, што пацвярджав кароткм “так-так!”, “так-так!”. Перад тым, як адбць гадзны, гадзннк кольк хвлн трышчав, рыпев, як калодзежны журавель на марозе, пасля такой прадмовы званв прыемным металчным звонам. (стар. 11)

Шырок малюнак недасяжных светав раскрывся перад вачам маладога наставнка ва всёй сваёй таемнасц бязмежнасц.... бязмежнасць зацрала зямлю, яна гублялася в ёй, як малюсенечкая пылнка... (стар. 11)

... падшывальца-жэвжыка;... (стар. 12)

... страшны непрыемны вобраз смерц блснув сярод гэтых думак маладога наставнка разагнав х. На адзн момант жыццё в м як бы спынлася. Па яго целе прабегла дрыготка, бо гэты вобраз смерц вынк зусм няспадзявана. (стар. 12)

... цэлыя статк стажков... (стар. 13)

... зайграла чырвань на всходзе,... (стар. 14)

... сонца ледзь праблася... (стар. 14)

... засохшыя адломк старых спарахнелых алешын, як свечк, маркотна глядзел в неба. Ад балот патыхала нейкм невыразным смуткам, цхм жалея веяла ад аднатонных малюнкав палескх кутков... (стар. 16)

... балоты-пустэл,... (стар. 17)

... хачу чуць твой голас: ён гучыць для мяне, як вясна; хачу пачуць твой смех, бо ён, як промень сонца асвятляе мне душу. Я прыйшов да цябе, бо прывяло мяне сэрца». (стар. 77)

Жывыя бойкя вочк яе так свяцлся радасцю. (стар. 77)

... дзец прыцхнуць, бы тыя птушк в гняздзе, кал над м каршун пралятае... (стар. 83)

вжо справа самога псьменнка дадаць тыя ц ншыя завязк, зяць той ц друг тон, гледзячы па яго здольнасц... Для яго тут расчыняюцца шырокя магчымасц. (стар. 81)

... гадзннк якраз збрався выбваць час. Пашумевшы паскрыпевшы, кольк яму было трэба, ён прабв ровна повнач.... з кожнага радка на яго пазрала панна Ядвся, (стар. 82)

... ён чув, як нейкае задаваленне прыемна запавняе яго всяго,... Яе акруглыя цёмныя вочы затрымлвался на м часта довга, то радасныя, то ясна-спакойныя, то крыху як бы засмучаныя, глыбока западал яму в самае сэрца, хвалюючы яго. (стар. 82)

ле другая думка зараз жа зачала сваю работу в яго галаве як бы клкала паглядзець на гэту справу начай. Кал гэта яшчэ не зусм расцввшая краска палюбць яго з сёю слай першага кахання даверыць яму сваё сэрца маладосць всё сваё жыццё, тады што? (стар. 82)

перад м пачал вырысоввацца ншыя вобразы, думк яго пайшл в другм крунку. (стар. 82)

Гэтыя думк крыху закалыхал заспакол наставнка, вобраз Ядвс так стаяв ваччу, як бы смеючыся з яго разважанняв. (стар. 83)

Такя вмовы сямейнага жыцця балюча адклкался на дзецях, асаблва на мяккай натуры панны Ядвс,...

смутак дзяцнства яна глыбока затала в сэрцы, каб аб м нават не дагадвался людз,...

тольк на адзноце з сабою давала яна волю свам невясёлым думкам. (стар. 84)

... знайсц тыя простыя жывыя словы, што шл да душы, гал заспакойвал яе. (стар. 85)

Ядвся,... як спуджаная дзкая птушка, кдалася в дзверы знкала (стар. 85)

Вобраз пан з чорным пышным валасам жыва рысавався в яго вявленн, дапытлвая думка мкнулася внкнуць ва все схованыя пружыны гэтае драмы чалавечай душы.

гэта трагедыя людскога жыцця авявала вобраз панны Ядвс, атуляла яго нейкай няяснай заслонай тайнасц цёмнай палескай глушы.

сама гэта глуш сё выявней прымала своеасаблвы воблк, як нешта само сябе здавальняючае снуючае свам ласным жыццём, таемна пераплятаючыся лучачыся з людскм лёсам. (стар. 85)

Ён чув, што нешта прыемнае влваецца в душу грэе яго сэрца. (стар. 85)

прычым губы вочы смяялся вясёлым смехам. - Што, не чакал мяне? - спытав ён, павтавшыся з калегам. (стар. 86)

пачуванне адзноты закралася в душу наставнка: ён тут - чужы шн.

смешным цяпер здался тыя думк, якя яшчэ так нядавна цешыл яго маладое сэрца. (стар. 91)

... ваччу заблскал скарк смяшлвасц хтрасц. (стар. 91)

Яму стала чагось шкада. Нейкая адзнота ахапла яго, гэты цесны краявд, здавалася, яшчэ звузвся став больш цесным. (стар. 93)

Старасць прыгнула яго крэпк стан кнула на твар на высок лоб цэлую сетку маршчын. (стар. 100)

Яна парывалася сказаць вельм многа, яна хацела расчынць сваю душу, вылць з яе всю тугу, весь смутак свой, але словы впынялся, не адпавядал думкам, што мкнулся знайсц найболей дакладную форму не знаходзл. (стар. 99-100)

У няскладных, балючых палахлвых словах было многа недаказу; у х чувся страх сорам гэтага спавядання перад чужым чалавекам; адчувалася мтусенне яе душы, неадпаведнасць таго становшча, якое яна займае в сям' пана падловчага, з тым, на якое давала ёй права паходжанне выхаванне. (стар. 100)

Нейкае нездаваленне, няяснае адчуванне бяссэнснасц такога жыцця, якм жыве ён, пачуццё адзноты пачынала закрадацца в душу. (стар. 102)

вобраз маладога хлопца, сакавнога, повнага жыцця, слы, став, як жывы, перад Лабановчам. (стар. 103)

Ранейшыя думк аб смерц знов прыйшл цяпер яму в галаву. (стар. 104)

Нейкя злачынныя думк навял як бы туман на маладога хлопца прычаравал яго да свайго страшнага круга. (стар. 106)

цкава: нейкую владу мев цяпер гэты рэвальвер над наставнкам. Яго прыцягала гэта кулька, што выглядала з рул, як галовка нейкага гада. жо кольк разов пазрав ён на яе. Але раптовна нейк промень асвятлення блснув у галаве. Ён адкнув ад сябе рэвальвер. Халодны пот выступв на бе. Цяпер тольк завважыв Лабановч, што рук яго трэслся, як бы па яго душы прабег нейк вхор, сё засцлалася нейкм туманам. (стар. 106)

Златаскрыя вобразы, як смех вясны, момантам вставал в памяц Лабановча, хвалявал яго, асыпал праменням радасц разгортвал прад м малюнк не так давно мнулага дзяцнства. Яны прыходзл сам, аб чымс гаманл кудысь клкал, пакдал в душы лёгк след засмучэння. Аб чым? Аб нейкай страце, аб тым, што не вернеш што складае скарб, дараг скарб памяц. Ён бачыв дубы на беразе Нёмана, крэпкя, пышныя дубы з развслым вярхам. На жаралстых камлях гэтых дубов адбла свае пячац несупынная плынь часов. Яму всмхалася светла-сняе неба яркм блсканнем асвятляла далёкя прыгожыя вобразы: пахучы луг, ровныя пакаты взгоркав у мутна-сняй дал, старую хвою з буславым гняздом... Блскучы дзень, таемнае грукатанне надземных абшарав - гоман-воклк грознапавабных хмар, што шырокаю сцяною засланял неба выбухвал купчастым клубкам бела-ружовых воблакав... (стар. 107)

... перад м праходзл вобразы за вобразам, цэлы х шнур плыв плыв у яго вявленн. (стар. 108)

Шкурат Кукса куксл адзн аднаго, не знайся. (стар. 110)Ж Гэты высок пануры крыж гэта закнутая сярод палескх трушчобн школа стаял, як сроты,, здавалася, цесна туллся адно да другога, як бы в х была адна доля.... Нейкая дрыготка прабегла па яго жылах, сэрца в грудзях застукала мацней. (стар. 114)

Радасць, правдзвая радасць адбвалася на твары Ядвс; гэта радасць свяцлася в яе цёмных вачах, яна снавалася на яе губках, такх млых, такх прыветных!.. (стар. 114)

Ён яшчэ раз пакланвся зачасцв так шпарка, як бы хацев паказаць гэтым, што яму няма кал размавляць з ёю. (стар. 115)

Як жывы, вобраз яе стаяв у яго ваччу. (стар. 115)

... тольк вочы яго был яшчэ больш жывыя, больш неспакойныя. (стар. 116)

Дубейка, зацснувшы шыю в накрахмалены цесны кавнерык,... квав сваёю птушынаю галавою то да аднае, то да другое паненк. (стар. 119)

... распусцв свае мокрыя губы в крыху абразлвую всмешку. (стар. 119)

... хвой дубов, што высока падымал вгару свае кучаравыя галовы або адзнока стаял па краях лесу. (стар. 125)

... вызваленая з-пад снегу зямля радасна выглядала на свет жавтавата-шэрым плямкам, жо выбвався леташн бруснчнк, свежы сакавты, сухя галнк вераску ягаднку. Побач чыгунк, дзе так прыемна купался залатыя косы сонейка, у зацшку зялёных хвой чырванаватага маладога бярэзнку, жо цягнулася довгая жовтая паласа адтавшай зямл. Яна шырэла з кожным днём, з кожнай гадзнай. (стар. 125-126)

каля мастков на чыгунцы стаяв вясёлы гоман звонкх кропель, сцякаючых у ажывшыя рачулк ручайк. Засыпаныя снегам шпалы, старыя трухлявыя пн давно загубленых дрэв, гнлыя галны - сё выглядала з-пад снегу всё, здавалася, радавалася, што не апошн раз бачыла сонца. А лес, асветлены абагрэты сонцам, пазрав зусм-так весела.... ншыя парыванн разам з абуджэннем прыроды калыхал душу цхаю, няяснаю песняю ц давно чутаю казкаю, повнаю хараства чарав, кудысь цягнул клкал. (стар. 126)

Тольк ветрак, растапырывшы вгары два крылы в бок сяла, мел так выгляд, як бы х разла нейкая навна, яны, у здзвленн сказавшы: «О-о-о!», застыл в такм стане. (стар. 127)

Дом пана падловчага глянув на Лабановча яшчэ раз яшчэ;... наставнк пайшов павольней, як злодзей, кдаючы позрк на вокны (стар. 127)

... сказав Лабановч у парыванн нейкай радасц, внутрах яго всё дрыжала,... (стар. 127)

... сё цяпер знкла нбы гэтыя вочы бровы адвял х пахавал навек. (стар. 128)

Пачынаецца вясна. Разам з ёю ва мне абуджаецца нейк дух бадзяння.... Я, брат, тая муха, што папала пад шкляны кавпак: свет вакол вдаць, месца ёсць выбцца з гэтага кавпака, але няма здольнасц папасц в выйсце.... вельм цяжка пачуваць, што цябе пачынае зацягваць балота, ты ведаеш, што в гэтым балоце твая грамадзянская смерць. (стар. 131)

... ва мне з незвычайнаю слаю абудзвся дух бадзяння. Я не знаходжу сабе спакойнага месца, мяне кудысь цягне парывае. (стар. 130)

З двара далятав сюды шум сельскае вулцы. Дзесь у канцы вулцы плкала скрыпка, там жа чувся радасны смех дзявчат х крык пск.... Звонкя, маладыя галасы будзл спакой гэтага цхага вечара, водгулле х замрала дзесь у соннай цшы балот. (стар. 131)

На ясным небе загарался зорк, дрыгацел, свяцлся рознакаляровым агеньчыкам, пералвался, як бы там трапятал крыльцам нейкя дыяментныя матыл.

было штось незвычайна важнае велчнае в гэтым далёкм харастве недасяжных зор в гэтай мавклвасц цёмнага бяздоннага неба, перад велзарнасцю тайнасцю яго зацхав дробны клопат зямл. (стар. 131)

«Колькм людскм пакаленням свяцл гэтыя зорк! - разважав наставнк. - Людскя пакаленн давно сышл з твару зямл, вецер давно параздзмав х маглы разнёс па свеце прах касцей х, яны, спакойныя зорачк, кожную ясную ночку будуць свяцць свам немяцежным бляскам, невспагадныя на все мтусенн трывог всхваляванай душы чалавека. А мы перабудзем свой век, кольк нам прызначана, гэты страшэнна каротк мг, малюпасенечкае звенца в бясконцым ланцугу жыцця, някага следу не захаваюць па нас бязлтасныя часы.

ц варта так прырастаць да гэтага жыцця, да гэтага нязначнага моманту в ходзе часав?» (стар. 131-132)

Разважанн аб нязначнасц людскога жыцця был таксама раптовна распуджаны чыёюсь рукою, што кнула гэтыя краск. (стар. 132)

Лабановч борздзенька кнувся да фортк. Але там было всё цха.

тольк шумлвая многагалосая вулца правла маладыя гмны гэтаму жыццю. (стар. 133)

познены месячык загарэвся залатым пажарам за тым панурым лесам, што стаяв з боку чыгунк, павольна взнмався над заспакоенаю зямлёю. Ноч цшэла глушэла цяжэй налягала на зямлю. (стар. 133)

Вясна вступала в слу.... Ажыл балоты. Жаласна застагнал кнгавк, цяжка лятаючы над вадою. Высока в небе звнел жаваранк. Абсохшая зямля пачынала скрыцца зялёным аксамтам кволай пахучай травк. (стар. 133)

Дзец ... з вясёлым дзцячым гоманам, як пчолк з вулля, высыпал з школы на вулцу, напавняючы яе звонкм, шчаслвым галасам. (стар. 134)

Гэты так добра знаёмы яму голас прывёв яго в нейкае трапятанне. (стар. 134)

... ледзь прыметная вясёлая всмешка блукала в яго вачах на губах. (стар. 135)

- Вы - мая госця нявольнца. Някаму на свеце палявнчаму не здаралася злавць такую славную сарначку, як мне сёння. (стар. 136)

... сказав наставнк пачув, як забунтавалася в м кров. (стар. 136)

Цёмна-русыя валасы раскнулся па плячах пышным хвалям. (стар. 136)

ён, як бы апалены маланкаю, стаяв на месцы кольк моманту. Потым, як дзк звер, кнувся даганяць. (стар. 137)

Унутры всё кпела ад нейкага шчасця радасц. (стар. 137)

Вясёлы, дружны шум варвався в школу, звонкя, шчаслвыя дзяцныя галасы наповнл ввесь дом. (стар. 137)

Гэта здарэнне, гэты агнявы пацалунак панны Ядвс наповнв яго шчасцем, яму здавалася, што гэтага шчасця стане надовга. (стар. 138)

... пачуць яе голас, зазрнуць ёй у вочы, каб прачытаць, што робцца в яе душы. (стар. 138)

Яе мя гучала в яго вушах незвычайнаю музыкаю мела нейкае асаблвае значэнне. (стар. 138)

Жалобна крычал кнгавк, снуючыся над балотам, над вадою, як бы шукал вельм дарагую страту няк не знаходзл...., далей у балотах, мж лесу, пераклкался буга, бухаючы, як у пустыя кадушк. Гэта буханне на далёкай адлегласц будзла лясы, прыдаючы агульнаму настрою Палесся асаблвыя тоны. Сталыя важныя буслы з незвычайнаю сур'ёзнасцю хадзл па краях балота або лятал да гнёздав на старых хвоях паправлял свае апушчаныя на зму палацы. Там сям на вскранах лясов распускался маладыя сточк бярэзнак. Жовтыя пухавныя катк звсал на вербалознах, купаючыся на сонцы склкаючы пчолак чмелкав. Зялёныя кветачк павыбвался вжо на свет скрозь сухя выцввшыя сц, прынадныя пах разлвала в паветры маладая чаромха. Адны тольк паважныя дубы, збагачаныя вопытам жыцця за свой довг век, не вельм спяшался расчыняць свае покавк выпускаць адтуль свежую зелень маладых сточкав, бо дуб - мудрае дрэва, не паддаецца ён на зман няпэвнай у пачатку вясны. (стар. 138)

Дзец рассыпался па лесе агаласл яго свам крыкам шчэбетам. (стар. 139)

... бо пасля Вялкадня парассыпаецеся вы па лясах палях. (стар. 139)

Прынявшы па абедзе кнг ад вучняв пусцвшы х на святы, Лабановч пачув, як бы яму стала чагось шкада, хоць, правду сказаць, крыху дакучыла за зму гэта работа па восем па дзесяць гадзн у дзень. (стар. 139)

... в гэты дзень цельшынцы па старому звычаю зносл свае грах папу, пасля чаго вжо раблся як бы святыя. Правда, у Цельшыне было многа такх палешуков, як, напрыклад, дзед Мкта, да якх святасць не падыходзла някм чынам. (стар. 140)

цельшынск звон, як вдаць, добра ведав звыча свах парафян, бо не спяшався канчаць склканне. (стар. 141)

... дзяк Цшкевч, у якм было всё-так меней «благадац», з прычыны чаго ён крыху заграбав нагам, (стар. 141)

Яшчэ вечарам таго ж самага дня, кал цельшынцы здавал свае грах а. Мадэсту,... (стар. 145)

... тры «буслы» гарэлк высока падымал галовы над стусам закусак. Шынк, як падушк, абтыканыя зеляннаю, ляжал важна зялёным взгоркам. (стар. 145)

Ён быв товсты, крэпк мев выгляд навоя, на як тольк што навл кросны в дванаццаць губц.... ён не касавався перад чаркам в х, як у бочку.... пышныя цёмна-каштанавыя валасы был перахвачаны чырвонаю ж, як жар, стужачкаю. (стар. 146)

Налв па чарцы вна вельм впрашав выпць, называючы х дыяментам Палесся, божым летуценкам. (стар. 147)

Пад звонкя меладычныя гук музык сарвався з месца Грыгарэц пайшов тупаць прытупваць. Здавалася, што гэта не чалавек танцуе, нейк добра вкормлены вяпрук бег у пакой в нейкай свной радасц разгулявся тут пайшов выбрыкваць розныя вепручыныя выкрунтасы. (стар. 149)

Гэта вестка моцна засмуцла наставнка. Ён адразу пачув, што перад м як бы вжо расчыняецца нейкая пустота, гэтыя пышныя малюнк зазеляневшага Палесся, збуджанага вясною, повнага спеву, шуму жыцця, патускнел в адзн момант як бы адыходзл ад яго. сё, здавалася яму, мела цяпер так выгляд, як бы хацела сказаць яму: «У цябе гора, але мы в гэтым не внаваты», пачынала жыць свам клопатам, свам нтарэсам, зусм для яго чужым,... (стар. 151)

-

можа стацца так, што я вярнуся з экзаменав, ластавачка вжо вылецела в вырай?.. Скажыце мне, нашто гэта ластавачка вясною в вырай вылятае? (стар. 153)

Сам ведаеце чаму: як тольк вашы ног пераступяць парог яе дома, то душа ваша пападзе да яе в палон. (стар. 153)

Прабл тры званк, гучна адрывста азвався паравоз, абуджаючы ранчны пакой бясконцых балот, поезд зрушыв з месца. З шумным шыпеннем выпускаючы пару, сё быстрэй быстрэй бег паравоз, в нейкую своеасаблвую, глухую музыку злвалася тухканне цяжкх ног поезда. (стар. 154)

Штось прыемнае радаснае влвалася яму в душу ад гэтых новых малюнкав ад гэтага размашыстага бегу машыны. Борзда адыходзла назад станцыя з высокаю вадакачкаю, закрываючыся свежаю зеленню раслн. Рассыпаючы сноп залатых стрэл, велчна выплывала сонца з-за краю зямл над прасторам зялёнага палескага мора. Хутка вынкал бегл всё новыя новыя малюнк гэтага зачараванага краю. Балоты з густым зараслям лазы, кустовнка маладой асак рассцлался шырачэзным круглым абшарам, па краях якх ледзь вднелся зубатыя цёмныя палоск лясов. Балоты канчался, побач дарог вставал высокя сцены бору, бор перасякався вясёлым палянкам; там-сям вднелся на х людскя будынк, бярвенн гэтых будынкав, асветленыя сонцам, здавался маршчынам на разумнай галаве чалавека, як многа думае разважае. Вясёлыя палянк абводзлся аправаю пышна-зялёных хвойнкав на жовценькм пясочку. Нейкм прыветам, ласкаю цшынёю патыхала ад гэтых сакавтых хвойнкав, ад гэтых людскх будынкав. А як прынадна прыгожа паввался бегл в хвойнк калянк вясковых дарожак сцежак, па якх так рэдка прако сялянская цялежка! А кольк самабытнага хараства в гэтых адзнокх разложыстых дубах, раскданых па краях лесу, гэтых пышна купчастых хвоях у пол! Чымся родным, млым, давно знаёмым веяла ад аксамтных абрусав маладога жыта ад кволых бледна-зялёных сходав раннх авсов! (стар. 154)

Лабановч стаяв каля акна, як прычарованы, не адводзв вачэй ад самавтых, простых малюнкав Палесся, повных невыразнага хараства жыцця,... (стар. 154)

... адна дугавдная пасма валасов тырчала над бом надавала Грыньку выгляд вучонага чалавека, рэдкя довгя вусы рабл яго строгм наставнкам. (стар. 155)

Лабановч у паравнанн з Грыньком быв горк пралетар, ён нават са знявагаю паглядзев на свой сурдут, як ён купв у Курульчука за два рубл з палавнаю в якм ён, асаблва ззаду, вельм змахвав на местачковага рабна. (стар. 155-156)

Была адна рыска, агульная для всх наставнкав: гэта асаблвая бледнасць зямлстасць колеру тварав, якую можна завважыць тольк в тых, хто змушан жыць у падвалах астрогах. (стар. 157)

нспектар вайшов, як цар: важны, строг з такм выглядам, як бы ён трымав у руках лейцы, каб не разбеглася, спудзвшыся, зямля, на якой мы жывём. На твары в яго быв незвычайны клопат, думка яго была так моцна занята нейкаю важнаю справаю, што ён нават не мев часу паглядзець на таго, каму давав руку. (стар. 157-158)

Працэся была вельм важная. Наплечнк блскучыя гузк нспектара зусм асляплял палешуков, боязна пазравшых вытарашчаным вочкам. (стар. 158)

У тыя часы Грот сядзев незвычайна крэпка на свам троне.

кал ты казав свайму супярэчнку, што па Гроту пшацца так, то вжо някя довады чалавечага розуму не магл зрушыць цябе з пазцы. (стар. 159)

... зрнула на вокны кватэры наставнка.... Як смутна тужлва пазраюць гэтыя шкляныя вочы пустой мёртвай кватэры!

дарэмна гэты малады блскучы месячык стараецца ажывць пагаслыя вочы: яны свецяцца, жыцця няма. (стар. 160)

гэтыя цёмныя вокны! Што в х? Чаму яны вблся ёй у вочы? Ёй нават робцца нейк непрыемна ад гэтага. (стар. 162)

Бабка не спць. Яна проста думае свае старэчыя думк, сухя, як сама старасць, простыя, як всё жыццё яе, нецкавыя, як яе доля.... тольк прусак шалпочуцца в шчылнах,... яны тут жывуць жывяцца ад яе жыцця. (стар. 164)

Знов пазрае на гэтыя цёмныя вокны.

месячык адышовся ад х, бо яны мёртвыя х не ажывш. Не ажывш, бо душа выйшла з гэтага дома. ... Няхай бы ён жо не прыязджав сюды не давав бы жыцця гэтым вокнам. А яны ажывуць. Яны знов ажывуць! Яна будзе з м жыць, будзе жыць з тым, хто сядзев нь там праводзв рукою па свах цёмных, маладых вусках.

ле сэрца ёй кажа: «Я хачу яшчэ болей гэтага шчасця! Я хачу выпць яго всё, сё, да самага дна!» «Не, няхай яно будзе лепш недаптым, бо, можа, на дне яго налта атрута. Так лепей!» - гаворыць Ядвся да свайго сэрца, ды яно няк не згаджаецца з ёю. Яна хоча думаць аб ншым: аб дарозе, аб тым невядомым, што на гэтай дарозе яе напаткае. А вдумныя, добрыя вочы пазраюць на яе, як бы просяць, каб аб х, тольк аб х думала яна.

сэрца ёй знов кажа: «Нашто ты гала яму?..»

Малады месячык схлвся над ветракам. Яго вжо не цкавць гэта дзявчына гэтыя вокны, якя мкнувся ён ажывць. Ён яшчэ не акрэп. Яго цягне край зямл, няясны млы.

дзе ён туды адпачыць, каб набрацца новых сл на завтрашнюю ноч.

ён ажывць гэтыя вокны. (стар. 165)

Нявдная рука повначы цха праводзць гранцы мж ноччу днём, в вечнасць адходзць гэты вечар Ядвс. (стар. 165)

Цхая ноч ляжала над Палессем. (стар. 165)

днатонную песню вял колы вагонав. Бясконцы рой залатых скрав выпускав паравоз, агнстаю паласою вызначаючы сабе дарогу. Цха гул судрыгался балоты побач чыгунк, дзе бегла машына. Раскацста гучна грымел салав: звону х песень не магл заглушыць грук шум вагонных колав. Месцам взнмався белаваты туман нерухома звсав над маладым асокам цёмным абрысам разложыстых купчастых лазняков.

кал спынялася машына на станцыях павстанках зацхав шум поезда, з балот данослся хвал незвычайна мяккх зыкав крахтання жаб. Нейк невыразна маркотны разам з тым прыемны гоман стаяв над балотам, як бы яны апавядал гэтай цхай ночцы гэтым людзям, што не спал, адвечную скаргу сваю смутак свой...

Пачынае развднвацца, разам з гэтым абуджаецца Палессе. Далёка в лесе такуе цецярук, як бы нехта багамольны чытае там малтвы. Яшчэ больш гучна, яшчэ з большым натхненнем правяць салав рання танн. Як падзяку небу, як дым пахучай смалы, зносяць гару балоты свае туманы,, здавалася, адправляюць набажэнства гэтыя лясы, ахнувшыся тонкм тканкам пары. сход святлее, цха грае пералваецца гэта ясната, залатая багра - шчаслвы всмех дня, - каб дыяментам разбцца на свежых маладых сцках, на чысцюткх кроплях расы запалць х бляскам найдарожшых каменняв. (стар. 165-166)

Дзесь перадзе пагруквае, як бы пасмейваецца перамавляецца з рэйкам дрызна, гэты вясёлы смех адбваюць сцены лесу, што стаць побач чыгунк.... Збоку дзесь голасна музычна выводзць трэл пастухова труба; балоты падхватваюць голас трубы, нясуць яго далёка па краях лесу кдаюць невядома дзе. Залаты пажар сонца залвае верхавны лесу. (стар. 166)

Чым блжэй ён да яе, тым з большаю слаю ажываюць у м пачуцц, тым жывей стае прад м гэта славная дзявчына. Ён падымаецца, дзе далей. (стар. 166)

... за сялом, нерухома паднявшы крылл, стаяць два ветрак, заховваючы всё той жа выраз здзвлення. (стар. 166)

...вы был тою яснаю, чыстаю зоркаю, якая свяцла мне в гэтай цемры жыцця, радавала мяне вхляла ад рознага бруду, кал в мяне захавалася жывая скра, то тольк дзякуючы вам...» (стар. 168) [19]

2.4 Вывад па раздзеле

налз лекска-семантычных сродкав у творах Якуба Коласа “Дрыгва”, “На ростанях”, “На прасторах жыцця” паказвае, што для мастацкай мовы псьменнка метафары з’являюцца найбольш характэрным сродкам выражэння суб’ектывнай ацэнк, беручы на сябе амаль 90 працэнтав ад сх выявленых у згаданых творах сродкав.

Раздзел 3 Фразеалагчныя сродк выражэння суб’ектывнай ацэнк в прозе Якуба Коласа

Фразеалагзм - стойлвае словазлучэнне, чыё значэнне не выводзцца са значэнняв ягоных складнкав. [21]

Лтаратурны матэрыял дазваляе выдзелць тры прыёмы выкарыстання фразеалагзмав: водзны х у кантэкст без зменав значэння складу, сэнсавае перавтварэнне перавтварэнне складу.

Выкарыстанне нязмененых фразеалагзмав. Фразеалагзмы нярэдка в мастацкм тэксце апынаюцца сродкам ня тольк называння, але эмацыйнай характарыстык з’явав персанажав. […] Магчымыя некаторыя вскладненн в прынцыпе прамога, семантычна структурна ня змененага выкарыстання встойлвых выразав.

У ку прыватных праявав экспрэсó лексчных адзнак знаходзяцца выпадк аказянальных значэнняв аказянальнай аманмó, што взнкае в вынку персэнсавання словав - навмыснага ц ненавмыснага, з няведання.

Да ку паравнальна рэдкх, але дастаткова яскравых псхалагчна звычайна цкава нагружаных спосабав стварэння экспрэсó адносяцца выпадк суб’ектывнага вспрыняцця асэнсавання словав праз персанажав автара-апавядальнка. [14, 65-66]

Сэнсавае абыгрыванне фразеалагзмав. У вобласц сэнсавага абыгрывання встойлвых выразав выдзялюцца два накрунк: метафарызацыя фразеалагзмав мжузровневая аманмя свабодных встойлвых спалучэнняв словав. [22]

Метафарызацыя фразеалагзмав, што павстае в вынку нязвыклых для х сувязяв са словам асновнага кантэксту, семантычна в прынцыпе не адрознваецца ад лексчнай; […] У мастацкай мове назраецца мжузровневая, ц рознавзровневая, аманмя - сутыкненне фразеалагзмав з свабодным спалучэнням словав, што супадаюць з м па складзе. [14, 67-68]

Перавтварэнне складу фразеалагзмав. Асновныя выпадк ндывдуальна-автарскх перавтварэнняв складу фразеалагзмав наступныя: частковая ц повная замена х кампанентав, кантамнаванне двух выразав, х скарачэнне, фразеалагчная люзя, зрэдчас - граматычная дэфармацыя. [14, 69]

3.1 Фразеалагчныя сродк в аповесц “Дрыгва”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. Дрыгва: аповесць, паэма, апавяданн: Для сярэд. шк. зросту / клад. М. Зелянкова; Маст. Г. Шапялевч. – Мн.: Юнацтва, 1990.

Фразеалагзм:

Нчога: пок жанцца – загацца,... (стар. 75)

- Ну што в цябе чуваць? – запытався Васль не па праграме....

- Нчога, -...

- Лепей нчога, чым благога, - дзелавта завважыв Васль (стар. 90)

- Якая муха вкусла цябе сёння? (стар. 90)

Сядзш вось думаеш. Думаеш, думаеш, галава як кацёл зробцца,... (стар. 93)

- Соль добра, кал ёсць што салць, - завважыв Савка. (стар. 104)

... пападзешся са стрэльбаю, тады прапав вечным правам. (стар. 122)

Усё ровна, спяшайся, не спяшайся, свайго не мнеш. (стар. 131)

Кал не памыляюся, дык у Мазыры ел царскя сыры.... Савка намякав на Мазырск астрог. (стар. 132)

Ды глядз, сынку, язык трымай за зубам. (стар. 136)

“На Казмера зма вмера”, - кажа каталцкая прыказка. (стар. 148)

горш за всё гэты Савка, дзед Талаш Мартын Рыль. Яны зачынл яму свет. (стар. 156)

У тым-та вся бяда, што справа гэта цёмная. (стар. 157)

Вдаць, войт шмат памазолв мазг, думаючы пра всю гэту страшную няясную гсторыю. (стар. 158)

... каб у крыв... залць агонь рэвалюцы... (стар. 165)

... цяпер ён мев выгляд чалавека, знятага з крыжа. (стар. 168)

У х вачах заскрылся всмешк. (стар. 173)

- Што можна ваяводзе, то не табе, смродзе, -... (стар. 193)

... маёнтак таксама свяцв небу... (стар. 195)

...

хвоя можа мець вушы. (стар. 196)

... Вось тут, думав ён, будзе м лазня.... (стар. 198)

... абяцавшая багатае жнво на нве вайны:... (стар. 198)

... як ловка выратавал мы батальён таварышча Шалёхна з польскх лап... (стар. 204)

Дзед Талаш у вус пасмхаецца. (стар. 204)

... зрне па-арлнаму. (стар. 205) [17]

3.2 Фразеалагчныя сродк в аповесц “На прасторах жыцця”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. На прасторах жыцця: аповесць, апавяданн. - Мн.: Юнацтва, 1986.

Фразеалагзм:

Потым Сцёпка разважыв так, што яна напэвна бацца на вочы яму пападацца, каб ён не запытав у яе чаго-небудзь па часц навук… (9)

людз магл б падумаць чорт ведае што… (9)

ленка ламала галаву, думаючы над тым, чаго Сцёпка вакол х хаты вандруе. (10)

ле, як вядома, кал тое ц ншае гаданне кажа не в нашу руку, то мы, звычайна, не хочам яму верыць. (11)

Яна добра памятае, як хацела дагнаць яго, ён тольк вовкам зрне на яе- ан прыступу… (11)

Сцёпка рос як на дражджах. (14)

Заплакала мац, пусцла слязу Аленка. (17)

Вучн в школах лынды б’юць, ходзяць ды сце збраюць. (18)

Не вучыш, бывала, лекцы, дык наставнк так загрэе табе, што аж скры пасыплюцца. (18)

Вучыся, як хочаш, бацька памагаць табе не будзе, - вучыць, як на бацькавым карку ездзць. (18)

Тут сам Сцёпка з наг збвся, бацька завважыв:

-Вось пайшл словы- мазг на х скруцш! (19)

Пярун бы х пабв, няловка яму перад Аленкаю: яна комплексы праходзць, ён аб гэтых комплексах н бэ н мэ. (23)

-Дык гэта кожнаму дурню вядома,- завважыв Сцёпка. (24)

-Кал ты, гад, пойдзеш супраць бога, то я з цябе скуру злуплю! (27)

-Усё паламал пазносл, каб х хвароба паламала самх на моглк пазносла! (31)

-Н чорта лысага не вызванш там. (31)

Вярнувся Сцёпка з паходу на досвце, цхенька адчынв адрынку, дзе спал двое яго меншых братов, Алесь Юрка, не раздзяваючыся, мокры да нтк, залез пад ковдру. (32)

Зайсц яму дадому ц лепш на вочы бацьку не паказвацца, бо всё ровна бацька яго прагонць? (34)

лесь Юрка вставл вочы в Сцёпку чакал, што ён скажа. (35)

Гаворыць Сцёпка на Аленку не глядзць, каб па вачах яго не пазнала, што ён трох туману напускае. (37)

У Сцёпк ёсць адказ на гэтае пытанне, але ён хоча фасон дзяржаць трагчна заявляе… (37)

Слухае мац нчога не цямць, як бы ёй розум засланла. (39)

лесь крэпцца, мавчыць зацята, зрэдку на бацьку вавчком паглядае. (40)

-Добры хлопец! – кажа ён сам сабе потым дадае: -

чорт яго не возьме! (40)

Сцёпка ж скора знк з вачэй… (42)

Гэта раней навуку дзялл для бедных для багатых: багатым- нверстэты, бедным- гула асмаленая. (47)

Страху набрався тут Сцёпка. (49)

Не пераскочывшы ров, няма чаго “гоп” казаць. (51)

Правда, ён падав думку разбурыць “святы калодзеж”, але гэтая заслуга- влам на вадзе напсана. (54)

Напралом пойдзе, кулак в дзела пусцць, рабфака не впусцць. (54)

ле з такой заявай ён набрався клопату… (56)

Жыццё ж у Мнску дзе так шпарка, проста так б’е крынцаю. (60)

Хба ты язык людзям завяжаш? (61)

Паздавав я экзамены добра лёгка, як плюнуць… (65)

Трэба даказаць см, што ён свах слов на вецер не кдае, кал думаюць аб х людз, што ён-адшчапенец, што з яго толку не будзе, то памыляюцца. (67)

-“Як пусцл мы на вецер”,- паправв Сымон. (71)

Яму нават на руку было гэтае адзноцтва… (72)

Кал я была дома мне не здаровлася, то мац казала, што гэтае нездарове ад навук, бо навука высушвае мазг, заганяе в сухоты. (74)

казалася ж, што ён вярнувся жывы здаровы в вус сабе не дзьме. (83)

Трэцх зайздрасць трох страх забрае, каб з носам не астацца. (89)

Тут тэхнк-спецы ёсць: што н скажа, як у сцяну влепць. (91) [18]

3.3 Фразеалагчныя сродк в трылогó “На ростанях”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. На ростанях. трылогя. - Мн.: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва МнАсветы БССР, 1958.

Фразеалагзм:

... старажытнасц, якая на кожным кроку кдалася яму в вочы затрымлвала на сабе ввагу,... (стар.10)

... чалавека ахоплвае жах, ён губляе галаву.... (стар. 12)

... хлопец крэпк, моцна зросся з зямлёю жыццём,... (стар. 13)

... в акно пазрала цёмная ноч завешанае густым хмарам-валокнам цёмнае неба.... (стар. 13)

... старыя хво, што горда взвышал сва макушы... (стар. 13)

... гразь была густая, чорная, як дзёгаць... (стар. 14)

... свет сыйшовся тут клнам,... (стар. 17)

... з яго плячэй звалвся нейк цяжар,... (стар. 18)

... аддаць кесарава кесарав.... (стар. 19)

... – У цхай вадзе чэрц водзяцца. (стар. 23)

... Адным словам, на всм быв вдзен адбтак дзявочага прызору акуратнасц. (стар. 23)

... суджанага, якога дзесь затрымал чэрц,... (стар. 24)

... “... Пабць цябе каменням!” (стар. 33)

... як вавчок, прыглядався... (стар. 40)

...Латачыха сыпала словы, як гарох. Мусць, не раз практыкавалася яна в свах думках у гэтай лаянцы. Здавалася, яна тольк адчыняла рот, словы сам сыпался сыпался.... (стар. 46)

... вочы яе з довгм мгавкам  як бы рассыпал праменн.... (стар. 50)

... з яе вачэй так сыпался скры смеху. (стар. 51)

... аддав сэрца... (стар. 51)

... хто каго любць, той таго чубць. (стар. 51)

... ён давав кругу... (стар 54)

... зяць сябе на павадок?.. (стар. 59)

... карчма яе гаспадар як бы адной нагой ступал вжо на край маглы.... (стар. 62)

- Эх вы: сарамяжлвая дзявчына, -... (стар. 63)

... вочы... з х так сыпался скры смеху;... (стар. 65)

... Накруцш свае нервы так, што... вынк туга накручаных струн-нервав. (стар 69)

... “Было што пты есты, але прынук не было”, -... (стар. 76-77)

... не магла втрымацца ад смеху дала яму повную волю. (стар. 79)

- Работы, пане наставнку, нкол не пераробш. (стар. 78)

- З вам няк нельга да правды дайсц. (стар. 78)

- У вас сем пятнц на тыдн! - сказала Ядвся (стар. 79)

Ой, была жанчына, няхай са святым супачывае яе душачка! (стар. 83)

Школа хорам праспявала малтву прад абедам. (стар. 86)

- А як вы сваю школу пакнул?

- А дзе яна дзенецца? У лес не пабяжыць, - адказав, смеючыся, Саханюк. (стар. 87)

- Паненка? Якая?

- Такая, што всё аддай - мала! (стар. 87)

... вып'ем, тады, можа, да сэнсу прыйдзем. (стар. 88)

- Я н разу не бачыв вас у такм добрым гуморы, (стар. 91)

Пара яму выкнуць сё гэта з галавы сэрца, пакуль вобраз дзявчыны яшчэ не засев там настольк глыбока, што з м будзе трудна змагацца. Няхай не падумае яна, што яму без яе свет зачынен. (стар. 93)

- Вы не думайце таго - правда не скварка, з кашаю не з'яс. (стар. 95)

то сядзш ты тут, як пень на дарозе... (стар. 99)

Я не любв каля паненак ксялём сядзець. (стар. 99)

... але яна цярплва нясе свой крыж (стар. 100)

пагадзлася са сваёю доляю не мае слы скнуць з сябе гэты крыж жыцця. (стар. 100)

... падловчы Баранкевч падняв у доме буру (стар. 101)

... мудрасць, такм чынам, зазначае, што страх смерц мацней жыцця, мацней самое смерц. (стар. 105)

Набярэцца паганая кров, трэба ж яе выпусцць, тады всё цха лагодна. (стар. )

... зрабв па прыказцы: «Уткн мяне, Божа, куды мяне не трэба». (стар. 112)

Думаеш, што ты разумны, вся цана табе - шчарбаты грош... ён сам сабе стров мны,... (стар. 112)

Проста калы аб галовы ламался... (стар. 112)

- Што ж? Дай, Божа, нашаму гароху в гаршчок панск папасц, - смхнувся Лабановч. (стар. 116)

Нашы нтарэсы не стыкаюцца, нам няма за што пасварыцца нават. (стар. 117)

- Што жанцца! - махнув рукою а. Крыл. - Жанцца кожны патрапць,... (стар. 117)

Кал жыць, дык жыць са смакам,... (стар. 117-118)

- Не пары гарачк, бо так астанешся без аднае,... (стар. 118)

Максм, сын фельчара Гарошк, лятав, як матыль, ад аднае паненк да другой. (стар. 118)

- У цхай букце чэрц водзяцца, - дадав Сухаварав (стар. 119)

- Маё ад мяне не вцячэ, - горда зазначыв Дубейка. (стар. 119)

- Вельм вам дзякую, але, знявшы галаву, па валасах не плачуць.

крывды тут някай няма. (стар. 121)

- Аб чым гэта галубк варкуюць? - запытався Сухаварав, падыходзячы да х. (стар. 122)

- За здарове тае маладзцы, з якою можна пазнаць радасц раю! (стар. 124)

- Правда, правда, брат! - схамянувся Лабановч. - Жанся, брат!.. Аддам табе гарцы, бо ты - чалавек, не яловы пень, як думав я раней. (стар. 125)

Максм Грэк, свны ты чалавек, дзе ты? (стар. 125)

Будуць пальцам паказваць трубць на цэлы павет - рады на язык падняць нашага брата. (стар. 125)

Жыв ж, Саханюк, на многя леты. Жанся, брат, пладзся, напавняй пнскя балоты валодай м,... (стар. 125)

... ц тольк свету, што в панны Людмлы? (стар. 128)

... так цяжка бывае, так навалцца на яго гора, што нехаця ляжа чорны цень на твары. (стар. 128)

- Аб жанцьбе, якая б яна н была, я думаю стольк, кольк думаеце вы аб леташнм снезе. (стар. 129)

- Так, панчок, што цяпер страцш, таго потым не знойдзеш. (стар. 133)

Больш нкол да яе не пайду, в вашу кухню не ступць мая нага... (стар. 134)

- У, се вы такя гэрады, тыраны! (стар. 137)

- Тфу! Што гэта за працвная баба! - ты ёй кажы, ц не кажы - хоць кол на галаве чашы. (стар. 141)

дзеш да святога прычасця, лаешся, як сабака, як бы ты не в царкве, в карчме в Абрама! (стар. 143)

ле кал завважае што, то выкдае всё гэта на вока. (стар. 143)

ле дзед Мкта, той самы дзед, што з жарнавкам танцавав,... (стар. 144)

Ц ты яго хвал, ц не хвал, на чай нас сё ровна не паклча! (стар. 144)

- Дзе там у чорта? Няма! (стар. 154)

- Прафесар велькх буквав! (стар. 145)

- Ой, паночку, за што вы на мяне вгневался? З раю в пекла цягнуцца? - скардзвся Лабановч, гледзячы на паненак. (стар. 147)

Гарэлка врэшце страцла над м сваю слу, ён пв жо сам падлвав другм. (стар. 148)

- Вы - той наптак, як п'юць тольк баг. (стар. 149)

Яны з наставнкам падсел да стала пачал знов пць, як бы гарэлк в вочы не бачыл. (стар. 149)

- Што вы сёння нешта не в гуморы? (стар. 152)

...усё казала за тое, што Грынько жыв панам. (стар. 155)

- Тольк не трэба труса задаваць: глядз смела, кажы адважна, рэж з-за пляча - храбрасць гарады бярэ! (стар. 156)

Вучн ж адчувал сябе мала чым лепей за тых цялят, якх загнал на разнцу. (стар. 159)

- Так, бабка, на пары свах прыехав. (стар. 166) [19]

3.4 Вывад па раздзеле

налз фразеалагчных сродкав у творах Якуба Коласа “Дрыгва”, “На ростанях”, “На прасторах жыцця” паказвае, што для мастацкай мовы псьменнка фразеалагзмы характэрныя в вялкай ступен саступаючы па частаце вжывання адно лекска-семантычным (метафарам).

Раздзел 4 Словавтваральныя сродк выражэння суб’ектывнай ацэнк в прозе Якуба Коласа

Словавтваральныя сродк выражэння суб’ектывнай ацэнк - асновны в мастацкай мове спосаб выразнага выкарыстання словавтварэння праз стварэнне псьменнкам ндывдуальна-автарскх неалагзмав, пакольк тыя “экспрэсвныя, у адрозненне ад кананчных словав, экспрэсвнасць якх неабавязковая”. [23] Дасцпнае х выкарыстанне в тэкстах, якое не ператвараецца в самамэту вхвалялася флолагам: Л.А. Булаховск, напрыклад, псав, што такя словы, жытыя на свам месцы, збагачаюць мастацкую мову аправдваюць “сваё нараджэнне снаванне”. [24]

Цкавыя новавтварэнн з выразным для вспрыняцця экспрэсвна-эмацыйным зместам […] Аб’ектам аналзу […] з’являюцца стылстычныя неалагзмы [25], у тым ку - лексчныя аказяналзмы патэнцыйныя словы [26]. […] Стварэнне ндывдуальна-автарскх неалагзмав у мастацкай таратуры здзяйсняецца з дапамогаю всх спосабав словавтварэння, што характэрныя […], - марфалагчнага, лекска-семантычнага, марфолага-снтаксчнага лекска-снтаксчнага. […] Асаблвую групу складаных словав, што назраюцца пераважна в асобных автарав, складаюць мянныя злучэнн, у чым складзе маецца дадатак.

З афксальных неалагзмав часцей за ншыя назраюцца суфксальныя. Суфксы розныхгрупав (са значэннем асобы, суб’ектывнай адзнак нш.) у спалучэнн з вытворчым словам зключаюць у сабе дастатковую нфармацыю камункацыйнага эстэтычнага храктару, што дазваляе шырока выкарыстовваць суфксальныя втварэнн в экспрэсвных мэтах. [14, 76]

4.1 Словавтваральныя сродк в аповесц “Дрыгва”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. Дрыгва: аповесць, паэма, апавяданн: Для сярэд. шк. зросту / клад. М. Зелянкова; Маст. Г. Шапялевч. – Мн.: Юнацтва, 1990.

Прэцэдэнтнае мя:

Маю прозвшча, як всяк чалавек, але яно мне непатрэбна тут. А кал хочаце зваць мяне, то завце Нявдны.... Справа в тым, што я вяду патаемную, або, як гаворыцца, падпольную, работу... (стар. 58)

... пра даносчыка Марцна Крука. (стар. 112)

... Кал ён ачнувся, то вбачыв, што ляжыць на падлозе, каля яго стаць страшны Адольф,... ён думав, што цяпер яму павераць, але рыжы знов назвав страшнае мя... (стар. 143)

мянное спалучэнне:

... над круглым купам-шапкам кучаравай лазы (стар. 5)

... над бародавкам-купнам (стар. 5)

... чайк-душагубк (стар. 5)

... плёскаюцца самы, знмаючы срэбныя круг-абручы (стар. 5)

... пасля кожнага взмаху вясла кружацца врк-леечк (стар. 23)

хоць з дзесятак смелых ахвотнкав-чырвонрмейцав (стар. 44)

рукою здольнага майстра, стажка-мурашнка,... (стар. 45)

- Казак-хлопец! (стар. 78) [17]

4.2 Словавтваральныя сродк в аповесц “На прасторах жыцця”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. На прасторах жыцця: аповесць, апавяданн. - Мн.: Юнацтва, 1986.

СУФ

КСЫ СУБ'ЕКЫбНАЙ АЦЭНК

ЯК

Я ВЫРАЖАЮЦЬ СТАОбЧУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ б НАОбН

КАХ

Мая дачушка (63)

Называй мяне дзедушка (52)

2) -к-, -ык- (брацк, коцк); выражаюць ласкальнасць, павагу, памяншальнасць:

Свайго дворыка (7)

Запрог бацька конка (17)

З млым тварыкам (20)

Змясцла свае вершык (20)

Сто вёрст з хвосцкам (34)

Новыя мосцк (43)

Прыбраныя мэндлк (43)

Не хачу за гаспадарыка (79)

Падай камсарыка (79)

3) -нк- (галнка, трасцнка); выражае пяшчоту, ласкальнасць:

Кошачку з белаю грудзнкаю (17)

Мясцнка знайшлася (45)

Чарнелся лапнк (53)

Ведае такую мясцнку (61)

4) –ок-, -овк- (браток, вавчок, бачок); нясе адценне ласкальнасц.

Яе русавая галовка (20)

5) -чк- , -ечк-, -ц- (вадзчка, крынчка, паленца); несе адцеене пяшчоты, ласкальнасц, малых памерав:

Назавтра ранчкаю (9)

Прагрэтае акенечка (22)

Стук у акенца (22)

За пярылца бярэцца (68)

дным звенцам (82)

6) -очк-, -ачк-, -к-, -ачц- Гэтыя суфксы, як правла, маюць значэнне ласкальнасц пяшчоты :

Дванаццаць гадков (7)

дну рысачку (7)

Прыветныя вочк (7)

На губках све всмешка (7)

Праводзць ясным вочкам (7)

Хустачку на плечы накнула (11)

Зрнулася в люстэрачка (11)

Хвлначку памавчавшы сказав (16)

Прыгарнула чорную кошачку (17)

Забрала свае пакуначк (17)

Запсан на паперачцы аздоблен рысуначкам (20)

Спынлся каля “фгурк” (29)

Божачк, якая распуста пайшла (31)

Ручачку зламав яму (33)

Вось братк (36)

Паперку напша (36)

Закрасаваць на губках (37)

Белыя гугачк (43)

Беленькм галубкам (43)

На беразе рачулачк (44)

Чародка жэвжыкав (45)

Мае дзетачк (51)

Лепш “дзедка” (52)

Чарнелся лясочк (53)

7) –чык- надае памяншальнасць словам:

Нейк вясёлы матывчык (10)

Спуджаны верабейчык (45)

Рубельчык грошай (61)

СУФ

КСЫ СУБ'ЕКЫбНАЙ АЦЭНК

ЯК

Я ВЫРАЖАЮЦЬ СТАОбЧУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ б ПРЫМЕТН

КАХ

саблва варта разгледзець прыметнк, твораныя пры дапамозе суфксав суб'ектывнай ацэнк, г.зн. такх суфксав, пры дапамозе якх словах надаецца пэвная эмацыянальна-экспрэсвная афарбовка.

Значнае месца у творы Якуба Коласа “На прасторах жыцця” займаюць прыметнк з суфксам суб'ектывнай ацэнк.

Могуць быць вылучаны наступныя суфксы:

-еньк-, -эньк-, -аньк- : сненьк, маленьк, мяганьк ( радзей: мяккай), сух ( радзей: сухеньк) нш; словы з гэтым суфксам набываюць памяншальна-ласкальныя адценн.

Лагодненькая всмешка (7)

Прыгожанькая дзявчынка (20)

Старэнькя бабк (31)

Нзеньк Пятрусь-званар (32)

Ладненькая дзявчынка (36)

Свежанькх губках (37)

куратненьк паварот-загб (43)

Беленькм галубкам (43)

Вузенькаю сцежкаю (43)

Маленькай рачулачк (44)

Старэньк дубок (88)

СУФ

КСЫ СУБ'ЕКЫбНАЙ АЦЭНК

ЯК

Я ВЫРАЖАЮЦЬ СТАОбЧУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ б ПРЫСОбЯХ

Формы суб'ектывнай ацэнк в прысловях выражаюцца без паравнання з дапамогай суфксав -еньк- (-аньк-),-ачк-, (-ячк-) тыпу хуценька, скоранька каб надаць словам больш экспрэсвнасц.

Трошачк супярэчыць сур’ёзнасц (7)

Памаленечку пераставляла ног (11)

Нколечк не здзввся (15)

Цхенька сказала (17)

куратненька запсан (20)

Пацхеньку паспеввав (30)

Цхенька адчынв (32)

Раненька паехав (33)

Зграбненька ляжаць (42)

Нчагусеньк не застаецца (61)

Нядавначка ж яна прызналася (62)

Борздзенька прачытав (73)

куратненька капайце (89) [18]

4.3 Словавтваральныя сродк в трылогó “На ростанях”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. На ростанях. трылогя. - Мн.: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва МнАсветы БССР, 1958.

Неалагзм:

... шла спрэчка аб свяце. се цельшынскя законнк законнцы сыйшлся тут горача сыдзл погляды супрацунага боку. (стар. 46) (тут автар пагуляв словам ператварывшы польскае zakonnik (сябра рэлгйнай арганзацы) на новы лад - чалавек, як знаецца на законах).

казяналзм дыялектны абарот:

... няменна... (стар. 6)

... пок не... (стар. 7)

... з аблады... (стар. 7)

... Чуць-чуць... (стар. 7)

... адхаял... (стар. 7)

... бо жывы в землю не палезеш,... (стар. 8)

... мнагалучныя напсы -... (стар. 10)

... драбязговыя... (стар. 12)

... вельм падзячан.... (стар. 20)

- Да вас, панычу, там маладыцы прышлы – лыст напысаць хочуць. (стар. 20)

- Ны выдаю, панычыку. (стар. 20)

... раматус,... (стар. 21)

... у шафе сярод “гражданских и головных дел”, стаяла бутэлька з “царскм слязьм”,... (стар. 21)

... вучыцмеце? (стар. 31)

... шрубка,... (стар. 33)

-Чэсю! -... (стар. 40)

... дзявчынка-падлетак,... (стар. 40-41)

... дарэктарам,... (стар. 42)

... як там гарбата? -... (стар. 42)... сел пць чай.... (стар.42-43)

... цэлую асмну... (стар. 42)

... збтая з тропу:... (стар. 44)

... сумыслу... (стар. 52)

... фуз,...(стар. 53)

... памястовная.... (стар. 55)

... зафанабэрывся.... (стар. 58)

... мнагалучная,... (стар. 58)

... развясельваць? (стар. 61)

... як у хвэбры,... (стар. 61)

... в цяплушку... (стар. 64)

... нерухлвым... (стар. 70)

... “... пустацкавец?... ” (стар. 75)

... яй-права! (стар. 76)

... раскатурхал б... (стар. 76)

... “Было што пты есты, але прынук не было”, -... (стар. 76-77)

- Проша, проша! -... (стар. 77)

- Вы яго, панчок, частавацмеце? - шэптам спыталася бабка. (стар. 88)

- От распуста, - квала галавою пан падловчая,... (стар. 90)

... роданачальнк Цельшына дабрахоць ступл свае правы больш маладым здаровым (стар. 95)

- Чаго пазраеш, падла пранцаватая? Цягн мяне! (стар. 96)

- А н дзлэнг! - крыкнув а. Мадэст. (стар. 96)

... падыходзв да музычнае скрыначк, заводзв тыя кружк, якя яму асаблва падабался,... шов у свой пакой на супачынак. (стар. 99)

Узяв аскабалак ... цопнув па галаве,... (стар. )

Пабяруць калы пачнуць матлашыць адзн аднаго. (стар. 112)

- Майму супарату калегу нжэйшае шанаванне! (стар. 117)

... праз кольк гадов зрабцца повным вахлаком,...(стар. 131)

- Ваша бабка - гарка, сам вы - гар, - запратэставала Ядвся. (стар. 134)

мабуць, звоняць.

...

- жо, мабуць, пп прыхав: штось забомкал.

- Спавядацсямем?

- А мабуць, шчо так. (стар. 140)

- Саладушнк ты, шчоб ты захлынувся! (стар. 143)

- А ты сам куды пражэсса? (стар. 143)

... цяпер, аблюманы абрынданы, прычашчацца прыпёр? (стар. 143)

куды вы, паненачка, ехацмеце? (стар. 163)

- А як жа вам, панчок, там Бог паводзв? - пытае яна. (стар. 167)

... Лабановч нават скнув плечы, каб падняць свой «лапсярдак», як паспел назваць гэтае важнае адзенне для афцыйных выступленняв. Саправды, да гэтае адзежыны больш падыходзла слова «лапсярдак», чым сурдут, бо ён быв пашыты на чалавека шырынёю з аршын у плячах на павтары, то цэлых дзве галавы вышэйшага ад Лабановча. Апрача таго, на сурдуце был сякя-такя плямы, паходжанне якх можна было б вытлумачыць неасцярожна впавшым капкам верашчак. (стар. 157)

СУФ

КСЫ СУБ'ЕКЫбНАЙ АЦЭНК

ЯК

Я ВЫРАЖАЮЦЬ СТАОбЧУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ б НАОбН

КАХ

... на велзарных лапцшчах... (стар. 31)

2) -к-, -ык- (брацк, коцк); выражаюць ласкальнасць, павагу, памяншальнасць:

... панчыку! (стар. 6)

На цвнтарыку духавенства прыпыняецца (стар. 144)

... мосцк,... (стар. 37)

У адной кнзе знайшов невялчк сцк паперы,... (стар. 169)

3) -н, -нк- (галнка, трасцнка); выражае пяшчоту, ласкальнасць:

... сухарлявая кабецна чарнявага воласу -... (стар. 5)

4) –ок-, -овк- (браток, вавчок, бачок); нясе адценне ласкальнасц.

... панчок (стар. 6)

... палешучок... (стар. 35)

... Лабанок, -... (стар. 66)

5) -чк-, -шк-, -ечк-, -ельк-, -улк-, -ц-, -ун- (вадзчка, крынчка, паленца, красуня); нясе адценне пяшчоты, ласкальнасц, малых памерав:

... карцшк. (стар. 22)

... вучыцелька! (стар. 29)

... калымажцы... (стар. 36)

... рачулк... (стар. 37)

... Лабуня!... (стар. 65)

- Млая, родная Ядвсечка! (стар. 137)

6) -очк-, -ачк-, -к-, -ачц- Гэтыя суфксы, як правла, маюць значэнне ласкальнасц пяшчоты :

... гугачкам... (стар. 37)

... канапк... (стар. 40)

- Габрынька! (стар. 40)

... скрыначка,... (стар. 40)

... маленькая паненачка... (стар. 40)

... Ядвська,... (стар. 54)

... занавесачку... (стар. 64)

у куточку на школьным двары, (стар. 139)

- Я хачу паказаць вам грушку. (стар. 139)

... прыставляе гаршчочак. (стар. 166)

... згарнув запсачку разам са сваёю. (стар. 169)

7) –чык- надае памяншальнасць словам:

Нейк вясёлы матывчык (10)

СУФ

КСЫ СУБ'ЕКЫбНАЙ АЦЭНК

ЯК

Я ВЫРАЖАЮЦЬ СТАОбЧУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ У ПРЫМЕТН

КАХ

саблва варта разгледзець прыметнк, твораныя пры дапамозе суфксав суб'ектывнай ацэнк, г.зн. такх суфксав, пры дапамозе якх словах надаецца пэвная эмацыянальна-экспрэсвная афарбовка.

Значнае месца у творы Якуба Коласа “На ростанях” займаюць прыметнк з суфксам суб'ектывнай ацэнк.

Могуць быць вылучаны наступныя суфксы:

1) -еньк-, -эньк-, -аньк- : сненьк, маленьк, мяганьк ( радзей: мяккай), сух ( радзей: сухеньк) нш; словы з гэтым суфксам набываюць памяншальна-ласкальныя адценн:

... маладзеньк... (стар. 6)

... чалавек нзеньк, шчупленьк, худзеньк, з рэдзенькаю цёмнаю бародкаю... (стар. 26)

маладое, крэпенькае стройнае дрэва (стар. 139)

... называе мяне старэнькаю,... (стар. 78)

... каля саменькай школы (стар. 114)

... малюсенькая... (стар. 37)

... просценькаю... (стар. 64)

2) -ечк-, -чк- ; з памяншальна-ласкальным адценнем:

... равнюсенечкаю... (стар. 37)

... невялчкае... (стар. 7)

... малюсенечкая... (стар.7)

... невялчкм... (стар. 40)

... цхусенечкага шолаху,... (стар. 64)

СУФ

КСЫ СУБ'ЕКЫбНАЙ АЦЭНК

ЯК

Я ВЫРАЖАЮЦЬ СТАОбЧУЮ АЦЭНАЧНАСЦЬ б ПРЫСОбЯХ

Формы суб'ектывнай ацэнк в прысловях выражаюцца без паравнання з дапамогай суфксав -еньк- (-аньк-),-ачк-, (-ячк-) тыпу хуценька, скоранька каб надаць словам больш экспрэсвнасц.

... цхенечка падыходзл... (стар. 34)

Прэцэдэнтнае мя:

Так можа сказаць Сухаварав, бо в яго словы не ад сэрца... (стар. 77)

На вусны экзамен прыйшов поп Пражорыч. Гэта быв незвычайна пануры, чорнабароды бацька. У вочы ён рэдка каму пазрав, не смяявся. (стар. 158)

мянное спалучэнне:

... хадун-маятнк... (стар. 13) [19]

4.4 Вывад па раздзеле

налз словавтваральных сродкав у творах Якуба Коласа “Дрыгва”, “На ростанях”, “На прасторах жыцця” паказвае, што для мастацкай мовы псьменнка найбольш характэрныя такя словавтваральных сродк, як аказяналзм, таксама афксальныя сродк, перадусм суфксальныя (суфксы суб’ектывнай цэнк), менш ласцвыя прэцэдэнтнае мя ды мянное спалучэнне.

Раздзел 5 Снтаксчныя сродк выражэння суб’ектывнай ацэнк в прозе Якуба Коласа

Краванне. У ку спосабав перавтварэння мовных з’яв, у вынку якх рэалзуецца паэтычная функцыя мовы, на взровн снтакссу прыцягвае ввагу аказянальнае краванне. Яно можа праявляцца найпер праз тое, што пр захаванн труктуры словазлучэння, што характарызуецца сувяззю кравання, звыклая лексчная спалучальнасць парушаецца.

Здзяйсняецца гэта перш за всё праз замену краванага слова. У прыкладзе [….] рэалзуюцца звыклыя для мовы прасторавыя адносны, экспрэсвна не маркраваныя, не всведамляемыя чытачом. […] Але в мове гэтыя кампаненты […] се ж звычайна не спалучаюцца, што стварае в тэксце […] пэвную экспрэсю.

гульнае прызначэнне такога прыёму – фармальнае сэнсавае асвяжэнне мовы, яго прыватныя функцы могуць быць вельм разнастайныя. [14, 107]

днародныя члены сказу. Тут разглядаецца прыём, як складаецца з таго, што в шэраг снтаксчна аднародных частак сказу зводзяцца словы, семантычна разнапланавыя, якя в мове звычайна не злучаюцца, але назраюцца в мастацкай гутарцы.

Несумяшчальнасць выражаных праз слов паняткав прыпускае аднясенне такх злучэнняв словав да ку лекска-семантычных сродкав экспрэсó. Аднак нам прадставляецца важным, што в гэтых выпадках перш за всё вспрымаецца граматычная нязвыкласць. [14, 110]

Уставныя канструкцы. У працах па нгвастылстыцы звярталася ввага на выразнае выкарыстанне ставных канструкцыяв у творах […] Граматычныя ( адпаведна - сэнсавыя) сувяз снтаксчных адзнак з членам асновнага кантэксту пры такм жыванн не знкаюць, але несумненна аслабляюцца, яны сумяшчаюць у сабе власцвасц частак сказу сказав, з аднаго боку, вставных выразав, – з другога.

Датычна сутнасц такх адзнак маюцца розныя пункты гледжання. У акадэмчнай граматыцы, напрыклад, се яны разглядаюцца як ставныя [28], у той час, як А.М. Гвоздзев схляецца да таго, што тыя з х, якя звязваюцца з кантэкстам праз падпарадкавальныя злучнк, тольк “наблжаюцца да вставных сказав”, застаючыся всё ж сказам дадатковым [29]. Несумненна характэрнае для всх (розных па структуры – частк сказу сказы) разглядаемых адзнак нтанацыйна выражанае значэнне дадатковай завваг, што аб’ядноввае всх х з ласна вставным канструкцыям, дазваляе чыць, прынамс, датычна мастацкай мовы, першы з вышэйпрыведзеных пунктав гледжання больш аправданым; пры тым нельга не влчваць пунктуацыйнага боку справы, сутнаснага для мастацкага, псана-назральнага тэксту – дастаткова паслядовнага вжывання дужак, што звычайна выкарыстовваюцца для выдзялення вставных канструкцыяв. [14, 113-114]

Элпсс. Элпсс - выразны сродак мастацкай мовы, як з дапамогай розных спосабав формав выражае экспрэсю мастацкага слова - “самастойнае” вжыванне прыназовнкав па-за явнай простай сувяззю са склонавым формам назвав прадметав ц асобав, што складае фгуру змавчання в тым яе выглядзе, кал выказванне абрываецца на прыназовнку, назовнк, да якога павнны адносцца прыназовнк - адсутнчае, чытыч можа адно здагадвацца пра тое, што засталося надасказаным. Таксама магчымае такое выкарыстанне прыназовнкав у супаставленн з ншым, дзе элптычнае вжыванне прыназовнкав высвятляецца праз паралельнае х звычайнае вжыване. [14, 117]

гульнамовнай асновай для такх ндывдуальных жыванняв прыназовнкав, верагодна, з’являецца дастаткова шырокавядомае в размовнай гутарцы вжыванне х у прысловным значэнн, што адзначаецца в тлумачальных словнках. Р.А.Будагов, разглядаючы падобнае вжыванне прыназовнка “без” у размовнай гутарцы, чыць, што в псьмовым стыл яно “цалкам немагчымае”. [30] Аднак, як паказваюць прыклады, такое вжыванне прыназовнкав у мастацкай мове ня тольк магчымае, але мае некаторую распавсюджанасць.

Парцэляцыя. Парцэляцыя - нтанацыйнае пунктуацыйнае расчляненне сказу на частк, пераважна на словы. […] Сдужыць гэты прыём для взмацнення напружанасц мовы, ступень праявлення якой можа быць рознаю - ад стрыманай да вельм значнай […] парцэляцыя в злучэнн з нагнятннем кароткх, пераважна аднатыповых, пытальных клчных сказав стварае значны дынамзм думк-мовы […] Да парцэляцы можна аднесц взнавленне спецыфк мовы малдукаванага чалавека, як недастаткова добра завучыв тэкст. [14, 119]

Семантычны словапарадак. Семантычны словапарадак - прыём палярнага супрацьпаставлення па словапарадку выразав, што складаюцца з адных тых жа словав, кал з х перамяшчэннем звязаны розны змест з вобласц экспрэсвнага выкарыстання словаразмяшчэння. Прыём гэты можа рэалзоввацца як на взровн словазлучэнняв, гэтак на взровн сказав.

5.1 Снтаксчныя сродк в аповесц “Дрыгва”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. Дрыгва: аповесць, паэма, апавяданн: Для сярэд. шк. зросту / клад. М. Зелянкова; Маст. Г. Шапялевч. – Мн.: Юнацтва, 1990.

Краванне:

... не так знадворным выглядам, як адзноцтвам (стар. 4)

Ваяводствы, староствы, павятовыя “камсаржы”, войты, пастарунк... (стар. 17)

Парцэляцыя:

- Ходзяць такя чутк... Напэвна, ёсць... Кажуць, кулямёты прыхаваныя ёсць... (стар. 42)

Дык у трэц дзень у змярканн... Довг Брод. Вые вовк. (стар. 44)

- Людз? Талаш Рыль? Тфу, твае людз!... Вол захацел? Якой вол? Свавольства? Блазенства? Грабежнцтва! (стар. 91)

Уставныя канструкцы:

... будзь на Довгм Бродзе чакай, пок не завые вовк: гэта буду выць я (дзед Талаш мев вельм добра выць па-вовчы). (стар. 43) [17]

5.2 Снтаксчныя сродк в аповесц “На прасторах жыцця”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. На прасторах жыцця: аповесць, апавяданн. - Мн.: Юнацтва, 1986.

Уставныя канструкцы:

Сцёпка паднявся на ног, закнув знов торбачку за плечы (а яна цяпер палягчэла трох), выйшав на чыгунку... (стар. 217-218) [18]

5.3 Снтаксчныя сродк в трылогó “На ростанях”:

Нумарацыя старонак паводле Колас Я. На ростанях. трылогя. - Мн.: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва МнАсветы БССР, 1958.

Семантычны словапарадак:

... павстала вельм важнае пытанне аб тым,...

павстала гэтае пытанне,... (стар. 43)

Семантычнае вжыванне аднародных членав сказу:

... старога месца старога прыяцеля, -... (стар. 76) [19]

5.4 Вывад па раздзеле

налз снтаксчных сродкав у творах Якуба Коласа “Дрыгва”, “На ростанях”, “На прасторах жыцця” паказвае, што для мастацкай мовы псьменнка снтаксчныя сродк нехарактэрныя сустракаюцца там як найхутчэй у якасц выключэння, сярод выявленых жа найбольш распавюджаныя такя, як парцэляцыя семантычны словапарадак, менш ласцвыя аказянальнае краванне, семантычнае вжыванне аднародных членав сказу вставныя канструкцы.

6 Вывад Автарск стыль прозы Якуба Коласа в аспекце вжывання м мовных сродкав для стварэння суб’ектывнай ацэнк.

6.1. Фанетычныя сродк

Эмфатычны нацск для празачных творав Коласа – характэрны, хоць ня вельм частавжывальны сродак. Аналз выбраных творав “На ростанях”, “Дрыгва”, “На прасторах жыцця” дазваляе казаць пра встойлвую спецыфку пры вжыванн такога нацску:

) сацыяльны партрэт персанажа праз паказанне асаблвасцяв ягонай гаворк в сукупнасц ц то з тэмпераментам экспрэсяй, ц то з мелодыкай, паравнайма: “Здраввя алаю, вваша лагарозе!” (тэмпераментна-экспрэсвная, паказальна манерная гаворка п’янаватага выбарнага прадставнка выканавчай лады перад вышэйстаячым чынам – На прасторах жыцця); “Крэсц--сь-це-с!”, “Аллу-у-у-я!” “

---жэ хе-е-еру-вы-мы, Хе-е-е-е-е-ру-вы-ы-мы, Тай-на да та-а-йна абрызу-у-юшчэ...” (меладычна-размераная спевная гаворка царковнка – На ростанях).

б) экспрэся автарскай ацэнк: “Такм адноснам да свайго народа, […] вы, даруйце, выявляеце сваё панямонскае б в д з е й с т в а! – жо зусм у злосц сказав Лабановч...” (автарск неалагзм “бавдзейства” втвораны ад прозвшча персанажа Бавдзея в якасц ягонай, тут адмовнай, ацэнкавай характарыстык – На ростанях) “Вучы-ы-цца! Бачыш ты!” (праявленне паваг ад незнаёмага чалавека – На прасторах жыцця).

в) экспрэся паводзнав у пэвнай стуацы: “Яна паглядзела на яго строга прамовла:

- Больш нкол! Чуеце! Нко-о-ол!” (тут з дапамогай эмфатычнага нацску паказаны надзвычайны экспрэсвна накал эмоцыяв персанажа – На ростанях)

г) экспрэся стану персанажа в пэвнай стуацы “Адзн час здавалася колы казал: “У-ця-кай!.. У-ця-кай!.. У-ця-кай!..”” (На ростанях).

гулам, эмфатычны нацск у творах Якуба Коласа сустракаецца всяго каля дзясятка разов на все тры творы, таму можна смела казаць, што так сродак для прозы псьменнка нехарактэрны, хоць прысутнчае в ёй.

Лагчны нацск з’являецца адной з характэрных рысав автарскага стылю псьменнка, асаблвая экспрэся в ягоных творах перадаецца з дапамогай лагчнага нацску: “Дубейка в сваю чаргу здзввся ввесь выраз яго твару як бы казав “Як ж ты пасля гэтага нтэлгент?” […] Я – цвн”, – з нейкаю гордасцю зазначав пан падловчы […] А яшчэ цвн!.. Ну, як ж ты пасля гэтага цвн! – Пан падловчы з дакорам пазрав у вочы наставнку” (На ростанях) “Ты дзе была? – нацскаючы на “дзе”, запытав Васль […] Кажы, дзе была, гадзюка ты, шлюха! – загрымев на всю хату Васль”. (Дрыгва) “Як гэта “той самы”... Хба ёсць яшчэ не той самы Савка Мльгун ты ведаеш такога? […] Можа я цябе дзесь бачыв, Савка таксамапаглядався в Цмохав твар, падкрэслвшы слова “дзесь” (Дрыгва) “Дасканалая “дэмакратычная” прыказка, – засмяявся Нявдны”. (Дрыгва) “... словы, дававшыя Савку волю жыццё, – моцна, без краю глыбока патрэсл Савку. “

дз!

дз прэч!” […] “

дз, дз прэч!” – стаял в вушах гэтыя словы гнал яго”. (Дрыгва) “Юнак быз верным свайму народу.

ён пакне народу вялкую “Спадчыну”. (На прасторах жыцця)

Словны нацск для творав Коласа яшчэ менш характэрны, чым нацск эмфатычны, прычынаю тут, як найхутчэй, з’являецца тое, што дзеля паказання нацску в словах па-беларуску не патрэбнае дадатковае вжыванне спецыяльнага знаку, бо беларуская граматыка сама па сабе дазваляе вызначыць нацск у слове, глядзце, напрыклад: “Глядзш, здаецца яна мёртва. Але гэта тольк здаецца. Пад ковам лёду дзе работа” (тут праз тару “ё” в слове “мёртва” перадаецца сэнсава-экспрэсвны акцэнт, пры гэтым сама граматыка дазваляе абыйсцся без словнага нацску, у слове ж “лёду”, на маю думку, автар вогуле ня ставв задачы дасягнуць экспрэсвнасц – На прасторах жыцця.). Знойдзеныя прыклады пастановк знаку нацску в разгледжаных творах не з’являюцца сродкам выражэння автарскай экспрэсó: “агледзев, ц на свам месцы стаяць па’л, потым дробненькм крокам пайшов ад па’л да па’л” (На ростанях), “Л’епей зламацца сусм” (На прасторах жыцця).

Мелодыка павзацыя в творах Якуба Коласа сустракаецца скрайне рэдка, пазначае экспрэсю чалавечых стасункав:

“

людз глядзяць на цябе, як на вовка... Ты сам сабе яму капаеш...” (Дрыгва)

“ – Куды ж ён пайшов?..

– Пайшов... Казав, каб за яго не баялся... Напэвна, да Параск пойдзе...” (Дрыгва);

“... Ён падганяв псара.

– Хадз, хадз, кум! Пад туза! Пад туза яму!” (На ростанях).

Разам з см вышэйпералчаным варта адзначыць, што так сродак мастацкай выразнасц, як беспавзнасць – невласцвы для творчасц псьменнка.

Гукападражанн в творах Коласа збольшага служаць дзеля складання паэтычнай карцны навакольнага асяроддзя, якое Якуб Колас, як паэт у самым лепшым сэнсе гэтага слова насяляе гукам вобразам жывой прыроды: “Цп! Цп! Цп!” – зашумел птушк […] Певень […] падзякавав за гонар моцным “ку-ка-рэ-ку”. […] – Так-так-так! – азвалася качка” (На прасторах жыцця); падражання людзьм гукав жывое прыроды: “А ты-га! ты-га, качк!” (Дрыгва), “Ён раптам спынвся, набрав духу, моцна падавшы наперад грудз, загукав старанна, разлчана, у двух тонах, нават з замахам на некаторую музычнасць: - Э-э-э-вуу!” (На ростанях); выражэння экспрэсó людскх пачуццяв: “Ах ты, грэх як! Э-хэ-хэ! – цмокав Раман чухав патылцу.” (Дрыгва); ц проста гукав, што выдаюцца праз чалавека, але без экспрэсó: “псар выпускае дым адначасова выдае скрозь прыцятыя губы нейк спецыфчны свой гук “псс”, трасучы галавою”. (На ростанях)

Разам з тым, на маю думку, варта размяжовваць менавта гукападражанне в мове псьменнка ад натуральных для беларускай мовы воклчав накшталт “Га!”, “Га-а-а!”, “Аёй!”, “Го!” ды нш., бо тыя, у дадзеным выпадку, хутчэй адносяцца да лекскаграфчных сродкав.

гулам, гукападражанн вва всх свах праявленнях у творах Якуба Коласа сустракаюцца часта, складаючы характэрную рысу яго автарскага стылю.

натама-фзялагчныя стуацыйныя недахопы гаворк як чыннк мастацкай мовы коласавскай прозы служаць у якасц нструментав палтры для стварэння вобразу персанажа, прытым, што элементы народнай лекск аняк ня могуць быць аднесеныя да х, нягледзячы на тыпалагчнае падабенства, бо втвараюць асобны гурт лекскаграфчных сродкав. Сярод рэшты прыкладав праглядаецца спецыфка выкарыстання гэтага сродку:

) сацыяльны партрэт асаблва дэманстрацыя нгвстычнай дыстанцы памж розным сацыяльна-этнчным групам: “Пся крэв […] натуральна жэч […] дзь до д’ябла […] ты не кламеш? […] о, пся маць ваша” (тут праз спецыфчнае польскае вымавленне автар мкнецца паказаць дыстанцыю памж карэнным беларускм насельнцтвам прыйшлым польскм людзьм, у прадапошнм прыкладзе автар нават дадае, што беларуская жанчына не зразумела сэнсу сказанага палякам ды змавчала на адказ, праз гэта адчуванне дыстанцы пашыраецца яшчэ больш - Дрыгва)

б) автарскя штрых да агульнага партрэту персанажа: “Ты, Мат’ёна, кал я не п’ду, астав абед на вячэю”, “– Зд’ястуйце! – прамовв Саханюк...” (тут мы бачым картавасць як характэрную рысу аднаго з персанажав – наставнка Саханюка – На ростанях)

налз фанетычных сродкав у творах Якуба Коласа “Дрыгва”, “На ростанях”, “На прасторах жыцця” паказвае, што для мастацкай мовы псьменнка найбольш характэрныя такя фанетычныя сродк, як гукападражанне, лагчны нацск, менш ласцвыя эмфатычны нацск, анатама-фзялагчныя стуацыйныя недахопы гаворк, амаль невласцвыя для яго мелодыка павзацыя, практычна невласцвы словны нацск.

6.2. Лекска-семантычныя сродк

Метафары, як лекска-семантычныя сродк з’являюцца найбольш жывальным в мастацкай мове псьменнка, з’являючыся, па сутнасц, яго взтовкаю. У напсанн метафарав правлаецца Якуб Колас паэт. Метафары в творах класка падаюцца як найчасцей сфармаваным в цэльныя блок-апсанн прыроды ц настрою герояв з завязкай, развццём мастацкага вобразу, завяршэннем:

“Аднатонную песню вял колы вагонав.... Раскацста гучна грымел салав: звону х песень не магл заглушыць грук шум вагонных колав.... Нейк невыразна маркотны разам з тым прыемны гоман стаяв над балотам, як бы яны апавядал гэтай цхай ночцы гэтым людзям, што не спал, адвечную скаргу сваю смутак свой...” (На ростанях)

Разам з тым, часта сустракаюцца асобныя метафары, внтаваныя в расповед:

“Тут жо Сцёпка не мог стрымацца прызнався Аленцы, што ён вучыцца, што в яго ёсць шырокя планы, тольк ён нчога аб х не кажа” (На прасторах жыцця)

Сярод метафарычных словазлучэнняв у Якуба Коласа сустракаюцца як двух-, гэтак трохчленныя, са спалучэннем назовнка з прыметнкам, назовнка з дзеясловам, назовнка з назовнкам да т.п.:

“Закалыхалася, затраслося Палессе!” (Дрыгва)

“Панас зняв з-за плячэй давол ёмкую торбу, гэты адвечны пашпарт сялянскай дол”. (Дрыгва)

“Сняг марозы, нечакана скававшы Палессе, прыпынл ваенныя аперацы” (Дрыгва)

гулам, мелодыка павзацыя сустракаецца в коласавскай мастацкай мове, займае важнае становшча в якасцях лрычнага адступлення, звязк памж сцэнам апавядання нш.

6.3. Фразеалагчныя сродк

Фразеалагзмы в творах Якуба Коласа па частаце вжывання займаюць другое месца, саступаючы адно метафарам, пры гэтым псьменнк жывае х як дзеля пашырэння семантычна-сэнсавай палтры апавядання, гэтак для акрэслення сацыяльнага партрэты дзеючай асобы, кладаючы фразеалагзм у яго гаворку.

кцэнт на прагматычны склад думак гаворк простага жыхара:

“Нчога: пок жанцца – загацца,...” (Дрыгва)

“- Соль добра, кал ёсць што салць, - завважыв Савка”. (стар. 104)

дсылка да спецыяльнай, тут арыштанцкай, гаворк:

“Кал не памыляюся, дык у Мазыры ел царскя сыры.... Савка намякав на Мазырск астрог”. (Дрыгва)

Гаворка адукаванага нтэлгента з ключэннем таратурнай мовы:

“Жыв ж, Саханюк, на многя леты. Жанся, брат, пладзся, напавняй пнскя балоты валодай м,...” (На ростанях)

У абсалютнай большасц выпадкав автар выкарыстоввае семантычна структурна ня змененыя фразеалагзмы (“У вас сем пятнц на тыдн” (На ростанях)), але сустракаюцца змененыя (- У цхай букце (тут расйскае слова “омут” замененае на “букта”) чэрц водзяцца, - (На ростанях)); часта прасочваецца так вд заемадзеяння выразных сродкав мовы як метафарызацыя фразеалагзмав (“... маёнтак таксама свяцв небу...” (Дрыгва)).

6.4. Словавтваральныя сродк

казяналзм у творах Якуба Коласа сустракаецца досыць часта, спалучаючыся з адлюстраваннем у автарскм тэксце нгвстычных (праз акцэнт) асаблвасцяв вымавлення, пазначаючы сацыяльна пашпарт дзеючай асобы, трэба адзначыць, што псьменнк, напэвна, не завжды вжывав словы мясцовай гаворк навмысна дзеля паказання адно сацыяльнага кантэксту, але папросту мог жываць цкавыя каларытныя словы дзеля взбагачэння мовы.

Разам з тым, напрылад у аповесц “Дрыгва” автар навмысна вжывае лекску дзеля падкрэслення нгвстычнай, як вынк прычыну для чаго сутнаснай дыстанцы памж дзеючым асобам, якх супрацьпаставляе адна адной: “- А ты не кламеш? – знов запытав жалнер.... Бабка не зразумела мавчала”. (тут праз спецыфчнае польскае вымавленне автар мкнецца паказаць дыстанцыю памж карэнным беларускм насельнцтвам прыйшлым польскм людзьм, у прадапошнм прыкладзе автар нават дадае, што беларуская жанчына не зразумела сэнсу сказанага палякам ды змавчала на адказ, праз гэта адчуванне дыстанцы пашыраецца яшчэ больш - Дрыгва)

гулам, мелодыка павзацыя сустракаецца в коласавскай мастацкай мове досыць часта.

Суфкс суб’ектывнай ацэнк в творах Якуба Коласа сустракаецца нярэдка амаль завжды пазначае становчае ставленне, замлаванне /або размову блхкх людзей, аб’яднаных сваяцкм сябровскм стасункам:

“... Мая дачушка”; “Называй мяне дзедушка...” (На прасторах жыцця)

бо пазначае местачковасць сваяцкасць абстановк:

“... у куточку на школьным двары,...”; “На цвнтарыку духавенства прыпыняецца...” (На ростанях)

гулам, суфкс суб’ектывнай ацэнк распавсюджаны, аде не дамнантны сродак у коласавскай мастацкай мове.

Прэцэдэнтнае мя в творах Якуба Коласа сустракаецца скрайне рэдка, пазначае адмысловыя тыпажы дзеючых асобав: поп Пражорыч двудушнк Сухаварав (На ростанях), падпольшчык Нявдны, даносчык Крук, кат Адольф (Дрыгва)

Разам з см вышэйпералчаным варта адзначыць, што так сродак мастацкай выразнасц, як прэцэдэнтнае мя – невласцвы для творчасц псьменнка, да яго той звяртаецца скрайне рэдка.

мянное спалучэнне в творах Якуба Коласа сустракаецца, хоць рэдка, збагачае мастацк вобраз:

“... над круглым купам-шапкам кучаравай лазы... над бародавкам-купнам” (Дрыгва)

Варта адзначыць, што так сродак мастацкай выразнасц, як эптэты – невласцвы для творчасц псьменнка, як больш ахвотна карыстаецца з метафарызацы.

6.5. Снтаксчныя сродк

Трэба сказаць, што снтаксчныя выразныя сродк - не з’являюцца тыповым для мастацкай мовы Якуба Коласа, ня знойдзем мы в яго элптычнай мовы, сегментацы нш. Разам з тым, вельм рэдка, але всё ж сустракаюцца в яго аказянальнае краванне, парцэляцыя, семантычнае вжыванне аднародныхсленав (звядзенне в шэраг снтаксчна аднародных членав сказу рознапланавых словав), ставныя канструкцы, семантычны словапарадак (палярнае супрацьпаставленне па словапарадку выразав, што складаюцца з адных тых жа словав, кал з хным перамяшчэннем звязаны розны змест).

Парцэляцыя в творах Якуба Коласа пазначае экспрэсвную гаворку, в якой прычынай прапускання словав ёсць альбо хуткае вымавленне, альбо вымавленне надта цхае, напавшэптам.

Семантычны словапарадак в творах Якуба Коласа пазначае экспрэсю развцця сюжэту, своеасаблвы рэфрэн.

Такя сродк, як Краванне, Семантычнае вжыванне аднародных членав сказу бставныя канструкцы в творах Якуба Коласа, там дзе яны выявленыя, хутчэй дакладнял метафарычнасць мастацкага апсання, носл в яго новыя нотк адценн, чым служыл сродкам выражэння суб’ектывнай ацэнк.

втарск стыль псьменнка вызначаецца выкарыстаннем розных сродкав суб’ектывнай ацэнк мастацкай выразнасц, хоць вдавочна, што гэтага класк дасягае пераважна праз выбудовванне сюжэтнай нó апавядання. Разам з тым можна адзначыць, што, да прыкладу, метафары адыгрываюць вялкую ролю в псьменнка дзеля дасягнення мастацкай выразнасц тэксту; наступным па значнасц пасля метафарав в Якуба Коласа дуць фразеалагзмы словавтваральныя сродк, перадусм аказяналзмы, суфксальныя сродк, менш жывальныя в Коласа фанетычныя сродк стаксчныя сродк, апошня амаль не сустракаюцца в псьменнка.

Дадатковага вывучэння асэнсавання патрабуе выявлены в аповесц “Дрыгва” выпадак выкарыстання в прозе непразачнага сродку, як завецца Рэфрэн выкарыстовваецца в паэтычнай творчасц: “... як разл яго простыя, звычайныя словы...: “

дз,

дз прэч, каб цябе не бачыл мае вочы!” яго апошняе слова: “Жыв!”. […] “

дз!

дз прэч!” […] што в апошняе слова: “Жыв!”. […] “

дз!

дз прэч!” Пустэча адзнота агарнул Савку […] “

дз, дз прэч!” - стаял в вушах гэтыя словы гнал яго. […] “

дз, дз прэч!”” [9, 166-167]

Колас, як ня тольк празак, але паэт, верагодна, з дапамогай рэфрэна нтэрпрэтавав празачны тэкст як паэтычны твор; з гэтага гледзшча, коласавск рэфрэн можна вмовна супаставць са сродкам мелодык павзацы, але па сутнасц ён такм не з’являецца, але выступае самастойным сродкам выражэння суб’ектывнай ацэнк автара сродкам павелчэння экспрэсвнасц мастацкай мовы.

Лтаратура:

1. Ивин, A.A. Основания логики оценок / А.А. Ивин. – М.: Из-во МГУ, 1970. – 230 с.

2. Арутюнова, Н.Д. Типы языковых знаний. Оценка. Событие. Факт, 1988.

3. Вольф, Е.М. Функциональная семантика оценки / Е.М. Вольф. – М.: Наука, 1985. – 256 с.

4. Маркелова, Т.В. Семантика и прагматика средств выражения в русском языке // Филолог. науки, 1985.

5. Кимик, В.В. Категория субъективности и ее выражение в русском языке, 1990

6. Виноградов В.В. Русский язык: Грамматическое чение о слове: учеб. пособие для вузов / В.В. Виноградов. – 3-е изд., испр. – М.: Высш. шк., 1986. – 640 с.

7. Винокур Г. О. Закономерности стилистического использования языковых единиц. – М.: Наука, 1980.

8. Лукьянова, Н.А. Экспрессивная лексика разговорного потребления. Проблема семантики. Новосибирск, 1986.

9. Чернявская, Е. А. Оценка и оценочность в языке и художественной речи (на материале поэтического, прозаического и эпистолярного наследия А.С.Пушкина). – Орел, 2001. (автореферат на соискание ч.степ. кандидата филологических наук).

10. «Вариативность потребления суффиксов оценки» // домен сайта скрыт/mod/shop/productID/44084/ 18.04.11 Паводле Матвеенка,

.М., Хазанавай, К.Л. Словы з суфксам суб’ектывнай ацэнк у беларускх народных песнях // Гомельск дзяржавны внверстэт мя Францыска Скарыны», Флалагчны факультэт, Каф. беларускай мовы. – Гомель, 2010.

11. Кайкы М.Ю., Языковые средства выражения социальной оценки в произведениях Э.Н.Успенского. – Бердянск: Бердянский государственный педагогический ниверситет, Институт филологии,...

12 Голуб И.Б. Русский язык – М., 2006.

13. Вольф, Е.М. Функциональная семантика оценки / Е.М. Вольф. – М.: Наука, 1985.

14. Ковалев, В.П. Выразительные средсва художественной речи: Пособие для чителя. – К.: Рад.шк., 1985.

15. Казлова, В.В. Прырода коласавскх лрычных адступленняв [тэкст] / В.В. Казлова // Народныя песняры / Пад рэд.

.Я. Навуменк. – Мн.: Выдавецтва БДУ, 1972. – С. 80-92.

16. Гальперин И.Р. Речевые стили и стилистические средства. // Вопросы языкознания, 1954, №4, с.86.

17. Колас Я. Дрыгва: аповесць, паэма, апавяданн: Для сярэд. шк. зросту / клад. М. Зелянкова; Маст. Г. Шапялевч. – Мн.: Юнацтва, 1990.

18. Колас Я. На прасторах жыцця: аповесць, апавяданн. - Мн.: Юнацтва, 1986.

19. Колас Я. На ростанях. трылогя. - Мн.: Дзярж. вуч.-пед. выд-ва МнАсветы БССР, 1958.

20. Словарь терминов логики // домен сайта скрыт/dic.nsf/logic/178.

21. Современная энциклопедия // домен сайта скрыт/dic.nsf/enc1p/50838.

22. Ройзенсон Л.И., Эмирова А.М. Фразеологическая и лексическая омонимия. - В кн.: Вопросы фразеологии, вып. Ⲳ. Самарканд, 1970, с. 286.

23. Лыков А.Г. Русское окказиональное слово. М., 1972, с. 15.

24. Булаховський Л.А. Виникнення и розвиток литературних мов. - В кн.: Мовознавство. К., 1947, т. 4-5, с. 16.

25. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. М., 1965,с. 97.

26 Ханпира Эр. Окказиональные элементы в современной речи. - В кн..: Стилистические исследования. М., 1972, с. 285.

27 Арашонкава Г. У. Тлумачальны словнк адметнай лекск в творах Якуба Коласа / Г.У. Арашонкава, Н.А. Чабатар; Навук. Рэд. А.

. Падлужны.-Мн.: Бел. Навука, 2003.-287 с.

28 Грамматика русского языка. – М., 1954, т. 2, ч. 2 с. 167-176.

29 Гвоздев А.Н. Современный русский литературный язык. – М., 958, ч. 2, с. 168.

30 Будагов, Р.А. Литературные языки и языковые стили. М., 1967, с. 92.