Минск в мемуарной литературе Библиографический реферативный обзор
БДУК
Мнск у мемуарнай таратуры:
ббляграфчны гляд.
Выканала студэнтка 436 гр. Кавалёва Таццяна
Мнск, 2004.
Мнск у мемуарнай таратуры: агляд лтаратуры.
Прадмова.
Стварэнне агляду па тэме Мнск а мемуарнай таратуры зТявляецца вельма актуальнай задачай, бо праза азнаямленне з мемуарнай таратурай аб Мнску можна не проста набыць веды аб горадзе ввогуле, але пагляддзець н падзе мнскага жыцця з пункту гледжання канкрэтнайа асобы. Спадзяемся, чытач з дапамогаю гэтага рэфератывнага гляду змож даведацца аб мнскай гсторыó, выкарыстаць гэтыя веды у адукацыйных, самдукацэйных и рэкрэацыйных.
У аглядзе адлюстровваюцца мемуарная лтаратура навейшага часу- кнг, х раздзелы частк, ачасопсныя газетныя артыкулы, апублкаваныя в 1986-2 гг., у якх апсана амнскае жыццё ад канца 19 стагоддзя д 80-х гг. 20 стагоддзя.
У аглядзе сустракаюцца такя вды мемуарных крынц як спамны( большая частка разглядаемых дакументав), таратурны запс спамнав дзённк.
Пры выявленн лтаратуры был выкарыстаны дзяржавныя бягучыя паказальнк,каталога картатэк Нацыянальнай Бблятэк Беларус.
У бзоры выкарыстана гсторыка-храналагчная груповка.
Библяграфчны агляд змяшчаеа прадмову, асновную часткуа спс лтаратуры.
гляд таратуры.
Паважаны чытач!
Аблчча гарадов як чалавека змяняе плынь часу.Змянявся родны Мнск.
хто як не яго жыхары лепей араспавядуць нама аб яго гсторы, яго падзеях, яго жыцц. Сярод автарава мемуарав, дзе яскрава павстае Мнск- выдатныя беларускя псьменнк Сяргей
ванавч Граховск, Язэп Семяжон(
осф
гнатавч Семяжонав),Павел Нчыпаравч Кавалёв,Вталь Вольск (Вталй Фрыдрыхавч ЗэйдэдьВольск), наставнца, автар беларускага буквара Апаленя Савёнак, жонка псьменнк Змтрака Бядул Марыя Бядуля-Плавнк, амнск бухгалтэр Кастусь Гержыдовч, але саблва шмат матэрыялу аб мнскм жыцц можна сустрэць у акнгаха выдатнага флолага А. Cемяновча (Cемяновч, А. З пражытага перажытага/ А.Семяновч.- Мн.: Беларуск кнгазбор,2.-316 с.), вязня мнскага гетта А. Гальбурта (Гальбурт, А.Воспоминания/ Александр Гальбурт.-Мн.: Энциклопедикс, 2.- 61 c.) спамнах, напсаных в эмграцó, выдатнага грамадска-палтычнага дзеяч першай паловы ХХ ст., педагога, навуковца-прыродазнавцы Явхм Явсеевч Кпеля (Кпель, Я. Эпзоды =Episode/ Явхм Кпель; Пад рэд.
. рбановч З. Савк. Нью-Йорк, 1998. 305 c.) У х спамнах гсторыя жыцця Мнска- гэт дынамчныя, часам трагчныя, часам радасныя старонк, яшчэ гэта лёсы людзей...
У канцы 19-пачатку 20 астагоддзя значна пашырылася яго тэрыторыя. Бурна узрастаць Мнск пачав у 80-х гг. 19 стагоддзя. Прыбытнай справайа у той час стала. сельгасарандатарства. Напрыклад, месца на повдзень ад мнскага чыгуначнага вакзалу, адразу за пуцям в сучаснай станцы УIнстытут культуры была адным з выкарыстовваемых у такх мэтах. Жыхарам панэльныха шматпавярховых дамов, якм тут раздавлены старыя дравляныя вулцы Прыгожая Слонмская не кепска бы ведаць, чаму у хнх дварах не цвердая каменная глна, тлустная радлвая глеба. Яна Цслед пакаленняв мнскх фермерав. Было своеасаблвае такое саслове, якое да надыходуа часу прыгагардных...савгасав справна забяспечвала стопяцдзесяцтысячнае насельнцтва губернскага цэнтра.Ф [4]
а таксам мал хто з цяперашнх жыхаров, праходзячы праз трохкутнк вулц Давгабродскай Змтрака Бядул,прыгадае той час, кала У гэты раён быв вядомы пад назвай Давгабродскя Влы. Тады в кожны базарны дзень увесь невялк трохкутнчак плошчы з дасвецця да вечара быв заповнены сялянскма вазам падводам, в крамах-пвных дравляных аднапавярховых домкав аж пярэсцлася в вачах ад кашамравых хустак ды заечых шапак-малахаяв заезных пакупнков. Прамежкавы -памжа Конскм Троецкм -рынак на Довгабродскх Влаха у тагачасных мнскх масштабаха быв тым самым Умостама Рыльто, дзе жыхары з суседнх вулц завулкав горада перахоплвал яшчэ да падТезду на вялкя крмашы то шурку сухх бярозавых дров у падводчыкав з вялкх тады Волменскх лясов, то кош крамяныха баравков У[10]. Але самым вялкм у пачатку 20 стагоддза быв крмаш на Траецкай гары( пазней тут пабудаваны Беларуск дзяржавны тэатр оперы балета). Дзесятк сялянскх вазов, аднаконных параконных па бруку Койданавскай ехал сюды.Часам сустракался рамзнк са свам лёгкм брычкам, таксама ламавк са свам довгм нзкм калёсам.Ф [11]
Шмат было у аблччы горада таго, што жо нкол не вернецца: ураджвала Царква, якую называл Чыгуначнай, яна знаходзлася недалёка ад Чыгуначнага Заходняга моста ( цяпер плошча Мяснкова) Чыгуначнаю царкву, самую прыгожую у горадзе, зарвал у 1935 годзе. [11]
Змянла Мнск Першая сусветная вайна. Вайна перавтварала Мнск у прыфрантавы горад.Цывльнае насельнцтва таральна гублялася сярод мноства вайсковцав.Вайсковцы сустракакался на кожным кроку. У Мнску у той час размяшчался многя франтавыя, тылавыя, прыфрантавыя арганзацы, и горад таральна вравав [1]
бвяшчэнне спачатку Беларускай Народнай Рэспублк, пазней Беларускай Савецкай Сацыялстычнай Рэспублк паспрыяла вмацаванню нацыянальнай свядомасц сярод частк беларускага насельнцтва, дапамагло актывзаваць дзейнасць мясцовых нацыянальна-культурных сл [7]
Вялкае месца в мнскм жыцца на на прыканцы дзясятых -а пачатку дваццатыха гадов адыгрвал змены ва галне асветы.Пры чым яны датыцацца як школьнага жыцця, так и вышэйшай адукацы [ 7, 9]
Так на перыяд снавання БНР прыходзцца вялкая колькась адчыненых беларускх школ гмназй. Вялкую ролю в х станавленн адыграла Павлнка Мядзёлка, Янка Бялькевч, Палута Бадунова, Тамаш Грыб нш.Ф У пераважнай бальшын тады гэта был маладыя наставнк... Працаваць даводзлася без падручнкав.., але маладосць энергя ды асаблва нацыянальная самасвядомасць вздыма перамагал все цяжкасц[9]
На пачатку 20-х гадов ва Мнску дзейнчал курсы беларусаведы. [7,9]Ф Лектарам был бсевалад
гнатовск, Язэп Лёск, Бранслав Тарашкевч, Аркадзь Смолч. Гэтыя курсы пасля ператварылся в вышэйшыя курсы Беларусазнавства...Ф [9]
нарэшце, вельм яркай падзеяй стала адчыненне в Мнску БДУ. л восень 1921 г. БУа прыняв першых студэнтав. Спачатку был арганзаваны гумантарныя аддзяленн Педфаку: нгвстычнае гстарычнае, тады ж был створаны факультэт грамадскх навук клнк з некаторым кафедрам медфаку, в 1922 г. Унверстэт пачав працаваць наповнцу. Пры адчыненн внверстэту знк канфлкт каму быць рэктарам. Нацыянальныя колы хацел, каб быв прызначаны рэктарам Явхм Карск Але рэктарама врэшце прызначыл запрошанаг з Масквы прафесара ладзмра
ванавч Пчэту.Cярод прафесарарав, якх запрасл выкладаць у новы внверстэт было шмат цкавых людзей: Мкалай Мкалаевч Шчакацхн ( на нгвстычным аддзяленн чы тав курс аб беларускм мастацтве,...сабрав велзарны матэрыял, але курс лекцый, на жаль забаранл прафесара.. выслал з Беларус), Язэп Лёск (выкладав беларускую мову, у ягоа часта взнкал канфлкты з камсамольскай арганзацыяй, бо камсамольская ячэйка в свах лекцыях патрабавала, каб ён в свах лекцыях вказвав падабенства рускай беларускай мов, але Лёск гаварывМову творыць рознца, не падабенства, таму я буду чытаць мовуа з яе асаблвасцям), Анатоль ладзмравч Фядзюшын (пачав ствараць у Мнску музейа птушак ). Вялкую ролю в студэнскм жыцц адыгрвал студэнскя арганзацы.Першай вялкай беларускай студэнскай арганзацыяй былоа Усебеларускае Студэнскае АбТяднанне БДУ, але яно скасавалася па палтычных матывах [7]
Дваццатыя гады- гэта новая старонка в навуковым жыцц Мнска. У 1921 годзе стварылася Беларуская Тэрминалагчная камся, ёй належыць найвыдытнейшая роля в запачаткаванн сстэматычнага навуковага даследвання, развцця беларускай навук культуры. Тое, што напачатку было невялкай групай навуковцав Ф разгарнулася в вялкую агрганзацыю
нбелкульт, рэарганзаваны в 1928 годзе в Беларускую Акадэмю Навук..., дзе згуртавался амаль все дзейныя навуковцы, але, на жаль, в акадэмó было шмат спрэчак,як н эканамчным грунце, так палтычным: напрыклад, з-за таго, што тут працавал некаторыя былыя памешчык( У.Адамав нш.)[7]
Канец дваццатых - пачатак трыццатых гадов знов мяняв рысы аблччы Мнска: высока в неба взнялся светла-шэрыя кубя дома рада. Ён быв самым высокм у нашай рэспублцы. Казал, што Чырвоны сцяг на м вдзен з таго боку гранцы А гранца праходзл зусм побач- па Заславскх Койданавскх пералесках.Мнск быв тады пагранчнкам будавнком: тынкавав и фарбавав карпусы внверстэтскага гарадка, заканчвав кнатэатр Чырвоная зорка, закладав падмурак тэатра оперы балета на Траецкай гары. А в пол, за Камаровкаю, будавалася першая клнчная бальнца, зводзлася каланада Акадэмó навук, здымался сцены Дома друку.[5].Дымл трубы завода Камунар, машына-будавнчага завода Энергя гарбарнага завода Бальшавк У[2, 5 ], Уна беразе Свслачы грукатал спел машыны Эльвозавода, да яго маленечк паравозк цягнув ваганетк з торфам. Першы трамвай, што з грукатам звонам снавав па савецкай вулцы, рассыпаючы сня скры, здавався цудам тэхнк самым шыковным транспартам. Автамабл?
х тады можна было палчыць па пальцах...Шумел высокя тапол на савецкай вулцы. У м жыла бабулька, якая памятала всх дэлегатав I зТезда РСДРП, расказвала Ю хто дзе сядзев, паказвала самавар, з якога яны пл чай. Гэта быв першы музей беларускай сталцы. З зялёнай брамк на Кастрычнцкай вулцы кожны дзень выходзв сярэдняга росту чалавек з кйком уа руцэ. Ён шов лёгкаю хадою па давчатых тратуарах Садовай, зварочвав на Савецкую, з адным втався, з другм спынявся гаварыв, падыходзв да кёскав все всмхался яму. Яго ведав весь горад, яму кланялся незнавмыя, за м назркам хадзл студэнты маладыя рабочыя шаптал адзн аднаму У
дзе Купала...За Дома псьменнка ён выходзв разам з Якубам Коласам.Автар Новай зям быв падобен на вясковага наставнка
хадзв ён астцярожна, нбы баявся наступць на баравка ц балотную купну.Яны спынялся на рагу Садовай Савецкай, довга пра нешта гаварыл, трымался за рук, вдаць, цяжка было развтацца. Якуб Колас шов праз парк у свой домк з товстых кругляков, памаляваных жовтаю фарбаю, Купала знакав за брамкаю, над якой звсала вецце старое тапол...Яны жыл тута на цхх вулцах.. ганарылся Мнскам, радавался. як ён расце харашэе [5]....Дарэчы аб Доме псьменнка, ен размяшчався тады на вул цы Савецкай, 68. У Дому псьменнка завсёды было людна.
шл сюды не тольк са скаргам просьбам, на с пэвным справам, прыходзл проста, каб сустрэцца, пабачыцца, пагаварыць,часам пачытаць таварышу напсанае..Святы сустракал разам, не разлучался в будн. Тут был Купала Колас, Гартны Чарот, Чорны Бядуля.Дом псьменнка быв не стольк становай, кольк клубам творчых работкнкав..., тульным прытулкам муз, домам, у як завжды хацелася зайсц днём н шчырую таварыскубю гаворку, увечары -на ласкавы агенчык[ 6].
Па-рознаму вабл людз свой вольны час. Быв у 30- я гг. вядомы парк Прафнтэрн.Там завсёды было шматлюдна, наведвальнк адпачывал, грал духавыя аркестры, на дашчатых пляцовках танцавала моладзь, наладжвался розныя гульн, для чаго снавал нават спецыяльныя майстры-трэнеры, якя назывался масавкам, яны навучал таксама розным танцам, асаблва тым, што нядавна стал пранкаць да нас з Захаду. Гэта был факстрот танга...Таксама масавыя гулянн мнскай моладз у вячэрн час была на Цэнтральным скверы асаблва на Леннскай вулцы( цяпер вулца Ленна). Людз тут проста прагульвался( автатранспарту тут не было), наладжвался спатканн, завязвался знаёмствы,якя часцяком рашал лёс маладых людзей.Так бавл свой вольны час большасць хлопцав дзявчат той пары.Пры гэтым якх-небудзь грубых канфлктав, зацятых боек памж маладым хлопцам, пТяных разгулав з лаянкай, як правла, у час такх гуляннява не было, хоць гарэлка была танная( шэсць рублёв павлтра) прадавалася в кожным прадуктовым магазне. Сварк бойк звычайна адбывался на скранах горада, асаблва на вечарынках. У парку ПрафтэрнУштогод летам размяшчався перасовны цырк, як рыязджав аднекуль з Расó.Яго артысты-вртуозы зачароввал гледачов...Ф [11]
ле ведав у трыццатыя гада Мнска шмат бедав. Мнск став адной з першай ахвяр рэпрэсй. Беларуская нтэлегенцыя была абвнавачана у правым хле. Масавыя арышты пачался у 1930 годзе. У першай палове году арыштоввал па два-тры чалавек у месяц, в пен арыштавал адразу некальк сот чалавек...У першую хвалю арыштав трапла амаль ся беларуская элта : акадэмк (Я.Лёск, Б.Эпмах-Шыпла), прафесары ( А.Азбукн), псменнк, журналсты...Кожнаму арыштаванаму выставл абвнавачванне, што ён зТявляецца сябрам контррэвалюцыйнай арганзацы Саюз Адраджэння Беларус. У час арыштав Мнск жыв у напруджанн няпэвнасц, нярвовасц... Няблжався час больш жудасных рэпрэсй.[7]
Чорнай стужкайа пранзала Мнск Вялкая Айчынная вайна.[3,5,7,8,11]
Як раз напачатку вайны в Мнску адчынялася Камспмольскае возера..[3,5].Тольк што скрылся хвалям озера..., паплыл лодк, грал аркестры, у неба взлятал зялёныя ружовыя шары,Ф яка песна заглушыв...гул маторав...Нхто не хацев паверыць, што ляцць смерць, пагбель[5].
На 3-йа 4-1 дзень вайны горад пацярпева жудасную бамбардзровку. У гэтыя дн, кал горад жо ляжав у рунах, яго кравнцтва са свам семТям збегла у Маглёв.
Шмат жудасных ападзей адбывалася в Мнску пад час вайны[3,5,7,8,11], у тым ку, бясспрэчна нельга забыць канцэнтрацывнныя лагеры, створаныя нямецкай камендатурай.Першы так лагер быв створаны адразу напачатку вайны каля Мнску у в.Дразды. Туды был сагнаны ваеннапленныя мужчынская частка нтэлегенцы Многя гараджане хадзла да драцяной гароджы лагеру, рабл спробы знайсц сваех родных, але тэрыторыя лагера была настольки вяликай, што пазнаць кагосьци у брудзе, ды голадзе было амаль немагчыма. Лагер у Драздах рэгулярна чысц...д хворых мертвыха,габрэяв,якх вывозл растрэльвал. Друг так лагер быв створаны в хуткм часе на вул. Шырокай. Праз нейк час было створана Мнскае гетта, якое ахоплвала сабой 32 вулцы завулк ( Рэспубблканская, Калектарная, Заславская...)У пачатку стварэння мнскага гета в м трымал каля сто тысяч габрэяв-мнчан. У гетта быв створаны нямецк Юдэнрат, што размяшчався на Юблейнай плошчы, атам жа апалцыя стварыла карцар, пасля працы калонны габрэяв аказвался на Юблейнай плошчы, празваную в ты час в народзе Плош чайа рабов[3].
Вялзарны след у гсторыó Мнска паклала яго падполле. Адныма са значнейшых момантав было 22 верасня 1943 г., кал мнскя падпольшчык зншчыл галовнага камсара Беларус гавляйта В.Кубэ. Непасрэдна тэрарыстычную акцыю ажыццявл яго служанка Алена Рыгоравна Мазанк, якой далося в сваёй невялкай ручной сумачцыпранесц у дом Кубэмагнтную мну прымацавацьда ложка на якм спав паплечнк Гтлера. За забойства В.Кубэ А.Р.Мазанк была дастоена высокага звання Героя Савецкага Саюза.Пасля вайны яна закончыла бблятэчны факультэт Мнскага педагагчнага нстытута м. М.Горкага довг час працавала в бблятэцы Акадэмó навук Беларус.Дарагуюа цану прышлося заплацць народу з галаву В.Кубэ.Адразу пасля яго забойства тысячы жыхаров Мнска был растраляна павешаныТрупы павешаных на вулчных слупах акупанты не здымал некалька дзён, каб такм чынам псхалагчн дзейнчаць на гараджан.[11]
Амаль палова мнчуков жыла пад час вайны в зямлянках. Некаторыя з гараджан прыстасоввал для жытла закутк у сценах разбураных будынкав, розныя падвалы. Кожны, хто як мог, ладковвався н папялшчы роднага горада. Менш пакутвал жыхары гарадскх скран.
х уласныя дравляныя дамы застался цэлым. У многх раёнах горада расл барак [11]
ле анарэшце скончылася вайна. На вяк запомнв Мнск гарачы дзень трэццяга пеня 1944 года: навкол гарэла зямля, неба вогненным слупам працнала скрывавленыя дарог..., па патрушчаных камянях лязгал гусенцы запыленых танкав. У[5].У дзень вызвалення Мнскашмат хто быв заняты пошукам родных, блзкх, весь горад, асаблва сцены Галовнага Паштампту был аклеяны абТявам,каба дгукну cя родныя[3]
Мнск став жыць, аднавляцца ад завалав бтай цэглы абгарэлай дравнны. Мнск в ты час абыв падобен на У цяжкахворага , як пачав выздаравлваць[8], мнскя сыны разбрал завалы клал першыя падмурк..., яны мерзл на рыштаваннях, працавал па д зве змены, не завсёды был сытыя..., ажывал трамва першыя кварталы новых вулц. жо пахла не куродымам, смалою ачэсаных бэлек, вапнаю, пакостам, жалезам потам муояров бетоншчыкав. Хто ж яны был?Ф Мнск памятае мёны аблччы Дзянса Булахава Анфла Флпава, Нны Бярозкнай Лявона Баннага, Сямёна Мсунова Цмафея Фандо, Станслава Ярашэвча Мхася Яроменк..Сцены Мнска сагрэты цяплом х рук, х дыханнем, х сэрцам..А за м шл тысячы юнаков дзявчат-салдатак вчарашнха aфцэрав.Яны дзявбл мёрзлую зямлю клал сцены автамабльнага трактарнага завода, звадзл карпусы нстытутав кнатэатрав..., за Кальварыяй вырас новы горад з Пушкнскм праспектам, з вулцам Мавра Лынькова, Глебк Гурскага.., праз колшня склады фашысцкай праржавелай смерц пралегла першая траса сталчнага метрапалтэна У[5].
в канцы агляда хацелася б прывесц цудовныя словы Cяргея Граховскага : У Любмым складаюцца песн, любмых не забываюць не в радасц, в горы любяць яшчэа мацней...Нкол не пытайцеся ш закаханых, за што яны любяць: нхто не ведае, нхто не адкажа...Ёсць любов да блзкага чалавека, да роднай зямл, да сцежак маленства, да матчынай песн.
ёсць любов да горада, складаная невыказная, як радасць боль. Любмы горад - для мяне завсёды жывы неабходны, са свам аблччам, са свам характарам,..са свам жыццём свам марам...Ф [5]. Гэтыя радка Сяргей
ванавч прысвяцв роднаму Мнску, Так няхай, паважаныя ачытачы , мемуарная таратура аб Мнску дапаможа алепш адчуць всё гэта, дыхнуць паветрам мнулага Мнска, стаць падарожнкам в часе па родным горадзе, каб см нам з годнасцюа рухацца в будучыню аз любовю да роднага горада як у сэрцах так вчынках.
Спс таратуры:
- Бядуля-Плавнк, М.
Добры след/Марыя Бядуля-Плавнк// спамны пра Змтрака Бядулю/ Cклад. Я.
.Садовск; К.А.Цврка.- Мн.: Маст. т.,1988.-C.13-20
- Вольск В. Пра
сябра/Вталь Вольск// спамны пра
Змтрака Бядулю/ Cклад. Я.
.Садовск; К.А.Цврка.- Мн.: Маст. т.,1988.-C.120-127
- Гальбурт, А.Воспоминания/ Александр Гальбурт.-Мн.: Энциклопедикс, 2.- 61 c.
- Гержидович,К. История минского бухгалтера Кастуся Гержидовича /Кастусь Гержидович; Записал С.Крапивин// Нар. газ. 1994 .-9-11 п.-с.3-4.
- Граховск, С. Тры песн любов/С.Граховск// Так было: Артыкулы. спамны. Эсэ.-Мн.: Маст. т,1986.- C.6-15/li>
- Граховск, С.Cавецкая, N 68 /С.Граховск// Так было: Артыкулы. спамны. Эсэ.-Мн.: Маст. т,1986.- C.32-41/li>
7. Кпель, Я. Эпзоды =Episode/ Явхм Кпель; Пад рэд.
. рбановч З. Савк. Нью-Йорк, 1998. 305 c.
- Кавалёв, П. Сшытак у чорнай вокладцы: [Дзённк]// Кавалёв П. Судз сябе сам: Апавяданнi вспамны/ Павел Кавалёв.- Мн.: Маст. т., 1992.-C.71-119.
- Савёнак, . Пачатк беларускага школьнцтва в Менску : [1918-1920 гг.: спамны наставнцы]/Апаленя Савёнак; Прадм. У.Арлова.// Крынца.-1996.- №10.-С.71-74/li>
- Семяжон,Я. Яны яго
ведал/ Язэп Семяжон// спамны пра Змтрака Бядулю/ Cклад. Я.
.Садовск; К.А.Цврка.- Мн.: Маст. т.,1988.-C.56-60
- Cемяновч, А. З пражытага перажытага/ А.Семяновч.- Мн.: Беларуск кнгазбор,2.-316 с.