Чтение и анализ сказок

Беларуск дзяржавны педагагчны нверстэт мя Максма Танка

Кафедра методык выкладання беларускай мовы

Курсавая работа

Чытанне аналз казак на вроках таратурнага чытання

Члены камсó: студэнтк 301 гр.

факультэта ПМПН

завочнага аддзялення

Барысевч Наталла Мкалаевны

кравнк: Верашчака Г.

/h5>

Мнск 2003

Тэма. Чытанне аналз казак на вроках таратурнага чытання.

Мэта. Даказаць, што вывучэнне казак з выкарыстаннем розных прыемав заданняв павышае взровень х спрымання.

Задачы:

- разгледзець шлях взнкнення казк далейшае яе развццё;

- удакладнць класфкацыю казак;

- вывучыць асаблвасц чытання аналзу казак;

- вызначыць жанравыя кампазцыйныя асаблвасц казак;

- сстэматызаваць прыёмы заданн для выкарыстання х на вроках таратурнага чытання;

- эксперыментальна праверыць эфектывнасць выкарыстання творчыха заданняв.

бТектам даследвання зТявляецца працэсс чытання аналзу казак на вроках лтаратурнага чытання.

Прадметам даследвання зТявляюцца разнастайныя занятк як сродак павышэння взровню вспрымання казак.

Гпотэза. Выкарыстанне творчых заданняв пры вывучэнн казак садзейнчае павышэння взровню х спрымання.

Метады даследвання: вывучэнне псхолага - педагагчнай метадычнай лтаратуры, назранне, канстатуючы зрэз, эксперымент, аналз работ.

Змест

водзны.

Глава 1. Беларуская казка. Шлях развцця. Класфкацыя.

з 1.1 Шлях развцця беларускай казк. Класфкацыя.

з 1.2 Паходжанне казак пра жывел.

з 1.3 Развцце чарадзейных казак.

з 1.4 знкненне сацыяльна - бытавык казак.

Глава 2. Вывучэнне казак з улкам жанравай спецыфк. Разнастайнасць заняткав.

з 2.1 Асаблвасц вывучэння казак розных жанрав.

з 2.2 Ад разнастайнасц заняткав да рэалзацы мэт.

з 2.3 Эксперыментальнае навучанне.

Заключэнне.

Дадатак.

Лтаратура.

Уводзны

Галовная мэта школьнага навучання - фармраванне асобы вычня. Чытанне як вучэбны прадмет мае в свам распаражэнн так моцны сродак здзеяння на асобу, як казка. Яна нясе в сабе вялк развваючы выхававчы патэнцыял: далучае дзця да маральнага вопыта чалавецтва, разввае яго мысленне. Чым глыбей павней спрынята чытачом тая ц ншая казка, тым большае вздзеянне на асобу яна аказвае. Пагэтаму в якасц з вядучых задач навучання чытанню праграма вылучае задачу навучання спрыманню мастацкага твора.

Вывучэнне эпасу в школе пачынаецца з казак. Гэта мэтазгодна, маючы наувазе вучэбна - выхаваучыя задачы, якя рашае наставнк на уроках таратурнага чатання.

Казк адпавядаюць мкненню дзяцей да герачнага, да усяго яркага незвычайнага, х здольнасц здзвляцца, перабольшваць, фантазраваць.

Казачныя стуацы канфлкты не тольк даступныя зразумелыя дзецям, яны глыбока закранаюць х пачуцц. У казках становчы герой трапляе в вельм складаныя стуацы, на яго шляху шмат перашкод выпрабаванняв, але ён х адольвае.У казцы зло караецца, справядлвасць аднавляецца.Усм свам паэтычным ладам казка вучыць дзяцей пасцгаць народнае вявленне пра добрае злое; высокае, сумленнае агднае, нзкае; гуманнае жорсткае.Прычым у казцы гэта паказана буйным планам.

Менавта на прыкладах простых, даступных творав, якм зТявляюцца казк, дзец вучацца разумець змест твора, яго асновную думку, знаёмяцца з галовным дзеючым асобам, х характарам вчынкам, цэньваюць гэтыя вчынк.У элементарнай форме дзец атрымлваюць явленне пра выявленчыя сродк мовы мастацкага твора.

ле дастаткова часта дзец, чытаючы твор, спрымаюць апсанае няправльна, недакладна. Гэта звязана з тым, што наставнк на вроках лтаратурнага чытання не працуе над здольнасцю аналзаваць твор мэтанакравана.

Як паказвае практыка, мала выразна чытаць аналзаваць твор, неабходна яшчэ вмела спалучаць гэтыя вды работы з разнастайным прыёмам заняткам, якя дапамагаюць дзецям глыбей разумець прачытанае, садзейнчаюць развццю мовы, логк мыслення выхаванню пачуццяв.

Грунтовнае вывучэнне методык работы над казкай, кампазцыйных жанравых асаблвасцей, разгляд сстэматызацыя заняткав, выкарыстовваемых на вроках таратурнага чытання, - адным словам павышэнне прафесйнага взровню стала прычынай выбару дадзенай тэмы курсавой.

На кожны твор, - псав К. ДЗ. шынск, - мы павнны глядзець як на акно, праз якое мы можам паказаць дзецям той ц нша бок жыцця.Ф А каб нешта даць ншым, трэба гатым валодаць самому.

Глава 1

з1.1 Шлях развцця беларускай казк. Класфкацыя.

Сярод апавядальных жанрав вуснапаэтычнай творчасц беларусав пераважнае месца займаюць казк. Фальклорныя творы гэтага жанру давол разнастайныя па свайму паходжанню, мастацкх асаблвасцях дэйна - тэматычнаму зместу. У сувяз з гэтым значэнне гэтага фальклорнага жанру можна было б сфармуляваць наступным чынам.

Казка - гата мастацкае, вуснае, у пераважнай большасц празачнае апавяданне сацыяльна - прававога, фантастычнага, або навелстычна - авантурнага зместу, якое адлюстроввае рэчаснасць пры дапамозе мастацкай выдумк заключае в сабе дыдактычна - павучальны сэнс. (Па Чычараву У.

Казк адносяцца да старажытных вдав фальклору. Некаторыя х жанры взнкл яшчэ в першабытным грамадстве, але, вдаць, пасля з'явлення першых нескладаных песенных вдав, у прыватнасц працовных песень. У класавым грамадстве был выклканы да жыцця новыя казачныя жанры. Некаторыя з х працягваюць сваё развццё в цяперашн час.

Народныя казк прайшл працяглы складаны шлях развцця, як яскрава адлюстравав эвалюцыю паступовы рост самасвядомасц людзей. Першапачаткова казк был цесна звязаны з мфалагчным поглядам вявленням, з анмзмам, татэмзмам (абагавленнем жывёлы, раслн нават прадметав, якя лчылся апекунам, то сародзчам людзей), магяй ншым вдам першабытнай дэалогó, з поглядам далёкх нашых продкав х навным вявленням аб прыродзе грамадстве. Гэтыя погляды вявленн вылвался в мфалогю.

Найстаражытнейшыя мфы всходнх славян да нашага часу не захавался. Яны яшчэ на раннх зтапах класавага грамадства в асновным страцл сваю язычаскую сутнасць дакладных расказав да нас дайшл в форме мфалагчных казак - казак аб жывёлах, цудадзейных (чарадзейных) казак казак-былчак, якя вызначаюцца фантастычнасцю. Так пераход ад дакладных мфав да фантастычных казак звязан з паступовым падзеннем веры в цудовнае.

Фантастыка старажытных народных казак цесна пераплецена з выдумкай, якая выражаецца менна в фантастычнай форме. Фантастычная выдумка гэтых казак мае пазнавальнае значэнне, у х перш за всё павучальная выдумка - цудовная здольнасць нашай думк заглядваць далёка вперад факта. Саправды, лаб каврах-самалётах фантазя казачнкав ведала за дзесятк стагоддзяв да вынаходнцтва аэраплана, аб вялкх скарасцях руху в прасторы прадбачыла задовга да паравоза, да газа- электраматора. Гэта сведчыць аб тым, што казк народжаны перш за всё працовнай дзейнасцю людзей х барацьбой за лепшае жыццё.

У дакласавым грамадстве был пераважна фантастычныя казк - аб жывёлах, цудадзейныя (чарадзейныя) казк-былчк. Правда, на вышэйшых этапах дакласавага грамадства, менна пры радавым ладзе, з'явлся казк новага тыпу, у якх гаварылася аб выдатных падзеях, у асаблвасц ваенных подзвгах, героях народа. Гэта был зачатк гстарычных паданняв, легенд казак, таксама бытавых паданняв казак. Аднак яны в дакласавым грамадстве часцей за всё мел таксама фантастычны характар.

Тольк в класавым грамадстве фантастыка казак набыла ншы сэнс. Гэта абумовлена ростам свядомасц мас, развццём пазнання законав прыроды грамадства. У гэты час фантастыка паступова страцла сваю непасрэднасць у адлюстраванн рэчаснасц стала вмовна мастацкм прыёмам народнай творчасц, як выкарыстовваецца з мэтай адлюстравання з'яв жыцця. З гэтым складаным працэсам цесна звызана персэнсаванне старажытных казачных сюжэтав вобразав у плане прыстасавання х да рэчаснасц класавага грамадства. Пры гэтым робцца впор на сацыяльныя з'явы, таму матывы барацьбы старажытных казак з грозным з'явам прыроды грозным жывёлам паступова пераввасаблялся в матывы сацыяльна-грамадскага характару, стал адлюстровваць новае жыццё класавыя адносны. Гэтым тлумачыцца таксама тое, што многя казк, якя взнкл в дакласавым грамадстве, пазней набыл алегарычны (ншасказальны) сэнс.

Усё ж жыццё класавага грамадства не магло знайсц повнага адлюстравання в старых казачных жанрах. Сама рэчаснасць выклкала з'явленне гстарычных паданняв, легенд казак яшчэ в большай ступен рэалстычных казак сацыяльна-бытавога зместу. З'явленне легенд рэлгйна-хрысцянскага характару, якя некальк адасоблены ад ншых казачных вдав, таксама абумовлена новай гстарычнай рэчаснасцю феадальнага часткова капталстычнага грамадства, у прыватнасц взнкненнем развццём хрысцянства.

У Беларус аж да Кастрычнка народныя казк мел для свайго развцця спрыяльную глебу. Не малаважную ролю адыграл паравнальна марудныя тэмпы рэзвцця краны, якая многя стагоддз цярпела прыгнёт захопнкав, таксама трываласць старажытных фальклорных традыцый. Сукупнасць гэтых мов садзейнчала развццю беларускай казачнай творчасц. Невыпадкова знавца всходнеславянскх казак С. У. Савчанка адзначав, што па жывасц харастве расказа беларускя казк не маюць сабе ровных.

Народныя казк, як песн, адносяцца да масавых вдав фальклору. сё ж у стварэнн распавсюджванн х вялкую ролю адыграл народныя майстры-казачнк, якм Беларусь завсёды была багата.

3 таленавтых казачнкав дакастрычнцкай Беларус вызначаюцца Рэдк Аземша, ад якх А. Сержпутовск запсав многа цудовных народнапаэтычных творав (Сказки и рассказы белорусов-полешуков. Спб., 1911). Характэрна, што Рэдк любв расказваць як цудадзейныя, так рэалстычныя казк, а Аземша - галовным чынам рэалстычныя казк анекдоты, у прыватнасц накраваныя супраць духавенства (Завдны поп, Мужык, пан ксёндз, Новы чорт нш.). Гэтыя казачнк был саправдным майстрам вуснага апавядання, мастацкай дэтал, арыгнальных замалёвак быту прыроды (асаблва добра малявав прыроду Аземша).

х казк адзначаюцца высокм дэйна-мастацкм зровнем.

Савецкая Беларусь таксама славцца казачнкам. Для прыкладу можна спаслацца на Гулевча, ад якога нашы фалькларысты запсал многа казак, у тым ку лтаратурнага паходжання. Любмым творам яго был цудадзейныя казк, у прыватнасц аб багатырах, рэалстычныя казк анекдоты, у якх найбольш повна адлюстравана барацьба працовных х мкненне да лепшай будучын.

Народныя казк з'являюцц гордасцю беларусав. Па багаццю разнастайнасца яны займаюць першае месца в казачныма рэпертуары всходнх славян адно з першых месц сярод казак народав свету.

Беларускя казк в свам развцц прайшл складаны шлях, многя этапы якога власцвы казачнаму эпасу ншых народав. Аднак найбольш блзк беларускя казк да творчасц славянскх народав, асаблва рускага вкранскага, што вынкае з агульнасц паходжання гстарычнага лёсу всходнх славян. Адсюль зразумела, чаму беларускя казк маюць больш агульных рыс з казачным эпасам рускх вкранцав, чым ласных спецыфчных асаблвасцей, на складанне якх прыпадае, магчыма, значна меншы адрэзак часу в паравнанн з см гстарычным перыядам развцця гэтага жанру.

ле побач з гэтым беларускя казк маюць сваю спецыфку з'являюцца дастойным кладам у агульную скарбнцу духовнай культуры славянскх народав. Казачны эпас беларускага народа - вельм каларытная з'ява, якая прыцягвала да сябе ввагу многх вучоных. Высока ацэньвав беларускя казк акад. Я. Ф. Карск. Ен падкрэслвав х багацце дасканаласць мастацкай формы.

Беларускя казк, як завважал даследчык, вылучаюцца з казачнага эпасу всходнх славян вялкай колькасцю казак аб жывёлах, наявнасцю рэшткав некаторых архачных форм, якя дапамагаюць даследчыкам вырашаць праблемы паходжання развцця казачнага эпасу всх славянскх народав. Але найбольш стотнай адзнакай, што вызначае казачны эпас беларусав надае яму вялкае грамадска-палтычнае значэнне, з'являецца наявнасць значнай групы антыпрыгоннцкх антырэлгйных казак. Антыпрыгоннцкя антырэлгйныя казк ёсць у фальклоры ншых народав, аднак спецыфчныя вмовы, у якх беларускя працовныя вял барацьбу супраць класавых ворагав, садзейнчал таму, што гэтыя творы набыл незвычайную дэйную вастрыню распавсюджанне в масах.

Беларуск казачны эпас вызначаецца таксама сваёй паэтычнай мовай, хаця многя паэтычныя сродк кампазцыйныя прыёмы з'являюцца агульным для казак сх славян.

Некаторыя вядомыя в славянскм фальклоры вобразы набыл в казачным эпасе беларускага народа своеасаблвае мастацкае ввасабленне. Асобныя мастацкя вобразы можна лчыць больш ласцвым беларускаму фальклору.

Казк ва всёй сукупнасц можна вызначыць як вуснапаэтычныя эпчныя апавяданн, якя адлюстровваюць рэчаснасць (пры дапамозе выдумк)а у фантастычным або рэалстычным асвятленн. У сувяз з гэтым се народныя казк па спосабу адлюстравання рэчаснасц можна раздзялць (умовна) на два цыклы: фантастычныя рэалстычныя. Да першых адносяцца тыя, у якх пераважае фантастыка, да другх - казк з рэалстычным паказам жыцця.

Да фантастычных казак, якя взнкл яшчэ в дакласавым грамадстве, адносяцца казк аб жывёлах, цудадзейныя, або чарадзешыя, казк, казк-легенды, гстарычныя. легенды большасць гстарычных казак. Да рэалстычных казак, якя з'явлся в класавым грамадстве, належаць гстарычныя паданн, некаторыя гстарычныя казк, сацыяльна-бытавыя казк-навелы, анекдоты, сказы сацыяльна-бытавыя паданн. Асобную групу складаюць казк-небылцы надакучныя казк, у якх мудрагелста спалучаюцца фантастычныя, рэалстычныя элементы.

Беларускя казк можна падзялць на некальк вялкх груп, лчваючы дэйна-тэматычны змест характар мастацкай выдумк. У сучаснай фалькларыстыцы прынята звычайна такая класфкацыя казак: казк аб жывёлах, казк чарадзейныя, бытавыя, авантурна-навелстычныя казк-былчк. се гэтыя катэгоры казак, зразумела, вядомы в беларускм фальклоры, але найбольш пашыраным вдам беларускх казак, на якх неабходна спынцца больш падрабязна, з'являюцца казк аб жывёлах, чарадзейныя сацыяльна-бытавыя, сярод х вылучаюцца антыпрыгоннцкя, антырэлгйныя власна бытавыя.

Гэта класфкацыя, як многя ншыя, мае свае недахопы можа быць прынята тольк вмовна. У працэсе творчага развцця вуснай народнай паэзó класфкацыйныя межы могуць парушацца, часта адзн той жа твор набывае рысы чарадзейнай антыпрыгоннцкай казк, або казк аб жывёлах чарадзейнай г. д. Аднак класфкацыя, няхай вмовная, вельм патрэбна. Яна групуе творы па асаблвасцях сстэмы мастацкх вобразав, стылю г. д. дазваляе глыбей разумець прыроду спецыфку казачнай фантастык кожнай з вылучаных груп творав, х дэйны змест, асаблвасц мастацкай формы, шлях перспектывы развцця многя ншыя важныя пытанн.

Такм чынам, казк адлюстровваюць эвалюцыю рост самосвядомасц людзей. Гэты вд фальклору бярэ свой пачатак з мфав. Развццё беларускай казк садзейнчала сукупнасць маруднага тэмпу развцця нашай краны трываласць старажытных фальклорных традыцый. З таленавтых казачнкав Беларус вызначаюцца Рэдк Аземша, чые казк адзначаюцца высокм дэйна - мастацкм зровнем. Беларускя казк блзк да творчасц славянскх народав, асаблва рускага укранскага, што вынкае з агульнасц паходжання гстарычнага лёсу сходнх славян.

снуюць розныя падыходы да класфкацы казак:

1. Па спосабу адлюстравання рэчаснасц.

2. З лкам дэйна - тэматычнага зместу характару мастацкай выдумк.

з 1.2 Паходжанне казак пра жывел.

Казк аб жывёлах (або жывёльны эпас), па всёй верагоднасц, з'являюцца самым старажытным па паходжанню. Аб гэтым гаворыць не тольк прастата х зместу, але в першую чаргу адлюстраванне в гэтых казках старажытнейшых мфалагчных поглядав такх явленняв, як анмзм, татэмзм змарфзм (увасабленне бажэствав у вобразах звяров). Першабытныя людз сустракался вял барацьбу перш за всё з жывёлам. Таму натуральна, што жывёлы прыцягвал асаблвую ввагу нашых далёкх продкав, што адлюстравана в х казках-мфах, у якх дзейнчаюць жывёлы, в радзе выпадкав побач з м выступаюць людз.

На раннх этапах развцця чалавечага грамадства многя жывёлы, у асаблвасц такя грозныя звяры, як мядзведзь, вовк нш., здавался людзям разумным стотам, бо яны вмел (у слу натуральнага адбору) лёгка здабываць сабе ежу, хавацца ад ворагав, у тым ку ад палявнчых, нечакана нападаць на х г. д. сё гэта парадзла няправльныя вявленн першабытных людзей аб здольнасц жывёл думаць, разважаць, гаварыць, разумна наладжваць сваё жыццё.

3 цягам часу, з паступовым пазнаннем падпарадкаваннем прыроды, у тым лку прыручэннем многх карысных жывёл, з развццём прылад сродкав, якя забяспечвал людзям перавагу над звярам, характар вобразы казак-мфав аб жывёлах стал мяняцца. Татэмы пачал губляць звышнатуральную слу, наогул казачныя жывёлы стал вступаць людзям ва всм. Казк-мфы аб жывёлах паступова перастал прымацца всур'ёз, стала всведамляцца х фантастыка. Так мфалагчныя расказы аб жывёлах ператварылся в казк з х

усвядомленай выдумкай. Самыя старажытныя казк-мфы в крайнм выпадку паказвал найбольш грозных жывел не тольк разумным, але моцным, якя перамагал чалавека. У больш позня часы вжо чалавек аказваецца пераможцам. Напрыклад, у казцы Мужык, мядзведзь са апавядаецца аб тым, як селянн перахтрыв не тольк мядзведзя, але су: пры дапамозе яе забв мядзведзя, затым су зацкавав сабакам. У казцы Чалавечы розум гаворыцца аб перамозе селянна над вовкам, дзкам мядзведзем г. д. Такя казк аб жывёлах магл з'явцца в больш позня часы, не раней пераходнага перыяду ад дакласавага да класавага грамадства, кал вжо была адчувальнай сла не тольк калектыву, але асобнага члена грамадства.

Казк аб жывёлах, адарвавшыся ад мфалагчнай асновы дакласавага грамадства, стал набываць новы сэнс. У класавым грамадстве, пераважна в эпоху феадалзму, многя з х ператварылся в алегарычныя апавяданн: пад вобразам звяров стал мець на ввазе людзен, прычым традьшыйныя вобразы жывёл захавал асновныя рысы. Гэта датычыць перш за всё такх калсьц грозных, моцных або хтрых жывёл, як мядзведзь, вовк са, але яны в многх выпадках стал абазначаць розных насльнкав, эксплуататарав - людзей, якя жывуць за чужы кошт, крывдзяць ншых, таксама адзн аднаго. У гэтым чотка адблася сацыяльная алегорыя многх казак аб жывёлах, ласцвых класаваму грамадству.

легарызм забяспечыв многм казкам аб жывёлах паравнальна вялк поспех сярод працовных феадальнага, таксама капталстычнага грамадства. Гэтыя казк вспрымался па-новаму, як вуснапаэтычныя творы, фантастыка якх служыла раскрыццю сацыяльных адносн, малявала розныя сацыяльныя тыпы, розныя рысы чалавечага характару, таксама рэалстычныя бытавыя карцны. Пры гэтым фантастыка такх казак, як х вобразы, мае вмовны характар. Зна-чыць, такя казк аб жывёлах нельга безагаворачна адносць да жывёльнага эпасу. Гэта па сутнасц рэалстычныя сацыяльна-бытавыя казк, але алегарычнага характару. Яны тольк генетычна (па паходжанню) звязаны са старажытным жывёльным эпасам. З'явленне такх казак абумовлена класавым грамадствам.

Многя казк аб жывёлах у класавым грамадстве ператварылся в байк Ч павучальна-забавныя апавяданн, прызначаныя галовным чынам для дзяцей. У х проста выразна раскрываюцца тыповыя рысы характару паводзн звяров, што мае пазнавальнае значэнне. Такя, напрыклад, казк - байк аб рукавчцы, у якой пасяллся розныя звяры, аб вераб' былнцы нш. Гэтыя казк таксама часта звяртаюцца да алегоры, перадаючы рысы характару паводзн людзей. Так, у казцы аб рукавчцы мядзведзь выступае як пэвны сацыяльны тып - як насльнк, але в той жа час у яго вобразе адлюстраваны тыповыя рысы звера, якя таксама могуць спрымацца алегарычна (як чалавечыя рысы, ласцвыя цельпухам).

Звычайна в беларускх казках аб жывёлах дзейнчаюць звяры птушк, якя характарызуюць мясцовую фауну: мядзведзь, вовк, сца, заяц, дзк, жорав, чапля, цецярук, дзяцел, верабей, дрозд, таксама хатня жывёлы птушк: казёл, баран, конь, сабака, кот, певень нш. жо нават адзн пералк дзеючых асоб гэтых творав паказвае, накольк моцна звязаны казк з жыццём х творцав з навакольнай прыродай як яны адрознваюцца ад казак ншых народав свету.

дна з асаблвасцей казак - замацаванне за жывёлам пэвных якасцей, якя вызначаюць паводзны герояв у розных стуацыях. Лсца вызначаецца хтрасцю, гэта амаль завсёды прыносць ёй поспех у бойках спрэчках з ншым звярам. Вовк дужы, але вёльм прагны, неразумны, таму яго часта абдурваюць сца, свння нават гус. Не вызначаецца розумам мядзведзь, галовная рыса якога Ч незвычайная сла. Ндварот, вельм мудры разважлвы кот; як дае парады пакрывджаным нават выступае х абаронцам. Кот сца дзякуючы кемлвасц смеласц перамагаюць мядзведзя, вовка дзка.

дна з шырока вядомых рускм, беларускм кранскм казачным эпасе казка Церам-церамок паказвае асуджае панаванне дужага над слабым. Яе беларускя варыянты Дзедава рукавчка, Муха-хахавка нш. вельм трапна красамовна характарызуюць звяров. У дзедавай рукавчцы сабрался жаба Ч лпаня-пацягуня, рак-тарабун, заяц - па бярэзнчку прыгун, сца - добрая маладзца вовк -лз-за куста хапун, якх цсне зверху прыцскун Ч мядзведзь.

дэалы народа, яго высакароднае маральнае аблчч яскрава праявлся в казках, якя вславляюць мкненне да працы справядлвасц, сябровства взаемадапамогу, смеласць, рашучасць, знаходлвасць. Разам з тым народ рашуча крытыкуе адмовнае. З тонкм гумарам казк высмейваюць фанабэрыстасць, зайздрасць, баязлвасць. У казцы Як кот сабака з вавком дружбу вадзлû асуджаецца нявдзячнасць, здрада таварышам. Спачуванне в слухача выклкаюць стары конь, сабака або кот, якх нявдзячны гаспадар выганяе з дому, бо яны яму вжо больш не могуць прынесц карысц. Звычайна в в казках на дапамогу пакрывджаным прыходзяць ншыя звяры справядлвасць перамагае.

Сярод казак аб жывёлах своеасаблвай пабудовай вылучаецца група камулятывных або ланцугападобных творав. Сюжэт казк лёгка падзяляецца на асобныя эпзоды-звенн. Кожны наступны эпзод ключае в сябе дэтал папярэднх дапавняецца нечым новым. 3 кожнай новай падзеяй павялчваецца колькасць дзеючых асоб, адбываецца нарашчэнне дзеяння.

Камулятывныя казк, як ншыя казк аб жывёлах, был непарывна звязаны з жыццём сваёй эпох. Яны адлюстравал погляды працовных, х адносны да розных з'яв грамадскага жыцця побыту.

Казк аб жывёлах, якя займаюць значнае месца в казачным эпасе беларускага народа, з'являюцца па свайму паходжанню найбольш старажытным, аб чым сведчаць старажытных вераванняв, навная першабытная фантазя некаторых творав, сцёршая межы памж светам жывёл светам людзей. знкшы в дакласавым грамадстве, казк аб жывёлах разввался далей у класавым грамадстве, папавнялся новым творам. На жаль, нават самыя першыя запсы беларускх казак не даюць дастатковага матэрыялу для характарыстык гэтых творав на раннх этапах х развцця.

Казк аб жывёлах знкл пад плывам працовнай практык. Яны адлюстроввал не тольк адносны чалавека да навакольнага свету, але тыя мэты, да дасягнення якх мкнулся людз. Падкрэслваючы гэты бок народнай паэзó, А. М. Горк псав, што в казках мфах лмы чуем водгук працы над прыручэннем жывёл, над адкрыццём лекавых трав, вынаходнцтвам прылад працы.

Як сцвярджаюць даследчык казак аб жывёлах, на развццё гэтага вду казачнага эпасу вялк вплыв аказал анмстычныя асаблва татэмстычныя вявленн першабытных людзей. Такя сцвярджэнн правльныя, аднак было б памылковым чыць анмзм татэмзм асновай знкнення казак аб жывёлах той глебай, на якой фармравалася фантастыка гэтых гворав. яуленн першабытных людзсй аб тым, што жывёлы могуць размавляць памж сабой, думаць рабць многае з таго, што власцва тольк чалавеку, магл взнкнуць взнкл раней татэмзму не залежал ад абагавлення жывёл. Перш чым абагавляць пэвных жывёл чыць х сваш роданачальнкам - татэмамû, чалавек павнен быв зняць х на гэту вышыню, надавшы м розныя звышнатуральныя якасц, водгук якх можна знайсц в казках.

Непасрэдна ж водгук татэмстычных явленняв, якя досыць шырока был распавсюджаны сярод славянскх плямёнава вплывала н развццё народнайа творчасц, у наявных запсах казак сходнх славян аб жывёлах сустракаюцца вельм рэдка. Найбольш вядома казка пра мядзведзя на павай назе, што рэзка адрознваецца ад ншых казак, дзе галовнай дзеючай асобай з'являецца мядзведзь. Казка апавядае аб тым, яка мядзведзь, якому адсекла лапу, дзе адпомсцць селянну яго жонцы, што парушыл забарону паляваць на свяшчэнную жывёлу Чтатэма.

Першапачатковы сэнс казак аб жывёлах, у якх адлюстравана залежнасць чалавека ад сл прыроды, паступова змянявся. Пад плывам працовнай практык, кал, як гаварыв А. М. Горк, лрук вучаць галаву, затым паразумневшы галава вучыць рук разумныя рук знов вжо мацней садзейнчаюць развццю мозгу, чалавек сё больш больш вызвалявся ад лады прыроды, падпарадковваючы яе сабе. Змянялася свядомасць чалавека, у яго вявленнях аб навакольным свеце всё больш пачынав пераважаць рацыянальны пачатак. Новыя адносны чалавека да прыроды з'яв сацыяльнага жыцця знайшл сваё адлюстраванне в народнай вуснапаэтычнай творчасц.

У эпоху феадалзму многя казк аб жывёлах стал па сутнасц казкам сацыяльнага зместу. У гэтых творах захавался трапныя назранн над з'явам прыроды, характарам, паводзнам звычкам розных жывёл, але галовным аб'ектам х став чалавек яго становшча в класавым грамадстве. Аднак карэнныя змены в змесце не выклкал значных змен у мастацкай форме гэтага тыпу казак. Як слушна завважыв У. П. Анкн, выдумка в казках страцла свой былы характар ператварылася в паэтычную вмовнасцьЕ, ншасказанне, алегорыю. Пераход старажытнай фантастык в алегорыю быв тым натуральней, што раней жывёлы надзялялся антрапаморфным рысам: звер чывся стотай, якая валодае мовай чалавечым розумам. Казк аб жывёлах зраблся в пераважнай большасц алегарычным творам, у якх народ адлюстроввав розныя бак свайго жыцця, выкрывав заганы грамадства, заснаванага на прыгнечанн чалавека чалавекам.

Казк аб жывёлах давно спынл сваё развццё, але янь шырока бытуюць в нашы дн. Гэта каштовная спадчына народнай культуры, якая дапамагае нам выховваць дзяцей Невыпадкова казк аб жывёлах так шырока выкарыстов ваюцца в дзцячай лтаратуры, у дзцячым тэатры кно Акрамя таго, яны маюць вялкае пазнавальнае значэнне, дапамагаюць раскрыць многя бак жыцця погляды нашых далёкх продкав.

Казк аб жывелах зТявляюцца самым старажытным па паходжанню. З цягам часу адбываецца ператварэнне мфалагчных расказав аб жывёлах у казк з выдумкай, пасля набываюць новы сэнс, ператвараючыся в алегарычныя апавяданн. Кожны вд казк непарывна звязаны з жыццём сваёй эпох, адлюстраваннем поглядав, адносн людзей да жыцця побыту.

з 1.3 Развцце чарадзейных казак.

Да найбольш старажытных казак, акрамя жывёльнага эпасу, адносяцца таксама цудадзейныя, або чарадзейныя, казк.

х знкненне адносцца да часов першабытнага грамадства.

Сутнасць цудадзейных (чарадзейных) казак заключаецца в х назве. Навакольная рэчаснасць у гэтых казках прапускаецца праз фантастычную прызму тут гаворыцца аб розных цудах, ператварэннях, незвычайных героях, пачварах ввогуле фантастычных стотах, аб перамозе казачных герояв над ворагам. У гэтым своеасаблва адлюстровваюцца рэальныя грамадскя бытавыя адносны барацьба людзей за асваенне падпарадкаванне прыроды. Фантастыка в гэтых казках вызначае х змест, вобразы, часта паэтыку.

Грозныя з'явы прыроды яе панаванне над людзьм, таксама варожыя слы чалавечага грамадства в старажытных казках васаблялся в мфчныя вобразы. Такм выступаюць розныя пачвары, цмок, зме, ведзьмы, чэрц, Баба-яга, Кашчэй Бяссмертны, Цуда-Юда нш. У х народная фантазя ввасобла варожыя людзям слы прыроды грамадства. Гэтыя вобразы на працягу многх стагоддзяв набыл встойлвыя рысы, як х працвнк - казачныя геро: волаты аслк.

Характэрна, што в цудадзейных казках, як в ншых народных казках, завсёды перамагаюць геро - носьбты лепшых рыс народа выразнк яго мкненняв. Гэтыя геро ввасабляюць народныя паняцц аб сумленн, чэсц, справядлвасц, дабраце гуманнасц, х вораг - сё коснае, цёмнае, класава-эгастычнае. Перамога казачных герояв азначае перамогу маральна-этычных дэалав свабодалюбвых мкненняв працовнага народа. Героям звычайна нялёгка дастаецца перамога, але затое м служаць птушк, звяры, раслны на-ват мфчныя стоты.

Героям чарадзейных казак амаль завсёды дапамагаюць цудовныя памочнк.

м могуць быць людз - мудрая дзявчына, парады якой выратовваюць аслка, старэньк дзядок, што дорыць герою чаровныя прадметы (збанок, абрус, рог, торбу-саматруску, тапор-самасек, дыван-самалёт), таксама жывёлы - карова, конь нш.

Прыроду гэтых вобразав трэба разглядаць зыходзячы з х функцый у казках. Яны в большасц сваёй якраз з'являюцца вынкам вобразнага, гпатэтычнага, але вжо тэхналагчнага мыслення нашых продкав, адлюстровваюць х мары падпарадкаваць прастору, час, дасягнуць дабрабыту. У некаторых вобразах цудовных памочнкав можна завважыць рэштк культу продкав, татэмстычных уявленняв, магó.

Культ продкав, рэштк якога да нядавняга часу заховвался на Беларус в выглядзе свята лдзядов - памнання памёршых, складае вявленн аб тым, што пасля смерц продк вплываюць на жыццё свах нашчадкав. Яны могуць абара-няць людзей ад розных злых духав ншых варожых стот, рабць дабро, але кал да х паставцца з непавагай, то могуць прынесц вялкую шкоду. Паравновваючы сэнс старажытных культав абрадав з казкам, геро якх, выконваючы наказ бацьк, ходзяць на яго маглу, за што атрымлваюць незвычайныя падарунк, можна завважыць некаторыя агульныя рысы.

3 развццём свядомасц людзей, пазнаннем грамадскх з'яв падначаленнем прыроды мфалогя страцла сваю глебу. Верагоднасць мфав стала знкаць; яны стал вспрымацца як фантастычныя выдумк. Гэта адбылося не адразу, паступова, на першых этапах развцця класавага грамадства. У сувяз з гэтым цудадзейныя казк, як многя казк аб жывёлах, набыл новы характар - яны стал пры дапамозе выдумк, у якой яшчэ вялкую ролю адыгрывала фантастыка, адлюстровваць рэчаснасць класавага грамадства.

У класавым грамадстве казачныя геро стал ввасабляць народныя слы, дэалы мкненн. Яны набыл, у прыватнасц, лепшыя рысы шматлкх змагаров супрань наслля прыгнёту як з боку захопнкав так з боку свах эксплуататарав, якя в сваю чаргу ввасоблся в вобразах казачных ворагав. У многх цудадзейных казках стал адлюстроввацца таксама бытавыя сямейныя адносны, авантурныя прыгоды.

Давол шматлкя цудадзейныя казк стал адлюстровваць барацьбу народа Рус супраць ншаземных захопнкав, васобленых у вобразах цмока, змея або Кашчэя Бяссмертнага (казк Курыла Кажамяка, л

вашка - мядзвежае вушка нш.). Геро гэтых казак нагадваюць былнных волатав. Больш таго, рад старажытных казак па-свойму павтарае сюжэты герачных былн, у якх выступаюць

лья Мурамец, браты-волаты ншыя аслк-геро.

Сярод беларускх чарадзейных казак, якя найбольш повна захавал рысы старажытнасц, можна вылучыць творы аб подзвгах аслкав Ч

вашк-Мядзведжаг вушка, Кацгарошка, Дубн-багатыра, Гарын-багатыра, Вярндуба нш. Яны выступаюць як змагары з правду, справядлвасць, супраць розных варожых сл.

Вельм пашыраны был на Беларус творы, якя в паказальнках казачных сюжэтав аб'ядновваюцца в групу казах аб трох царствах. У пошуках Кашчэя або шматгаловага змея герой трапляе спачатку в меднае, потым у срэбнае, нарэшце, у залатое царства, дзе перамагае ворага вызваляе захопленую м у палон царскую дачку.

Сстэма вобразав казак аб аслках тыповыя для х Мастацкя сродк даюць шырокя магчымасц для вславлення геразму, мужнасн, рашучасц слы, любв да свайго народу адданасц яму.

дэалы, за якя змагаецца становчы герой, завсёды знаходзл жывы водгук у сэрцах слухачов, выклкал спачуванне. Малюючы вобраз свайго героя, народ з багатай палтры мастацкх сродкав найбольш часта вельм вдала выкарыстоввав гпербалу, якая дапамагала зняць героя над рэчаснасцю, але не адрывала ад яе. Гпербалзацыя слы ншых якасцей становчага вобраза завсёды арганчна спалучалася з складненнем задач, якя павставал перад героем, што заховвала рэальныя суадносны сл, надавала напружанасць дзеянню, змацняла канфлкт мастацкага твору. Шматвяковая мастацкая практыка пераканавча паказала, што без такога захавання рэальных суадносн сл, кал перад становчым героем павстаюць саправдныя цяжкасц, не можа быць павнацэннага мастацкага твору.

На паравнальна раннх этапах класавага грамадства взнкл цудадзеóныя казк аб шчасц, горы, якя выражаюць дэ сацыяльнай несправядлвасц. Такя, напрыклад, казк Шчасце гора, Каваль аднавокае гора нш. У х старажытныя вявленн аб лёсе чалавека набыл больш канкрэтны змест, падказаны новай сацыяльнай рэчаснасцю - няровнасцю класав сацыяльных груп. Асаблва яскрава адлюстравана гэта в казцы Шчасце гора, якая адразу ж пачынаецца з замалёвк сацыяльнага кантрасту: Жыл сабе два браты: адзн з х быв вельм багаты, друг бедны. Пайшов раз бедны папрасць у багатага каня поле папахаць, багач яму кажа...

Новыя вмовы жыцця выклкал з'яуленне в цудадзейных казках новых герояв ворагав. Так, героям в радзе выпадкав выступаюць бедныя сяляне, рамеснк, салдаты, ворагам - цары, паны, кулак г. д. Гэтыя вобразы цудадзейных казак абумовлены жыццём класавага грамадства. Яны разввался побач з традыцыйным казачным вобразам, якя набыл в асновным новы сэнс. Зразумела, блжэй да рэчаснасц был новыя вобразы, перад якм всё больш адступал мфалагчныя персанажы.

У цудадзейных казках часам у якасц герояв выступаюць царэвчы, каралевчы, царэвны, каралевны м падобныя персанажы. Аднак дзеянням паводзнам яны цалкам нагадваюць народных герояв, з'являюцца выразнкам народных нтарэсав. У такх вобразах адлюстравана, вдаць, мара народа аб дасягненн дабрабыту, часам дэалзацыя добрых царов добрых князёв, што было характэрным для працовных мас, у асаблвасц сялянскх, перыяду феадалзму, часткова капталзму.

Самым любмым героем цудадзейных казак з'являецца

ван (

ванька)-дурак (

ванька-дурачына), як паступова выявляе свае здольнасц слу, перамагаючы всх ворагав на шляху да асабстага всеагульнага шчасця. У гэтым вобразе смвалчна паказаны якасц всяго працовнага народа.

З абвастрэннем класавых супярэчнасцей сё ярчэй праявлялася сацыяльная сутнасць многх цудадзейных казак. Так, з змацненнем прыгоннцтва з'явлася нямала казак, у якх дадзены рэалстычныя характарыстык эксплуататарав, а таксама адлюстравана барацьба з м працовнага народа.

У наш час цудадзейныя казк амаль спынл сваё развццё, бо сучасная рэчаснасць апярэдзла самую смелую казачную фантастыку казку зрабла явай. Пароджаныя верай у цуды, мфалагчным вявленням аб прыродзе, гэтыя казк в наш час не маюць пад сабой пажывнай глебы. в эстэтычным развцц народа з'являюцца давно пройдзенным этапам. се яны яшчэ давол актывна жывуць у вусным псьмовым бытаванн, як каштовная культурная спадчына, таксама як сродак забавы для дзяцей моладз.

Чарадзейныя, або як х яшчэ называл, мфчныя казк, па свайму паходжанню таксама з'яуляюцца вельм старажытным. Аднак мы маем абмежаваны матэрыял, каб даць повны малюнак узнкнення всх этапав развцця гэтых творав.

Чарадзейныя казк - гэта творы аб надзвычай дужых, смелых людзях ц аб звычайных сялянах, якя з дапамогай цудовных памочнкав перамагаюць розныя цёмныя, варожыя народу слы: шматгаловага змея, паганага цмока, кашчэя бессмяротнага нш. Фантастыка гэтых казак не тольк надзяляе герояв незвычайнай слай, яна дазваляе м перадольваць за каротк час вялкя адлегласц, краваць розным стыхям прыроды. У аснове гэтай фантастык трэба бачыць мкненне людзей да авалодання прыродай, падпарадкаваць сабе яе таямнчыя, незразумелыя для нашых далёкх продкав слы.

з 1.4 знкненне сацыяльна - бытавых казак.

Сацыяльна-бытавыя казк, взнкл в класавым грамадстве, кал вытворчыя слы дасягнул значных поспехав у свам развцц свядомасць чалавека пад плывам працовнай практык класавай барацьбы всё больш вызвалялася ад памылковых фантастычных поглядав на навакольны свет. У сувяз з гэтым казачная фантастыка пачынае разввацца в новым напрамку.

Вядома, што беларуск народ на працягу стагоддзяв знаходзвся не тольк пад сацыяльным, але пад нацыянальным рэлгйным прыгнётам. У гэтых мовах барацьба супраць прыгнятальнкав, якм был беларускя, польскя, лтовскя, рускя памешчык, злвалася з барацьбой супраць ншаземных захопнкав рабавнков. Гэтыя асаблвасц гстарычнага развцця Беларус мел моцны вплыв на дэйны змест, сстэму вобразав, мову беларускх антыпрыгоннцкх антырэлгйных казак, якя пры всёй сваёй блзкасц да аналагчных творав рускага вкранскага фальклору маюць свае спецыфчныя рысы. Многм беларускм антыпрыгоннцкм казкам ласцва геразацыя вобраза народнага змагара, як выступае абаронцам эбяздоленых пакрывджаных. Вобраз мужнага волата, саправднага народнага заступнка створаны в адной з лепшых казак беларускага народа Аслак. Яе герой, Аслак, наследуе лепшыя якасц герояв былннага эпасу. Яго сле, мужнасц адвазе магл б пазайздросцць многя былнныя багатыры. Ён наследуе таксама палымяную любов да свайго народа Ч вызначальную якасць лепшых вобразав вуснапаэтычнай творчасц.

Вельм характэрна, што працяг развццё фальклорных традыцый дзе в двух напрамках: у плане выкарыстання традыцыйных для герачнага эпасу мастацкх сродкав, напрыклад гпербалзацы, в плане наследавання развцця лепшых вызначальных рыс вобраза эпчнага героя. Якраз такое арганчнае спалучэнне гэтых двух напрамкав дае найбольшы плён, заховваючы адзнства формы зместу. Аднак у вобразе Аслка ёсць новыя рысы, народжаныя сваёй эпохай,Ч ён змагар супраць класавых ворагав сялянства, у той час, кал яго папярэднк, геро былннага эпасу, змагался в большасц выпадкав супраць ншаземных захопнкав, аховвал рубяжы роднай зямл.

Вуснам Аслка беларуск народ выказав свае мары аб згуртаванасц в барацьбе з прыгнятальнкам, нязгасную надзею на перамогу над ворагам. У той жа час сялянск герой нясе в сабе рысы класавай абмежаванасц, якая характэрня для той эпох: шлях з'яднання супольнай барацьбы был яшчэ малавядомы сялянству.

Побач з герачным антыпрыгоннцкм казкам в эпоху феадалзму хутка разввался сатырычныя творы, накраваныя супраць класавых ворагав сялянства. Сатырычныя казк нетольк дапамагал народу ясней бачыць паразтызм драпежнцтва панов, х амаральнасць нянавсць да працовных мас х культуры, не тольк разбвал рассейвал розныя недарэчныя байк аб добрых панах, пры дапамозе якх эксплуататары х памагатыя спрабавал распавсюджваць у масах антынародныя дэ класавага мру адцягнуць х ад класавай барацьбы. Сатырычныя казк, паказваючы адмовныя рысы прыгнятальнкав, падкрэслвал перавагу простага народа тым самым мацоввал в м пэвненасць у сваёй канчатковай перамозе.

Раскрыццё супярэчнасцей памж знешняй паказной велччу пана яго внутранай, саправднай нкчэмнасцю стварае сатырычны вобраз, як набывае сацыяльнае гучанне. Сарвавшы маску з пана, казка выкрывае саправдны твар эксглуататара выклкае да яго пачуццё гневу агды. Аднак сатырычныя казк не тольк адмавлял тагачасную рэчаснасць, заснаваную на няровнасц прыгнёце. Яны сцвярджал свой дэал народнага героя - простага селянна, працай якога створаны багацц на зямл.

Становчыя геро шырок вядомыха на Беларус сатырычных казак Мужык пан, Адказы мужыка, Не люба -не слухай нш. вабяць сваёй смеласцю, рашучасцю, непрымрымасцю д прыгнятальнкав.

Ужо в феадальную эпоху в вуснапаэтычных творах беларускага народа пачало праявляцца крытычнае ставленне да рэлгó царквы. Гэта сведчыць аб тым, што рэлгйныя люзó аб вечным замагльным шчасц, якм суцяшала царква, не магл стрымаць росту антырэлгйных настрояв.

буджэнне класавай самасвядомасш працовных, мкненне пазбавцца ад невыноснага сацыяльнага духовнага прыгнёту был рэальнай асновай для взнкнення фальклорных творав, у якх народ выказвав свой гневны пратэст супраць заняволення выкрывав эксплуататарскую сутнасць царквы рэлгó. Пратэст супраць сацыяльнай несправядлвасц, супраць асвяшчэння аправдання мем бога здзекав аднаго чалавека з другога чуваць у вуснапаэтычных творах. у якх крытыкуюцца мфчныя бог, святыя апосталы, лсвяшчэннае псанне, вера в цуды г. д.

Вучэнню царквы аб семагутнасц, мласэрнасц, справядлвасц святасц бога, таксама апосталав ншых божых абраннкав беларуск народ процпаставв творы, якя развенчваюць царковныя дэалы.

Вобраз бога в народных творах нярэдка надзяляецца такм адмовным людскм рысам, што яны разбураюць, сякае вявленне аб яго святасц. Бог - злосны ашуканец. "Яго ашуканства накравана на замацаванне сацыяльнай несправядлвасц, на абарону нтарэсав панов. I бог ашуканствам жыве, у аднаго адбярэ, другому дасць.

менна такм ашуканцам павстае бог у казках Несцерка, Цмошка в бога нш.

Не з меншай дасцпнасцю развенчваецца в беларускх народных казках святасць божых годнкав. Насуперак царковным легендам, якя праславляюць божых абраннкав - святых, - народныя казк малююць х ганарыстым, помслвым, злапамятным, карыслвым, п'янцам, зладзеям. ашуканцам,

Папулярнасцю карыстался народныя казк анекдоты, у якх высмейвался царковныя набажэнствы, казанн свяшчэннкав, малтвы. знкненню пашырэнню такх вусных творав спрыяла стракатасць веравызнанняв насельнцтва Беларус XVIIЧXV стст.

Найбольш пашыранай формай сатырычнага абсмейвання набажэнствав была пародыя, якая паражае аб'ект, карыстаючыся яго ж зброяй (стылем, мелодыяй нш.). Нярэдка парадыя включалася в казк як х саставная частка.

бсмяянне паповскх малтвав нярэдка спалучалася з выкрыццём цудав х святых стваральнкав (Набожны ксёндз нш.).

Ксёндз, расказвалася в адной казцы, прывучыв голуба есц гарох з вуха. Аднойчы боск служка рашыв стварыць цуд: выклкаць у час пропаведз святога духа. Дамоввся ён з касцёльным служкаю, каб той пусцв з хорав голуба, як тольк в час пропаведз звернецца да святога духа з просьбай паказацца людзям. Так зрабл. Голуб прыляцев да ксяндза пачав выбраць гарох з яго вуха. Ксёндз аб'явв, што прыляцев святы дух, в залале пропаведз ляк тупнув нагою, так дошк выламался, голуб цёк, ксёндз завс у паветры. Став прасць ксёндз, каб яго ратавал, людз сказал: Няхай жа ксяндза-пробашча выратуе дух святы! Засмяялся пайшл.

б развцц антырэлгйных настрояв беларускага народа сведчыла таксама вялкая колькасць сатырычных казак, якя змяшчал крытыку духавенства, часцей за всё папа ксяндза.

Вастрыня сатырычнага абсмейвання папа як эксплуататара абумовлвалася галовным чынам тым, што в саправднасц духавенства насуперак свам заклкам адмавляцца ад багацця было адным з самых багатых сасловяв царскай Расó. А эксплуатацыя народа, як адкрытая, так замаскраваная рэлгяй, была галовнай крынцай нажывы духавенства.

У шматлкх народных творах выкрываецца паразтызм амаральнае аблчча царковнкав. Прагнасць да чужога дабра - адна з асновных рыс папа ксяндза, якую з'едлва высмейвав беларуск народ.

У адрозненне ада антыпрыгоннцкх антырэлгйныха казак, якя асвятлял важныя пытанн грамадскаг жыцця, бытавыя казк, як сведчыць сама х назва, закранал тэмы, звязаныя аз павсядзённым побытам селянна. Паказваючы адносны памж членам сям', памж асобным сялянам г. д., бытавыя казк вялкую ввагу надавал.маральна-абычаёвым этычным пытанням. Адлюстровваючы мараль працовнага сялянства, бытавыя казк рэзка асуджал прагнасць, зайздрасць (казка Падчарыца чорт), непавагу да баць-. ков (казк Кузьма), пляткарства, ашуканства, нядбайнасць, ляноту нш. Народ кпв з языкатых, партых няверных жонак (казк Вада памагла, Скамарох), ганьбавав злых мачых (Бабна дачка дзедава дачка). Аднак, крытыкуючы все гэтыя недахопы, народ нкол не засланяв м становчых якасцей простаг працовнага чалавека, якя вызначаюць сё яго аблчча: працавтасц, сумленнасц, спагадлвасц, смеласц, рашучасц, востраг розуму. Многм бытавым казкама ласцвы тонк мякк гумар, скрозь як прасвечваюць прыхльныя адносны народа да герояв гэтых творав.

Найбольш важным сярод беларускх сацыяльна-бытавых казак з'являюцца антыпрыгоннцкя антырэлгйныя творы, дэйна-тэматычны змест якх ахоплвае многя стотныя сацыяльныя з'явы свайго часу, адлюстровваючы вызваленчую барацьбу беларускага народа рост яго класавай свядомасц.

з 2.1 Асаблвасц вывучэння казак розных жанрав.

Большасць казак аб жывёлах давно стала здабыткам дзцячага фальклору. Гэта вызначыла прастату не тольк х зместу, вобразав, але кампазцы мастацкх прыёмав. Зразумела, у гэтым немалаважную ролю адыграла тое, што казк аб жывёлах знкл на зары славесна-мастацкай творчасц давным-давно выпрацавал в вусным бытаванн свае традыцы.

Казк аб жывёлах звычайна невялкя па памерах. Сюжэт у х разгортваецца хутка, хоць у радзе выпадкав самы характэрны матыв шматразова павтараецца паралельна з нарастаннем дзе (напрыклад, у казцы Верабей былнка шматразова павтараецца, вар'руючыся вскладняючыся,

просьба аб уздзеянн на былнку), што взмацняе эфект аб лягчае запамнанне вспрыманне казк.

Вобразы жывел малююцца проста даходлва, без падкрэсленай гпербалзацы. У х дакладна паказваюцца галовныя звычк звяров власцвасц х характару паводзн. Лсе звычайна выступае хтрасць, слвай, каварнай, мядзведзь Ч прастакаватым нязграбным, вовк - неразумным злым заяц - баязлвы.м, котЧкемлвым чулым, казЧпракудлвай, часам клапатлвай мац дбайнай гаспадыняй г. д.

Казк аб жывёлах небагаты стылстычным сродкам. Мова х простая выразная. Асаблвую жывасць гэтым казкам надае дыялог. Многя з х цалкам складаюцца са сцэн дыялогав.

У некаторых выпадках у казцы аб жывёлах ключаюцца песеньк, як правла, тыпу дзцячых. Яны служаць ажывленню расказа, прыгожваюць яго, дапамагаюць раскрыць змест.

Беларускя казк аб жывёлах, нягледзячы на сваю прастату, вызначаюцца займальнасцю, багаццем творчай выдумк, яснасцю канкрэтнасцю вобразав, дасцпнасцю, жывасцю трапнасцю мовы.

Цудадзейныя казк праз шматвяковы шлях свайго развцця набыл встойлвыя традыцы в кампазцыйнай будове мастацкх прыёмах, якя цалкам адпавядаюць х зместу. У адноснах багацця паэтык казачнай абраднасцû гэтыя казк займаюць першае месца ва всм казачным рэпертуары. Яны вызначаюцца стройнай кампазцыяй, асновным раздзелам якой з'являюцца зачын апавядальная (ц эпчная) частка, якая нярэдка завяршаецца канцовкай.

У рэдкх выпадках у беларускх цудадзейных казках сустракаецца прыказка Ч пачатковая формула, не звязаная са зместам, якая незвычайным вобразам прыцягвае ввагу слухачов. Зачын канцоука таксама звычайна з'являюцца встойлвым формулам, якя вар'руюцца в многх казках.

Зачын часам абазначае месца дзе, але яно звычайна з'являецца казачна-няпэвным. Напрыклад: У некаторым царстве, у некаторым гасударстве жыв сабе старык са старухай..."; Была недзе вялкая гара, в той гары жыв цмок... Часам месца дзе в зачыне зусм не паказваецца, але пачатковыя (першыя па часу) персанажы абавязкова называюцца: Жыл сабе дзед з бабай...; У чалавека было тры сыны...; Жыв сабе чалавек вельм бедна... г. д.

Канцовка для казак неабавязковая. Яна таксама мае рад тыповых формул, якя завяршаюць апавяданне. Часцей за всё канцовка звязана са зместам. Напрыклад: Ну, цяпер яны там з "жаной жывуць, мёд-вно п'юць; я там быв у х; Ажанвся цяпер жыве хлеб-соль жуе. I я там быв, мёд-вно пв. Часам жа канцовка слаба звязана або зусм не звязана са зместам казк. У такх выпадках нярэдка робцца намёк на пачастунак за расказаную казку.

павядальная (ц эпчная) частка выкладае асновны змест казк. У цудадзейных казках яна звычайна разгортваецца павольна, з неаднаразовым (часцей за всё трохразовым) павтарэннем асновных матывав эпзодав, якя варруюцца (так, герой тройчы б'ецца з ворагам, тройчы сватаецца г. д.). Гэты прыём запавальнення дзе з мэтай змацнення эфекту стварэння напружання в слухачов называеца рэтардацыяй.

Для всх казак самай важнай з'являецца дзея. Паслядовнасць казачнай дзе, спалучэнне яе эпзодав строга рэгламентаваны. У дзе раскрываюцца характары герояв ворагав, таксама якасц цудадзейных памочнкав.

менна дзея зТявляецца галовным спосабам выявлення характарав якасцей казачных персанажав.

Геро, вораг х памочнк в цудадзейных казках паказваюцца выключным, а таму в х абмалёвцы вялкую ролю адыгрывае прыём гпербалзацы. Асаблва гпербалчна малюецца х сла власцвасц. Напрыклад, казачны герой так раскруцв кнув булаву, што яна ляцела дванаццаць часов; пачвара настольк моцна свсцць, што паражае людзей за дванаццаць вёрст г. д.

У той жа час у казках, як в народных песнях, амаль не сустракаюцца ндывдуалзаваныя вобразы. У х адлюстровваецца, звычайна пры дапамозе тыповых формул, тольк агульнае. Гэта датычыць партрэтнай характарыстык дзеян-няв казачных герояв ворагав, таксама апсанняв прадметав з'яв. Напрыклад: Дзявцы такя прыгожыя, што н у казцы сказаць, н пяром апсаць; Ен здзелався так чысцяк, што н у казцы сказаць, н в загадках згадаць; На радасц яны задал пр на ввесь мр; Такое страенне - гэта н здумаць н згадаць, тольк в казках сказаць нш.

Для цудадзейных казак, як для многх ншых фальклорных творав, ласцвы паралелзм, пастаянныя эптэты, смвалы ншыя сродк мастацкай выразнасц. Вызначаючыся высокм дэйна-мастацкм зровнем, яны аказал вялк вплыв на беларускую лтаратуру, у прыватнасц на прозу першых перыядав яе развцця.

Глыбокаму зместу народных казак адпавядала багацце разнастайнасць сродкау мастацкага адлюстравання рэчаснасц. Высок мастацк взровень беларускага казачнага эпасу-вынк шматвяковай калектывнай апрацовк, адбору шлфовк творав, тварэнне геня всяго народа. Немалаважная заслуга в гэтым належыць таленавтым казачнкам. Свабодна валодаючы багацейшым скарбам мастацкага слова, што здабыв на працягу сваёй гсторы беларуск народ, яны з вялкм мастацкм густам адчуваннем спецыфк твору выбраюць найбольш адпаведныя фарбы. Большасць прыёмав мастацкага адлюстравання рэчаснасц з'являецца агульнай для всх вдав казачнага эпасу, в той жа час кожны вд беларускх казак мае свае асаблвасц мастацкай формы. Нават адны тыя ж мастацкя сродк в розных казках выкарыстовваюцц па-рознаму.

У беларускх казках шырока вжываюцца сталыя эптэты, якм асаблва багатыя чарадзейныя казк. Сталыя эптэты надаюць гэтым творам асобным х вобразам ласцвы традыцыйнай народнай творчасц спецыфчны каларыт. Многя з эптэтав (напрыклад, белы свет, калнавы мост, шавковая трава нш.) звязваюць беларуск фальклор з былнным трэдыцыям пераносяць слухачов або в свую старажытнасць, абов невядомыя повныя таямнчасц краны. У антыпрыгоннцкх антырэлгйных казках сталых эптэтав значна менш, яны адрознваюцца ад сталых эптэтав чарадзейных казак сэнсавай нагрузкай, эмацыянальнай афарбовкай, ступенню встойлвасц. Такя эптэты, як люты, паганы, у дачыненн да слова пан стал новатворам в сстэме пастаянных эптэтав, выклканым да жыцця новай рэчаснасцю.

Народ тонка карыстаецца паравнанням, як простым, так разгорнутым адмоуным. Пры гэтьм знов-так характар паравнанняв, х сэнсавая дэйная нагрузк эмацыянальная афарбовка залежаць ад вду казак ад характару вобразав, асобныя рысы якх падкрэслваюцца гэтым мастацкм сродкам. У антыпрыгоннцкх творах, напрыклад, драпежных крыважэрных панов-прыгнятальнкав паравноввал з вавкам в авчарн. Такм жа эмацыянальна-насычаным выразным з'яуляецца паравнанне не паны, звяр'ё паганае.

Як жо адзначалася пры разглядзе асобных вдав беларускх казак, важнае месца в сстэме мастацкх сродкав займае гпербалзацыя, асаблвасц якой таксама залежаць ад казачнага жанру, дэйнай накраванасц твору г. д. Гпербалзацыя выкарыстоуваецца в розных вдах казачнага эпасу, але найбольш уласцва яна чарадзейным творам, таксама герачным антыпрыгоннцкм казкам, вобразы якх прасякнуты дэяй змагання за народнае шчасце. Зусм ншы характар гпербалзацы в сатырычных казках: тут яна дапамагае выкрыць больш выразна паказаць заганы, супраць якх выступае твор.

3 вялкм майстэрствам выкарыстоввае народ так важны сродак характарыстык мастацкх вобразав, як мова герояв. Асаблва важнае месца гэты сродак займае в казках аб жывёлах сатырычных казках, многя з якх пабудаваны, як дыялог. У казках аб жывёлах мова герояв у спалучэнн з адпаведнай нтанацыяй дазваляе ствараць жывыя вобразы дзеючых асоб. Напрыклад, памяншальна-ласкальныя суфксы в мове дробных жывёл птушак дапамагаюць стварыць вобраз слабай, безабароннай стоты, якая выклкае да сябе шчырае спачуванне слухача. У некаторых казках аб жывёлах у мове дзеючых асоб можна сустрэць павторы, якя ператвараюцца в мастацкя формулы - характарыстык гэтых персанажав. Персанаж казк Баран-бок абадран кожны раз на пытанне хто там? адказвае: Я, баран-бок абадран, чатыры наг, два раг, як дам рагам, дык ты кверху нагамû. Падобныя павторы вылучаюцца трапнасцю характарыстык персанажа, майстэрствам гукапсу. У сатырычных казках мова дзеючых асоб дапамагас стварыць рэзк кантраст памж вобразам народнага героя яго адвечных ворагав - пана папа. У процвагу мове народнага героя, трапнай, сакавтай, перасыланай прыказка.м прымавкам, мова прыгнятальнка невыразная, аднастайная, насычана лаянкай. У сувяз з тым што дзеючым асобам беларускх народных казак часта был ксяндзы, паны, у х мове пераважал польскя выразы.

Характарыстыка дзеючых асоб большасц беларускх казак даецца звычайна сцсла, некалькм каларытным мазкам, якя падкрэслваюць якую-небудзь вызначальную рысу героя. Адным са сродкав такой лаканчнай характарыстык з'являюцца мёны герояв: Аслак, Вярндуб нш.

Цудадзейныя прадметы: боты-скараходы, кавер-самалёт (ручнк-самалёт) нш., у якх народная фантазя в радзе выпадкав васобла мару аб асваенн прыроды, аб развцц тэхнк, аб дасканаленн прылад вытворчасц, каб праца была лёгкай, жыццё - шчаслвым радасным. Гэта народная мара найбольш яскрава адлюстравана в казках класавага грамадства. Дарэчы, у многх казках гаворыцца аб тым, што цудадзейныя памочнк спачатку знаходзяцца на службе в ворагав, але затым здабываюцца (або вызваляюцца) героям служаць м. У гэтым своеасаблва выявляецца народны аптымзм, вера в тое, што тольк працовны народ даб'ецца перамог над см ворагам прыродай, дасканалць прылады вытворчасц тэхнку, каб жыццё зрябць лёгкм прыемным, казачна-шчаслвым.

з 2.2 Ад разнастайнасц заняткав да рэалзацы мэт.

Каб рэалзаваць паставленыя мэты, наставнку мала строга прытрымлвацца класчных этапав работы над вывучэннем твора. Неабходна яшчэ выкарыстовваць разнастайныя прыёмы работы, якя будуць садзейнчаць больш глыбокаму асэнсаванню твора.

Разгледзм прыёмы работы на падрыхтовчым этапе вроку:

1. Гутарка наставнка з дзецьм. Выкарыстовваецца в тым выпадку, кал вучн вжо валодаюць пэуным ведам па тэме чытання. Ва вступнай гутарцы наставнк актуалзуе веды дзяцей звяртаючыся да х вопыту.

2. Расказ наставнка мэтазгодны тады, кал тэма чытання невядома дзецям.

3. Словнкавая работа - вд дзейнасц, як абавязкова прысутнчае на вроках таратурнага чытання. У структуры року словнкавая рабора мае месца як на падрыхтовчым этапе, так на этапе аналзу казк.

На падрыхтовчым этапе рэкамендуецца выкарыстовваць дадатковыя сродк:

- чытанне малых фальклорных жанрав (загадк)

- дэманстрацыя рэпрадукцый карцн, слайдав, фотаздымкав

- праслуховванне музычных творав ц врывкав з х.

Няцяжка завважыць, што в пералчаных вдах работы актывна роля належыць наставнку - вучн пасвны. Прыёмы, якя фармруюць правльны тып чытацкай дзейнасц, прадугледжваюць актывную ролю вучня.

4. Папярэдн разгляд люстрацый дапаможа вдакладнць дапушчэнн па тэме чытання.

Першаснае вспрыманне тэксту забяспечваецца такм прыемам, як чытанне наставнкам слых. У час чытання наставнка падручнк в дзяцей загорнуты, х вага накравана на слуханне твора. Выбар такого прыёму тлумачыцца недасканаласцю навыка чытання дзяцей малодшага школьнага взроста. Аднак пазней могуць быць выкарыстаны ншыя прыёмы:

- чытанне тэксту спецыяльна падрыхтаваным дзецьм;

- чытанне тэксту па ланцужку;

- камбнаванае чытанне;

Наставнк, кал ён хоча, каб народная казка саправды была вспрынята вучням в яе адметнасц, спецыфцы, пачне расказваць, не чытаць. Народная казка спрадвеку бытавала в вусным выкананн. Для яе характэрны своеасаблвы гутарковы стыль, размовная лекска, няповныя сказы.

Расказванне казк - гэта адначасна дыялог з класам, дзе гаворыць адзн, але гаворыць з лкам таго, як рэагуюць тыя, хто слухае. Для гэтага настав-нку трэба бачыць вочы дзяцей, адчуваць х непасрэдную рэакцыю на кожны сюжэтны ход казк, чуйна рэа-гаваць на настрой класа. Добра расказаная казка знойдзе эмацыянальны водгук у дзяцей. Наставнку важна яго не прыглушыць. Таму на гэтым этапе вывучэння твора патрэбна актывзаваць явленн дзяцей.

Праверка першаснага вспрымання - гэта всведамленне наставнкам эмацыянальнай рэакцы дзяцей на казку х разуменне агульнага сэнсу казк. Самы зручны прыём для гэтага - гутарка. Аднак колькасць пытанняв, звернутых да дзяцей, павнна быць невялкай. Пры гэтым у гутарку не павнны включацца пытанн, што выявляюць падтэкст казк. Гутарка пасля першаснага вспрымання павнна замацаваць першасныя ражанн дзяцей. Напрыклад, можна звярнуцца да дзяцей з пытанням :

- ц спадабалася вам казка ?

- што асаблва спадабалася ?

- кал было смешна ?

- кал было сорамна за героя ?

дказы павнны паказаць наставнку якасць спрымання казк дзецьм быць арыенцрам для яе аналза. У некаторыха выпадках такая гутарка можа завяршыцца праблемным пытаннем. Адказы дзяцей могуць быць розным, але менавта гэты факт вядзе за сабой чытанне асэнсовванне казк.

Наступным этапам работы над казкай зТяуляецца аналз.

Можна вылучыць сстыму вменняв аналзаваць казку, якая включае в сябе:

- уменне вспрымаць выявленчыя сродк мовы в адпаведнасц з х функцыяй у казцы;

- уменне взнавць ва явленн малюнк па зместу;

- уменне встанавць прычынна - вынковыя сувяз;

- уменне вспряняць вобраз - персанаж у адпаведнасц з тэкстам як адзн з элементав, што служыць для раскрыцця дэ;

- уменне бачыць автарскя адносны (ацэнку);

- уменне всвядомць дэю казк;

Самы распавсюджаны прыём аналза - пастановка пытанняв да прачытаннай частк. Пытанн дапамагаюць дзецям зразумець факты казк, асэнсаваць х з пункту гледжання дэйнай накраванасц казк, г. зн. зразумець прычынна - вынковыя сувяз, свядомць пазцыю автара (кал казка таратурная), таксама выбраць асабстыя адносны да чытаемага.

Пры рабоце над кожнай часткай казк павнны быць зададзены пытанн трох зровней:

1. Фактычны.

дэйны.

3. зровень асыбстых адносн.

НеадТемным элементам аналза кожнай частк казк павнна быць словнкавая работа. дакладненне лексчнага значэння слов дапамагае праяснць змест, ключае аднавленчае вявленне дзяцей.

Можна вылучыць шэраг прыёмав, якя дапамагаюць вучням дасягнуць яркага вспрымання выявленчых вобразав. Да х адносяцца:

1) папярэдняя гутарка ц расказ наставнка в мэтах вядзення вучняв у тэму в эпоху казк (сацыяльна-бытавыя казк);

2) выразнае чытанне казк самм наставнкам, дзякуючы якому шамт у прачытаным становцца зразумелым дзецям без далейшых тлумачэнняв;

3) работа над выявленчым сродкам мовы (у адзнстве з раскрыццем зместу);

4) выбарачнае чытанне врывкав казк;

5) работа над выразнасцю чытання;

Менавта работа над вобразам в х заемадзеянн вявляе сабой аналз казк. Трэта прывучыць дзяцей меркаваць ад асновных якасцях персанажав, ацэньваць героя не тольк па вчынкам, але па матывам, што выклкал х; апошняе, як вядома, даецца малодшым школьнкам цяжэй.

снуе шэраг прыемав, якя дапамагаюць арганзовваць работу над характарыстыкай персанажа. Пералчым некаторыя з х:

1. Наставнк называе якасц персанажав просць вучняв прывесц прыклады, якя пацвярджаюць гэта.

2. Дзецям прапановваецца самастойна назваць якасць характару героя;

3. Супаставляюцца геро адной казк ц блзкх па тэматыцы казак. Найбольш лёгк вд паравнання - супрацьпаставленне.

Вядома, што для развцця вучняв важна фармраваць х асобасныя адносны да прачытанага. Аднак не трэба вылучаць гэта в спецыяльны этап рока. Разважанн пра асабстыя адносны вучняв да прачытанага павнны пранзваць сю работу над казкай.

Метадысты выдзялюць шэраг прыёмав, якя дапамагаюць вучню всвядомць свае асабстыя адносны да прачытанага. Да х адносяцца:

) чытанне па ролях. Яго зручна прымяняць пры рабоце з казкам, насычаным дыялогам.

б) пераказ. Дапамагае вучню всвядомць свае асабстыя адносны да прачытанага.

в) выразнае чатанне. Яно базуецца на такой якасц навыка чытання, як выразнасць - здольнась сродкам вуснай мовы перадаць слухачам свае адносны да дэ твора.

Наступным этапам работы над казкай зТяуляецца другасны снтэз - этап работы, як дапускае абагульненне па твору, яго перачытванне выкананне дзецьм творчых заданняу па слядах прачытанага. На этапе абагульнення звычайна выкарыстовваюцца такя прыемы работы, як гутарка, выбарачнае чытанне, суаднясенне дэ казк з прыказкам прымавкам, заключнае слова наставнка.

Перачытванне - гэта асобы вд чытацкай дзейнасц. Кал казка кранула пачуцц вучня, выклкала яго роздумы, то пасля чытання, ён адчувае патрэбу вярнуцца да прачытанага, знавць у свам явленн асобныя эпзоды. Зварот да тэкста павнен быць аправданы новай паставленай задачай, напрыклад, падрыхтовкай да чытання, па ролях, да пераказу, да выразнага чытання.

Развццю взнавленчага вявлення садзейнчаюць творчыя вды работ, да якх адносяцца словнае графчнае маляванне, аналз люстрацы, складанне плана тэксту, стылстычны эксперымент, падбор снонмав з абрунтаваннем выбару, складанне кнасцэнарыя, нсцэнраванне.

Стылстычны эксперымент являе сабой навмыснае скажэнне тэксту, маючае наввазе даць дзецям матэрыял для паравнання, прывабць х вагу да выбару слова. Пропуск або замена асобых слов, змяненне канструкцы сказа, або дзяленне тэксту на абзацы, што прыводзць да змянення адценняв сэнсу казк, дапамагаюць дзецям вызначыць гэтыя адценн.

Пераказ тэксту зТявляецца цудовным практыкаваннем, якое дапамагае вучню всвядомць свае адносны да прачытаннага. Пераказ разввае як лагчнае, так вобразнае мысленне, прывучае дзяцей правльна (з лексчнага граматычнага пункту гледжання), без скажэння перадаваць чужую думку.

Для таго, каб пераказ атрымався неабходна скласц план пераказу. Гэтаму вду чытацкай дзейнасц трэба спецыяльна вучыць, паказваючы яе паэтапна:

1. Падумаць, кольк карцн можна намаляваць да казк.

2. Вызначыць, на кольк частак можна падзялць казку.

3. Сказаць, пра што будзе кожная частка.

4. Прапанаваць даць загаловк кожнай часцы.

5. Абмеркаваць прапанаваныя варыянты загаловкав выбраць лепшы.

У методыцы прынята адрознваць некальку тыпав пераказу:

- Падрабязны

- Блзк да тэксту

- Выбарачны

- Зжаты

- Творчы

Пералчаныя тыпы пераказу, акрамы творчага, адносяцца да рэпрадуктывнай формы выказвання. Як паказваюць назранн, рэпрадуктывна пераказ зТявляецца мала эфектывным. У якасц прычын малаэфектывнасц трэба вылучыць: нзк взровень нтарэса дзяцей як да тэксту, так да пераказу як вду вучэбнай дзейнасц, невысокую ступень самастойнасц вучняв, адсутнасю х неабходнага вопыту, незначны взровень спрымання разумення прачытанага.

Саправды, пры рэпрадуктывным пераказе лексчны, снтаксчны, тэкставы матэрыял прачытанага або взнавляецца з вялкай нагрузкай на памяць, або забываецца.

ншая справа, кал дадзеныя элементы будуць не тольк свабодна взнавляцца, але выкарыстоввацца дзецьм в асабстай мове. Тут гаворка дзе пра навучанне дзяцей прадуктывнаму ц творчаму пераказу.

Змест мадэл такога пераказу складаювь лексчныя, снтаксчныя элементы зыходнага твора, таксама свае мовныя сродки. Такм чынам, разуменне творчага пераказу звязваецца з разуменнем структуры тэксту, у сувяз з чым можна прапанаваць наступныя варыянты змяненняв:

- дабавць, што магло папярэднчаць дадзенай стуацы;

- прыдумаць працяг;

- змянць асобу расказчыка ( змяненне па асобах, з пункту гледжання галовнага героя або ншага персанажа);

- змянць граматычны час дзеяслова. Пры гэтым абявязкова неабходна звярнуць вагу на тое, як змяняюцца падзе.

Такя практыкаванн трэнруць гбкасць чытацкага погляду, прывучаюць бачыць пазцы розных герояв.

Павнацэннае вспрыманне казк забяспечвае вдумлвасць чытання.для гэтай мэты выкарыстовваюцца наступныя пытанн:

1) Спытай пра тое,чаго не зразумев.

2) Як ты даведаешся,ц зразумев твой таварыш змест рывку?

3) Пра якую дзеючую асобу я не спытала?Зрабце гэта вы.

4) Прачытайце пытанн падручнка.Якога пытання не хапае.

Паставце яго.

У дадзенай главе была разгледжана методыка чытання казк ;апсаны тры асновныя этапы работы над казкай,вызначаных сучаснай методыкай.Пры гэтым акцэнт зроблены на наступным этапе работы-на этапе аналзу казк:выдзелена сстэма вменняв аналзаваць казку,вызначаны парадак работы пры аналзе, псаны шэраг прыёмав творчых заданняв,якя дапамагаюць вучням зразумець факты казк,усвядомць пазцыю автара(кал казка таратурная) выпрацаваць асабстыя адносны да чытаемага.Традыцыйным вдам творчых заданняв зТявляюцца словнае графчнае маляванне, аналз люстрацы, складанне кнасцэнарыю, нсцэнраванне, творчы пераказ.

з 2.3 Эксперыментальнае навучанне.

З мэтай выявлення взровню вспрымання казак малодшым школьнкам быв праведзены канстатуючы зрэз у 2 УBФ класе СШ 189 г. Мнска. У класе 25 вучняв.

Канстатуючы зрэз паставв перад сабою рашэнне наступных задач:

1. Выявленне в вучняв 2 класа вменне адказваць на паставленыя пытанн да тэксту казк;

2. выявленне в другакласнкав мення ставць пытанне да тэксту казк;

3. на аснове стрыманых вынкав зрабць заключэнне пра взровень спрымання казк.

Для вырашэння першай задачы была взята казка

. Вярыг Жолуд - баязлвец. Вучням было прапанавана псьмова адказаць на пытанн, якя закранаюць розныя бак чытацкага вспрымання.

Нжэй прыведзены спс пытанняв, прапанаваных вучням:

Якм словам вы можаце ахарактарызваць жолуда? Як ён?
Як павёв сабе жолуд пасля рашэння бацьк - дуба? Чаму менавта так?
Ц змянялся вашы адносны да жолуда в ходзе чытання? Чаму?
Чаму бацька выправляв сынов - жалудов у буру?
Аб чым хацев сказаць автар казк?

Як было зазначана вышэй, павнацэннае вспрыманне казк прадугледжвае валоданее шэрагам менняв: менне ацэньваць герояв, менне разважаць нам матывам, акалчнасцям, вынкам вчынкав персанажав, менне бачыць дынамку эмоцый, асвойваць дэю казк. Пры гэтым, кожнае пытанне было накравана на выявленне аднаго з х. Адказ на кожнае пытанне дазваляе меркаваць пра ступень развцця канкрэтнага вмення.

Для ацэнк адказав вучняв на пытанн да казк Жолуд - Баязлвец

.Вярыг быв вылучаны шэраг крытэрыяв. Кожнаму крытэрыю быв прысвоены пэвны бал з лкам складанасц пытання. Нжэй прыводзцца спс крытэрыяв ацэнк адказав на пытанн з балам:

Уменне ацэньваць героя. 1 бал
Разуменне прычын чынкав герояв

- з апорай на жыццёвае вявленне 1 бал

- з апорай на твор 2 балы

3. менне вызначаць вынк чынкав персанажав 2 балы

4. менне бачыць змену адносн 1 бал

5. Спасылка на твор 2 балы

Разуменне галовнай думк твора

налз адказав паказав, што все вучн дал правльную ацэнку жолуду. Был прыведзены наступныя прыметнк - характарыстык: баязлвы, непаслухмяны, недаверлвы, парты, неразважлвы. Атрыманыя дадзеныя сведчаць пра дастаткова развтае вменне даваць ацэнку героям, выказваць меркаванн.

Важным зТявляецца вменне вызнчаць паслядовнасць паступкав персанажав - другое пытанне зрэзу. Дзец казал, што жолуд задрыжав, захныкав, став сабе шкадаваць, бо быв баязлвым.Ф Здольнасць правльна вызначаць паслядовнасць паступкав персанажав казк зТявляецца паказчыкам таго, што вучань находзцца на канстатуючым зровн вспрымання твора.

Трэцяе пытанне ставла сваёй мэтай выявленне в вучняв мення назраць сцэну адносн. Дзецям яшчэ цяжка выразць свае адчуванн, аднак яны раздумваюць, абгрунтовваюць свае расказы, напрыклад, вучн вказал, што х адносны не змянлся да жолуда, бо ён так не прыняв правльнага рашэння

Чацьвертае пытанне было накравана на выявленне вмення вызначаць матывы паступкав герояв. У вынку абпрацовк адказав было встановлена, што вучн арыентуюцца на жыццевае вявленне пра прычыны тага ц ншага вчынка, што сведчыць пра знаходжанне х на канстатуючым зровне вспрымання.

Пятае пытанне насла абагульняючы характар. Атрыманыя вынк сведчаць пра тое, што другакласнкам цяжка яшчэ абагульняць змест прачытанага, але спробы вжо робяцца. Большасць вучняв адзначыла, што автар у свам творы хацев сказаць пра тое, што трэба быць мужным, рашучым, смелым, слухацца бацьковскх парад.

Вынк адказав на пытанн в працэнтных судноснах прадставлены в таблцы (гл. Прылажэнне 1.1 )

Як было зазначана вышэй, вызначэнне взровню вспрымання включае в сябе не тольк вменне адказваць на паставленныя пытанн, але здольнасць вучняв самм выступаць у рол наставнка задаваць пытанн да тэксту.

Каб выявць зровень мення вучняв задаваць пытанн, была взята казка

. Бурсава Як Мышка сама сябе ашукала. Вучня было прапанавана паставць пяць пытанняв да тэксту.

цэнка паставленых пытанняу адбывалася наступным чынам: пытанне на взнавленне падзей казк ацэньвалася в 1 бал; Пытанне на ацэнку героя встанавленне прычынна - вынковых сувязей - у 2 балы; пытанне абагульняючага характару - у 3 балы.

налз вынкав паказав, што в некаторых вучняв перавалодваюць пытанн на выявленне матывав паводзн персанажав, на ацэнку герояв, на встанавленне прычынна - вынковых сувязей. Кожнае з такх пытанняв ацэньвалася в 2 балы. Нжэй прыведзены прыклады пытанняв.

Якая была Мышка?
Чаму Мышка пачала хлусць?
Чаму кот пабег апошнм?
Чаму казка так назаваецца? - можна даць другую назву? Якую?
Як адносцца автар да мышк?

днак большасць вучняв пры пастановцы пытанняв мкнулся взнавць падзе, што характэрна для чытачов, што знаходзяцца на канстатуючым узровн вспрымання. Прыклады пытанняв:

Што адшукала Мышка?
Кога яна сустрэла?
Кольк кашов стаяна на ганку па Мышкных словах?
Чаго захацелася Мышцы пасля сыру?
Куды пабегла Мышка з суседкай?

Вынк работы - у прылажэнн 1.2.

Такм чынам, зыходзячы з дадзеных у таблцах, установлена, што большасць вучняв знаходзцца на канстатуючым зровн вспрымання, з гэтага вынкае, што яны не здольны повнацэнна вспрыняць казку. Каб падняць зровень спрымання вучняв, неабходна счтэматычнае, мэтанакраваная праца з боку наставнка.

З мэтай павышэння взровню вспрымання казк было праведзена эксперыментальнае навучанне, якое включала в сябе выкарыстанне творчых заданняв.

Да казк Як курачка певнка ратавала было прапанавана змянць граматычны час дзеясловав.Пры гэтым звярталася ввага дзяцей на тое, як змяняецца адлюстраванне падзе.У дадзеным творы было прапанавана выкарыстаць дзеясловы цяперашняга часу, што стварае эфект прысутнасц.

Творчы пераказ ад асобы якога - небудзь героя казк быв выкарыстаны пры перадачы зместу казк Зароблены рубель. Пры гэтым дзец мел магчымачць перадаць змест ад той асобы, якая м больш прыемна. такм чынам, вучн сам, без дапамог падыходзяць да всведамлення дэ казк.

Творчы пераказ казк Ад крадзенага не пасыцееш прадугледжвав ключэнне в змест створаных вучням партрэтав герояв. Удасканальванне вмення перадаваць рысы характару герояв праз х знешн выгляд вчынк будзе садзейнчаць таму, што вучн в далейшым на аснове апсання героя яго паступкав змогуць даць дакладную характарыстыку ацэнку героя, што будзе садзейнчаць фармраванню асобасных адносн да гэтага героя, гэта, у сваю чаргу, зТявляецца неадТемнай часткай павнацэннага вспрымання казк.

Найбольш цяжкм став пераказ казк К. Лейк Лца - шахрайка. Ва всх прыкладах творчага пераказу, апсаных вышэй, вучн был павнны стварыць партрэт героя або прыдумаць пачатак, канцовку да казк. Але каб пераказаць казку К. Лейк ад вучняй патрабавалася нтэграцыя шэрагу вменняв: прыдумаць пачатак да казк, ацанць яе герояв, перадаць змест ад асобы аднаго з герояв, або ад сябе як автара, зрабць канцовку да казк.

У ходзе эксперыментальнага навучання вучням прапановвалася ставць пытанн да зместу казк, што павышала вдумлвасць чытання, ажывляла работу садзейнчала лепшаму всведамленню зместу чытаемага.

З мэтай азначэння эфектывнасц розных вдав творчага пераказу, накраваных на павышэнне взровню вспрымання казк, быв праведзены эксперыментальны зрэз.

Дадзеная работа прадугледжвала рашэнне наступных задач:

Выявць зровень спрымання казк малодшым школьнкам.
Паравнаць рэзультаты кантрольнай зрэзавай работы з результатам эксперыментальнай.

Для выявлення взровней спрымання казк была взята казка Р. Бензярука Дружбаки.Ф Вучням прапановвалася псьмова адказаць на пяць пытанняв. Кожнае пытанне другога зрэзу накравана на ывявленне тых жа вменняв, што пры першым зрэзе.

Нжэй прыводзцца спс пытанняв, якя был прапанаваны вучням:

Якм словам вы можаце ахарактарызаваць Зайца Вожыка?Якя яны?
Як паступла хмара пасля слов Зайца?Для чаго яна склкала свах дзетак?
Ц змянялся вашыя адносны да галовных герояв у ходзе чытання? Чаму?
Аб чым дружбак дамовлся памж сабой?
Аб чым хацев сказаць автар?

дказы вучняв ацэньвался па тым жа крытэрыям, што пры першым зрэзе. Аналз адказав вучняв на першае пытанне паказав, што большаць вучняв дал дакладную ацэнку героям казк з выкарыстаннем двух больш прыметнкав - характарыстык. Вучн абгрунтоввал свой адказ спасылкай на канкрэтныя вчынк, чаго нельга было назраць у першым зрэзе. Гэтыя змяненн дазвалююць меркаваць пра павышэнне взровню спрымання казк (гл. прылажэнне 1.2).

менне вызначаць вынк учынкав герояв сведчыць пра тое, што вучн ясна всведамляюць, як падзе казк звязаны адна з другой (гл прылажэнне 1.3).

Адносны да галовных герояв казк змянялся в ходзе чытання в большасц вучняв, што дазваляе меркаваць пра тое, што вучн здольны в слове перадаць дынамку эмоцый, суадносячы змяненн свах пачуццяв з канкрэтным падзеям, апсаным в казцы ( гл. прылажэнне 1.4)

Пры вызначэнн матывав паступкав герояв становлена, што большасць вучняв арыентуецца на апсанне героя автарам. Гэта сведчыць пра павышэнне взровню вспрымання казк (гл. прылажэнне 1.5)

Адказ на пытанне абагульняючага характару дазваляе зрабць вывад пра тое, што большасць вучняв валодаюць меннем зрабць абагульненне з выхадам за рамк канкрэтнай стуацы, што зТявляецца характэрнай рысай зровню дэ.

Як было зазначана вышэй, азначэнне взровню вспрымання включае в сябе здольнасць вучняв выступаць у рол наставнка задаваць пытанн да тэксту. Каб выяснць, ц адбылся змены ва вменн задаваць пытанн да тэксту, была взята казка А. Зэкава Сарока - манюка.

Кожнае пытанне, паставленае вучням, ацэньвалася па трохбальнай шкале, прынятай раней. Аналз рэзультатав паказав, што в 32% вучняв пры другм зрэзе 24% вучняв пры першым перавалодваюць пытанн на ацэнку герояв, на встанавленне прычынна - вынковых сувязей. Напрыклад:

Якой была Сарока?
Чаму нхто не брав яе в разлк?
Ц добра, што яна распавсюджвала плётк?
Якое няшчасце здарылася?
Чаму нхто не дапамог?

У той жа час 16% вучняв пры другм зрэзе 8 % вучняв пры першым часта звяртал ввагу на назву казк, на асобныя дэтал, х цкавл аутарскя адносны да персанажав. Напрыклад:

1. Хто напсав казку Сарока - манюка?

2. Як адносцца автар да падзей, якя адбываюцца в казцы?

3. Кал было сумна? Чаму?

4. - можна назваць гэтую казку накш? Як?

Такм чынам, у рэзультаце праведзення другога зрэзу супаставлення яго з першым бачна эфектывнасць выкарыстання творчага пераказу як сродку, як павышае взровень спрымання казк малодшым школьнкам.

У дадзеным параграфе был разгледжаны асаблвасц вспрымання казк вучням другога класу, змест ржзультаты эксперыментальнага навучання. На аснове праведзенай работы был зроблены наступныя вывады:

1. Канстатючы зрэз паказав, што большасць вучняв знаходзцца на канстатуючым зровн вспрымання казк;

2. На снове канстатуючага зрэзу была даказана неабходнасць мэтанакраванай працы па павышэнню взровней спрымання казк малодшым школьнкам, вядучай мовай для якога быв абраны творчы пераказ;

3. З мэтай азначэння эфектывнасц творчага пераказу для павышэння взровню вспрымання казк была праведзена кантрольная зрэзавая работа (друг зрэз);

4. На аснове супаставлення дадзеных першага другога зрэзав была даказана эфектывнасць выкарыстання творчага пераказу як сродку павышэння взровняв спрымання казк.

Заключэнне.

Мастацкая лтаратура зТявляецца адным з важнейшых сродкав всебаковага гарманчнага развцця асобы. Немалаважную ролю в гэтым адыгрывае вывучэнне казак у пачатковай школе.

Казка пашырае жыццёвы вопыт чалавека: дапамагае пазнаць перажыць то, што чытач, мае быць, нкол не зможа спытаць перажыць у свам жыцц.

У працэсе чытання казк в дзяцей назапашваецца вопыт разнастайных непасрэдных чытацкх перажыванняв: эмоцыйа - ад захаплення да смутку нават страху, пачуцц.

Чытанне казак разввае мову дзяцей: дакладняе актывзуе словнк вучняв на аснове фармравання в х канкрэтных явленняв паняццяв, разввае вменне выражаць думк в вуснай псьмовай форме. Гэта развццё ажыццявляецца дзякуючы таму, што казк напсаны языком дакладным, вобразным, эмацыянальным, тым, як найбольш адпавядае асаблвасцям дзцячага вмпрымання.

Казка в той жа час зТявляецца важным сродкам пазнання дзецьм навакольнага свету.

Чытанне аналз казак малодшым школьнкам фармруе эстэтычныя адносны дзяцей да жыцця, разввае х нтарэс да таратурнай творчасц, да творчасц псьменнка, разввае здольнасць маленькага чатача як сваё жыццё пражываць на вялкай колькасц чужых лёсав.

Эмацыянальна правльна вспрынятая казка выклкае в дзяцей стойлвыя эмацыянальныя адносны, якя дапамагаюць м праяснць для сябе всвядомць маральныя перажыванн, што взнкл в х пры чытанн. Гата злучанасць эстэтычнага маральнага перажывання взбагачае духовна разввае асобу малодшага школьнка.

Н в якм выпадку нельга забываць пра тое, што тэксты казак зТявляюцца выдатным матэрыялам для фармравання развцця в вучняв мовных навыкав, галовным з якх зТявляецца навык чытання.

З мэтай павышэння взровню вспрымання казк неабходна выкарыстовваць на роках таратурнага чытання розныя вды творчых заданняв. Такм чынам, чытанне адэкватнае вспрыманне казак, па-першае, пашырае паглыбляе кругагляд вучняв взбагачае х веды эмоцы, разввае ацэначнае суджэнне; па - другое, служыць сродкам выхававчага вздзеяння на вучняв; па - трэцяе, садзейнчае взбагачэнню развццю мовы вучняв; па - чацвёртае, выкарыстовваецца для адукацыйных работ па складанню планав.

Лтаратура

1. Вывучэнне беларускай мовы таратуры в школе. Кнга для наставнкав. Мн: Народная асвета, 1988

2. Ларчанка М.Р. Беларуская вуснапаэтычная творчасць. Мн: Вышэйшая школа, 1966

3. Беларуская народная вуснапаэтычная творчасць. Мн.,1967

вашуцч Я.М. Методыка выкладання беларускай мовы в пачатковых класах. Мн: Вышэйшая школа, 1986

5. Козырева А.С. Виды работ над текстом на роках чтения. Мн: Начальная школа, №3. 1990

6. Колесникова О.И. Филологические основы работы над произведением на роках чтения. Мн: Начальная школа, №11. 2

7. Бараг Л.Р. Беларуская казка. Мн., 1969

8. М.С. Соловейчик Русский язык в начальных классах. Теория и практика обучения. М: Просвещение, 1993

9. Васильева М.С., Оморокова М.И., Светловская Н.Н. Актуальные проблемы методики обучения чтению в начальных классах. М: Педагогика, 1977

10. Шпунтов А.И. Иванина Е.И. Когда художественное произведение может быть воспринято младшими школьниками полноценно. Мн: Начальная школа. №10, 1995

11. Кудина Г.Н. Новлянская З.Н. Как развивать художественное восприятие у школьников. М: Просвещение, 1988

12. Львов М.Р., Горецкий В.Г. Сосновская О.В. Методика преподавания русского языка в начальных классах. М: Академия, 2

13. Кочаровская З.Д. Краткие пересказ в начальных классах. Начальная школа. №5, 1981.

14. Кудрина Г.Н., Новлянская З.Н., Мелик-Пашаев А.А. Как развивать художественное восприятие у школьников М.: Просвещение, 1988

15. Левин В.А. когда маленький школьник становится большим читателем. - М.: Лаида, 1994.

Прылаженне 1.1

Вынк адказав на пытанне кантрольнага зрэзу

Колькасць вучняв, праявляючых менне в
Вернай неадназначнай ацэнке героя	Вызначэнн вынкав паступкав	Назранне дынамк адносин	Вызначэнн матывав паступкав	багульненне прачытанага
88%	88%	80%	84%	80%

Прылаженне 1.2

Вынк адказав на пытанне, якое вызначае вменне ацэньваць героя

Колькасць вучняв (в %) праявляючых менне в вернай неадназначнай ацэнке героя.	Колькасць вучняв (в%) не праявляючых менне в вернай и неадназначнай ацэнке героя
1 зрэз	2 зрэз	1 зрэз	2 зрэз
88	100	12	-

Прылажэнне 1.3

Вынк адказав на пытанне, якое вызначае здольнасць бачыць рэзультаты адказав на пытанне, якое вызначае здольнасць бачыць вынк вчынкав герояв.

Колькасць вучняв (в %) здольных бачыць вынк паступкав герояв.	Колькасць вучняв (в%) не здольных бачыць вынк паступкав герояв.
1 зрэз	2 зрэз	1 зрэз	2 зрэз
88	96	12	4

Прылажэнне 1.4

Колькасць вучняв (в %) здольных бачыць дынамку адносн.

Колькасць вучняв (в%) не здольных бачыць дынамку адносн.

1 зрэз

2 зрэз

1 зрэз

2 зрэз

Прылажэнне 1.5

Рэзультаты адказав на пытанне, якое выявляе вменне вызначаць матывы паступкав герояв

Колькасць вучняв (в %) здольных адзначаць матывы паступкав герояв.	Колькасць вучняв (в%) не здольных адзначаць матывы паступкав герояв.
1 зрэз	2 зрэз	1 зрэз	2 зрэз
84	96	16	4

Прылажэнне 1.6

Вынк адказав на пытанне эксперыментальнага зрэзу

Колькасць вучняв, праявляючых менне в
Вернай неадназначнай ацэнке героя	Вызначэнн вынкав паступкав	Назранне дынамк адносин	Вызначэнн матывав паступкав	багульненне прачытанага
100%	96%	92%	96%	92%

цэнка героя

Вынк вчынкав

Дынамка адносн

Матывы паводзн

багульненне прачытанага

Кантрольны зрэз

Эксперыментальны зрэз

Гстаграма кантрольнага

эксперыментальнага зрэзав

100

Blog