Реферат: Роля мовы у жыццi грамадвства
Рэферат на тэму:
Роля мовы у жыццi грамадства
2004 Ц Брэст
Беларуская нацыя снуе, пакуль жыве Беларуская мова. Мова ёсьць галовны вынк
сродак культуры. Кал мы над гэтым задумаемся глыбей, то адчуем, што
велчнасьць гэтай зьявы - чалавечай мовы - настольк грандыёзная, што вражвае
нашу сьвядомасьць. саправды, гэта цуд культуры, матэрыялзаванае думаньне
праявлены дух. У мове мы, людз, бачым сябе. Гэта люстэрка нашага снаваньня,
адбтак нашых душав. Выток мовы пакрытыя хвалюючай таямнцай, як всё нашае
паходжаньне на Зямл. Кал вявць, што чалавек разьввався з прыроды,
паспрабаваць накрэсьлць схему, зрабць мадэль ягонага пераходу в стан
культурнага снаваньня, то прыходзм да высновы, што абстрактнае думаньне,
памяць роду (гэта значыць - гстарычная памяць) мова взьнкл
разьввался адначасова взаемна вплывал самыя на сябе. Гэтак адбывалася
самавдасканаленьне трох асновав культуры: абстрактнага думаньня, гстарычнай
памяц мовы. Навуковыя дасьледваньн чалавечай жыцьцядзейнасьц в
старажытнасьц сьведчаньн простых формав снаваньня чалавечага грамадзтва
в цэлым пацьвярджаюць нашу трастую схему разьвцьця сьвядомасьц мовы
людзей. Зьявленьне мовы як структураванага нструманту нфармацы азначала
рэзк прарыв у культуру, у грамадзкае гстарычнае снаваньне чалавека.
Адначасна запрацавала зваротная сувязь. Мова стала найвялкшым сродкам
культуры, дзейнчала як матор культурнага разьвцьця, спрыяла стварэньню
чалавека разумнага, фармаваньню чалавечага грамадзтва. Прарыв з прыроды в
культуру адбывався найперш праз мову. Бяручы пад увагу гэтую рэвалюцыйную
ролю мовы в разьвцьц культуры чалавецтва, асаблва робцца зразумелым
вялкае крылатае цьверджаньне аб тым, што напачатку было Слова. Мова трымае
всё: культуру, гсторыю, памяць, грамадзтва, сумове людзкх душав. Мова
аб'ядноввае мацуе, вядзе за сабой. Вось жа саправды правльна: напачатку -
было Слова (гэта значыць, на пачатку культуры). Што яшчэ вражвае нашае
вявленьне, дык гэта шматаблчнасьць мовы. На Зямл жыве мноства народав
этнчных групав, , адпаведна, снуе вялкая колькасьць розных мовав. Кожная
мова, нбы шчыт, як зьберагае выдзяляе народ сярод ншых народав,
адначасна, - гэта плятформа, на якой угрунтаваная культурная
ндывдуальнасьць чалавечай супольнасьц. Аглядаючы псаную гсторыю людзей,
мы завважаем, што завсёды, кал гнула мова, то гнув народ. Тут
узаемасувязь, сутнасныя дачыненьн, якя глыбока афарыстычна адлюстравав
наш вялк Багушэвч. "Шануйце мову нашу, беларускую, каб ня вмёрл, -
напсавм паэт. Шмат мовав зьнкла на Зямл, зьнкае па сёньняшн дзень.
Прычыны розныя. Але найчасьцей - гэта несамастойнае снаваньне (адсутнасьць
незалежнай дзяржавнасьц) грамадзка-палтычная сацыяльная катастрофа. Але
шмат мовав трываюць ня гнуць, ня гледзячы на неспрыяльныя абставны. Шмат
якя мовы адраджаюцца, вяртаюцца да жыцьця амаль зь нябыту. Перадусм, тут
велзарнае значэньне мае дух народа (этнаса), яго впэвненасьць у сабе,
закаранеласьць у сваю духовную культуру гсторыю, , як вынк, - сьвятое
шанаваньне сваёй мовы всяго свайго. Грамадзка-палтычная катастрофа можа
зьншчыць любую мову (нават самую распавсюджаную) тады, кал зьнкл, замерл
ц лквдаваныя яе этнчныя носьбты. Такя зьявы, як генацыд, этнацыд,
лнгвацыд, мнемацыд, якя вынкаюць, як правла, з мпэрскай палтык, а
таксама з ксэнафобó нянавсьц, вельм небясьпечныя для мовав найперш
несвабодных народав (посткатастрафчных супольнасьцяв). Аднак разбурэньне
мпэры пры пэвных абставнах таксама можа выклкаць зьнкненьне мпэрскай
мовы, прытым нават тады, кал снуе прызнаная мпэрская лтаратура. Тыповым
прыкладам зьявляюцца Рымская Атаманская мпэры. Рым разбурывся, зыходзячы
з унутраных прычынав (перш за всё, - з-за впадку марал). Рымская (лацнская)
мова гучэла в Сэнаце, сцьвярджалася в лтаратуры на всх канцах мпэры.
Але пад друзам гэтай мпэры была пахаваная вялкая рымская мова,
ператварылася потым у мёртвую лацну. Чаму так сталася? Сталася так таму, што
не было вжо этнчных носьбтав гэтае мовы. Лацнск этнас дэградавав, бо
стлумв у сабе этнчную сьведамасьць, нстынкт аддзяленьня ад чужога.
Этнчная сьведамасьць замянлася мпэрскай. Лацна рымская абслуговвала
мпэрскую культуру, мпэрскую владу мпэрскую дзяржаву. Яна адрозьнвалася
ад этнчнай лацны. З разбурэньнем рымскай улады дзяржавы, са стратай
рымскага наблтэту, рэзка зьмянлся функцы дзяржавнай лацны, а в рэальным
штодзённым жыцьц, на самым нзкм (вусным) узровн не было каму на ёй
размавляць. Лацна памерла. Трэба влчыць, што мпэрыя (гэта значыць -
мпэрская влада мпэрская культура) манэнтна, зыходзячы з сутнасьц сваёй
прыроды, мкнецца зьнвлраваць разбурыць любы этнас, у тым лку свой,
як дав пачатак мпэры. Мова Атаманскай мпэры, у адрозьненьне ад рымскай
мовы, узьнкла на дэдуктывным прынцыпе. Гэта была штучная мова, створаная на
аснове старажытных мовав Усходу (у асновным, пэрсдзкай) абслуговвала яна
якраз тольк мпэрскую дзяржаву, арыстакратыю, чынавенства, афцыйную
культуру ввогуле - вярх. Асновны народ мпэры - турк - размавляв на
сваёй народнай анаталйскай (турэцкай) мове. Пасля разбурэння распаду
Атаманскай мпэры новая Турцыя, будуючы новую нацыянальную дзяржаву,
абаперлася якраз на народную этнчную мову, на якой размавляв народ,
зрабла яе дзяржавнай мовай краны. Тым часам мова Атаманскай мпэры аджыла.
У ёй не было патрэбы. Са зьнкненьнем мпэрскх вярхов на ёй не было каму
гаварыць. Кал мы зьвернем увагу на рускую мпэрыю (Расею), то завважым там
адначасна дзьве схемы функцыянаваньня мовы: ндуктывную, з апорай на этнас,
, в пэвнай ступен, штучную, прыдуманую форму рускай мовы, якая в апошнм
стагоддз значна рэдуцыравалася, дзякуючы лтаратуры. Тым ня менш, улчваючы
няспынную абсалютызацыю мпэрскай дэалёгó адпаведна - псхалёгó,
беручы пад увагу таксама няспынную дэградацыю асновнага этнасу, снуе вялкая
верагоднасьць, што пры разбурэньн расейскай мпэры рускую мову можа
напаткаць нават ня мёртвае вжываньне, як у пострымскай стуацы, а глыбок
маргналзм звужэньне да лякальнага асяродка. (Завважым, што някя
нфармацыйныя сстэмы тут не дапамогуць.) Тое ж самае, улчваючы цяперашн
працэс асаблвай дэструкцы ангельскага этнасу, можа напаткаць ангельскую
мову. (Як гэта каму на слых ня здасца неверагодным.) Штуршок такому ходу
гсторы можа пакласьц пасьпешны впадак распад Злучаных Штатав Амэрык.
Гэтакая верагоднасьць, па мах назраньнях, увесь час павялчваецца
абумовлена внутраным прычынам. У ЗША беззваротна нарошчваюцца тыя ж
працэсы, што некал в Рыме, тольк разьвваюцца больш хуткм тэмпам. (знов
жа, павтаруся, някя нфармацыйныя сстэмы тут не вратуюць, бо сстэма -
гэта прылада.) мпэрыя, аказваецца, ня можа гарантаваць вечнага (, тым
больш, жывога) снаваньня мпэрскай мовы. Значна лепш гэта справджвае
рэалзуе нацыянальная дзяржава, якая взьнкла (прынамс, у Эвропе) у
барацьбе зь мпэрыяй. (Прытым змаганьне йшло, перш за всё, за права
снаваньня разьвцьцё нацыянальнай мовы.) Стварэньне нацыяв нацыянальных
дзяржавав ёсьць гстарычная зьява, якая мае ня тольк свае грамадзкя
прычыны, але храналягчныя рамк (найперш у Эвропе). Сьцсла можна х
пазначыць ад апошняй чвэрц ХVⲲ па першую чвэрць ХХ-га стагоддзяв. У гэты
пэрыяд сфармавался высьветллся все нацыянальныя канцэпцы культуры,
свабоды незалежнага дзяржавнага снаваньня. Як правла, нацыянальныя рух
пачынался з самапазнаньня, асьветнцтва, стварэньня нацыянальнага мастацтва,
лтаратуры, тэатра. Потым разьввался у палтычнае змаганьне зь мпэрыяй
заканчвался стварэньнем нацыянальнай дзяржавы. Уражвае в гэтым працэсе тое,
што народы павсюдна прызнавал павсюдна змагался за дзьве асновныя
каштовнасьц: за нацыянальную мову за незалежнасьць (гэта значыць - за
нацыянальную дзяржаву).Сэнс асьветнцкай мастацкай дзейнасьц быв
падпарадкаваны адной мэце: сцьвярджэньню нацыянальнай мовы. Гэтую задачу
найперш узял на сябе газэты, лтаратура асаблва вандровныя тэатры, якя
взьнкал павсюдна. Творца вэнгерскага прафэсйнага тэатра Ота Келеман, як
стварыв вэнгерскую вандровную трупу яшчэ в канцы ХVⲲ стагоддзя,
прызначэньне свайго тэатра тэатральнага мастацтва сфармулявав коратка
выразна: сцьвярджэньне прапаганда вэнгерскай мовы. (Вэнгры змагался тады
зь нямецкм засльлем.) Аналягчна разумев задачы тэатра гнат Буйнцк
такя яго акторы, танцоры сьпевак, як Леапольд Родзевч ды Алаза Пашкевч
(Цётка). Гэтак жа ацэньвал в той час нацыянальную мсю тэатра дзеячы
вандровнай сцэны на бкране, у Малдове ды Румынó, у Бавгары ды Сэрбó, у
Чэхó, Славакó, Летуве г.д. Нацыянальныя рух всьведамлял нацыянальную
мову як галовную каштовнасьць нацы, сцьвярджэньню яе в грамадзтве
падпарадковвал всю сваю нацыянальна-асьветнцкую дзейнасьць. Беларуская
нацыянальная дэя рэалзавалася в 1918 годзе, кал была створаная Беларуская
Народная Рэспублка аб'явлена яе незалежнасьць. Аднак невзабаве
незалежнасьць была страчаная, нацыянальнай стаблзацы не адбылося.
Расейск камунстычны генацыд все формы выншчэньня цярпел тры пакаленьн
беларусав. У сэнсе культурным, асаблва - псхалягчным, 73 гады савецкай
акупацы - гэта чорная дзра, правал у нацыянальнай сьведамасьц народа. Кал
в 80-х гадах ХХ-га стагоддзя аднаввся беларуск рух за незалежнасьць за
культурнае адраджэньне нацы, новыя адраджэнцы (некаторыя з жахам з
роспаччу) убачыл, што сутыкнулся з узровнем нацыянальнай сьведамасьц
грамадзтва, як у канцы ХХ-га стагоддзя. Камунзм, савецкая акупацыя,
выншчэньне всяго беларускага фатальна затармазл псхалягчнае разьвцьцё
грамадзтва, дэфармавал внутраны сьвет беларуса, адкнул сьведамасьць
мноства людзей да абсурднай мяжы. "Зачэм этат беларуск язык?"; "Какая
разьнца, на каком языке гаварыць?"; "Каму нужэн этат суверэнцет, главнае,
чтобы жылась харашо" г.д., - вось тыповыя цьверджаньн шмат якх па-савецку
адукаваных беларусав канца ХХ-га стагоддзя. На жаль, гэта рэальнасьць, , як
кажуць, тут не да сьмеху. Людз з такой сьведамасьцю - ня рэдкасьць, яны
трымаюць уладу, круюць беларускм грамадзтвам. На Беларус адбылася
кансэрвацыя саветызму палтычным мэтадам, з выкарыстаньнем автарытарнай
улады. Фантасмагарычнасьць стуацы в тым, што пакуль вялкая частка
постсавецкага беларускага грамадзтва павтарае сэнтэнцы, кшталту, "зачэм
язык" "какая разьнца", н пра якую нацыянальную сацыяльную свабоду, н
пра якое разьвцьцё эканомк, н пра як дастатак н пра якое годнае
жыцьцё ня можа быць гаворк. Бо такое грамадзтва, якое ня мае агульнасьц
галовных нацыянальных каштовнасьцяв , тым больш, адмавляе х, такое
грамадзтва ня в стане абараняць свае нацыянальныя нтарэсы. Прытым ня тое,
што, скажам, прыродныя рэсурсы, зямлю, фнансы, прадпрыемствы, прыродныя
багацьц, але асабстую працу. Так беларус будзе шмат цяжка працаваць,
але завсёды застанецца бедным, не разумеючы прычынав сваёй беднасьц.
Прыгадваю выпадак з пачатку 90-х гадов. У час адной з нашых дэпутацкх
паездак па Беларус, якя практыкавал дэпутаты Апазыцы БНФ у Вярховным
Савеце, мне прышлося чуць у цягнку размову нашага калег Сяргея Папкова
ншых сябров з адным заслужаным пэнсянерам-наставнкам. Заслужаны наставнк,
беларус, з гонарам расказвав па-руску, кольк добрых людзей ён навучыв за
жыцьцё. Адзн -- генэралам у Мурманску, нехта выехав у Акадэмю навук у
Пецярбург, хтосьц цяпер жыве нешта робць важнае в Растове, нехта -
спэцыялстам у Навасбрску, а яго двох сынов, дык уладкавался в Маскве.
Адзн - выкладчык ва внвэрстэце, а друг -- нжэнер, нечым там круе,
жанвся на масковцы вжо гадуе двох дзяцей. Наставнк быв вельм задаволены.
- А якая в вас пэнся? - пацкавлся в наставнка.
- Ой, ведаеце, малаватая, -- пажалвся ён. - Я яшчэ падпрацовваю, маю
некальк гадзнав у школе, бо пэнсó не хапае.
- Чаму ж так? -- запытался в яго. Наставнк разьвёв рукам.
- А цяпер вось глядзце, - завважыл мае калег. - Вы всё жыцьцё працавал,
навучал беларусав на рускай мове. Беларуск внвэрстэт (таксама на рускай
мове) падрыхтавав зь х спэцыялстав, якя паехал в Расею пачал там
працаваць, даваць прыбытак рускай дзяржаве плацць падатк в руск бюджэт.
На адукацыю гэтых спэцыялстав, на навучаньне х рускай мове Расея не
затрацла н капейк. Гэта вынк вашай працы. А дзе ж ён, гэты вынк, для
вас? Дзе ваш прыбытак? З чаго ваша пэнся, з чыйго бюджэту?
- Правда.., -- зьдзввся наставнк.
- А што б было, кал б уся адукацыя была па-беларуску в сстэме дзяржавнай
беларускай мовы? - прадавжал мы. - Куды была б найперш ськраваная ввага
нашых маладых спэцыялстав ваш "труд"? Аб'ектывна - ц ж не на вашыя
нтарэсы? А што было б, кал б усю беларускую адукацыю перавесьц на
ангельскую мову? - працягвал мы далей. - Да каго б мы был прывязаныя дзе
б палягала тады прычына нашай беднасьц бядоты: на бсходзе ц на Захадзе?
Наставнк быв крыху ашаломлены. Гэты савецк нтэлгент нкол не задумвався
над такм пытаньням. Але гэтакая размова была б нармальнай дзе-небудзь у
1890-х у вагоне Лбава-Ровенскай чыгунк, а не цяпер, праз сто гадов, кал
час для многх беларусав адначасна зьмянвся адначасна, як бачым, спынвся
в самым пачатку. Беларуская мова як найважнейшая зьява культуры ёсьць таксама
аснова нашай нацыянальнай свабоды найважнейшы чыньнк эканамчнага
разьвцьця. Вось чаму нацыянальная дэя мкнецца да стварэньня нацыянальнай
дзяржавы в нацыянальнай мове на нацыянальнай тэрыторы. Гэта дзеля таго,
каб рэалзаваць жыцьцёвы (гэта значыць, духовны матэрыяльны) патэнцыял
народа, каб стварыць аптымальныя вмовы духовнага камфорту матэрыяльнага
дастатку для всёй нацы. Страты нацыянальнага патэнцыялу тармажэньне
нацыянальнай дэ нават на сто гадов, пры всх ускладненьнях, не выглядаюць
вялкай бядой, кал б аднавць незалежную, вольную, нацыянальную дзяржаву,
якая б праводзла палтыку в нтарэсах нацы. Тады зусм не спатрэбцца яшчэ
сто гадов, каб вярнуць страчанае дагнаць час. Бо кал зьнкаюць перашкоды,
тады раней затарможаныя зьявы разьвваюцца паскораным тэмпам. Паскарэньне -
гэта агульны закон разьвцьця растарможаных працэсав назраецца всюды: у
мастацтве, у лтаратуры, у прыродзе, у грамадзтве. Праз 10-15 гадов
нармальнага нацыянальнага разьвцьця в паскоранасьц вжо не снавала б
грамадзкай адсталасьц сьведамасьц, тыпу "зачэм" "какая разьнца". Але
разумеючы закон паскоранасьц, мы павнны всьведамляць яго катэгарычную
мпэратывнасьць. Тое, што было перапынена ня зроблена сто гадов таму, на
пачатку стаблзацы нацы, тое мустць быць хутка (паскорана) зроблена
цяпер. Пераскочыць праз абавязковыя этапы разьвцьця, праз абавязковыя ацэнк
абавязковыя каштовнасьц - нельга. Яны в адновленых умовах павнны быць
пройдзеныя мклва, хоць бы пункцрам, але абавязкова пройдзеныя
замацаваныя. накш зьява (у дадзеным выпадку - беларуская нацыя) не
рэалзуецца, як сстэма. Беларусы, тыя, што, як наш наставнк, заклапочаныя
тольк "свам" не прывыкл задумвацца над "нашым", над агульным, мусяць
выразна сабе всьвядомць, што кал беларуская мова ня будзе адроджаная, ня
зойме належныя ёй дзяржавныя, грамадзкя, культурныя маральныя прыярытэты,
то беларуская гсторыя можа невзабаве скончыцца. Удакладняю: канец гсторы -
гэта катастрофа. Гэта - канец нацы. Катастрофа суправаджаецца зьбядненьнем
дэградацыяй насельнцтва, стратай уласнасьц, зямл, прыроды, дзяржавы,
вынкав працы. Нават сваёй працай чалавек перастане распараджацца сам. Мы вжо
нешта падобнае выцерпел в ХХ-м стагоддз. таму цяпер, кал цудам застался
жыць, нам цяжка падняцца з каленяв. Функцыя нацыянальнай мовы в нацыянальным
грамадзтве - усеабдымная: ад духовнага да эканамчнага выявленьня. Аднак ня
всюды яна выявляецца непасрэдна. в гэтым хаваецца адна з цяжкасьцяв у
разуменьн сутнасьц нацыянальных каштовнасьцяв для саветызаванага чалавека.
Найбольшая складанасьць для новага беларускага Адраджэньня палягае яшчэ в
тым, што за сто гадов моцна зьмянлся вмовы дачыненьн в Эвропе. Пэрыяд
утварэньня нацыяв якраз закончывся в першай чвэрц ХХ-га стагоддзя.
Нацыянальная дэя в мжнароднай сьведамасьц стала як бы не актуальнай, бо
гэта вжо пражыты пройдзены этап. А значыць аслаблася гатовасьць да
мжнацыянальнай салдарнасьц. З 80-х гадов мнулага стагоддзя пашырылася в
сьвеце дэя нтэрнацыянальнай дэмакраты, уздымаецца на катурны мжнародная
дактрына "правов чалавека", узмацняюцца лбэральныя мкненьн да нтэграцы
Эвропы глябалзацы сьвету. Мжнародныя дэмакраты мжнародныя лбэралы
працуюць разам над стварэньнем новых дэмакратычных супэр-мпэрыяв, супэр-
дзяржавав. Для прадставнков гэтай звышдэалёгó (гэтай дэмакраты uber
alles) нашыя, актуальныя для нас, нацыянальныя праблемы стогадовай давнны,
наша балючасьць, нашае роспачнае мкненьне выкараскацца з той бяздоннай
курапацкай ямы, куды всадзл наш народ недабразычлвцы, нашае стараньне
вратаваць найперш нашу мову ды незалежнасьць - усё гэта здаецца м (шмат
каму) анахранзмам. Бо в х мова, культура, незалежнасьць - само сабой
зразумелае, яны з гэтым нарадзлся думаюць, што всё гэта снуе натуральна,
у парадку рэчав, як горы, рэк далны. Але ж у нас - ня так. Мы мусм,
паскорана мусм прайсьц этап дзяржавнага всталяваньня нацыянальных
каштовнасьцяв стаблзаваць нацыю разам з дэмакратыяй. накш у нас ня будзе
будучын. Мы ня можам гнараваць аб'ектывныя законы разьвцьця. Нам трэба
дагнаць гсторыю. Мы маем на гэта найвялкшае права. Бо нас зьншчал, нам не
давал жыць. Побач з фактарам пераменав, якя адбылся на працягу ХХ-га
стагоддзя вскладнл беларускую палтыку, застався нязьменны чыньнк -
Расея, зь яе шавнзмам, мпэрскм амбцыям непрыхаваным
вялкадзяржавным прэтэнзям на Беларусь. Гэты чыньнк небясьпечны. Кал б
ня ён, не карэляцыя не взаемадзеяньне яго з пераменам в сьвеце, беларускх
праблемав у такм выглядзе, у якм яны снуюць сёньня, проста вжо б не было.
Бальшавцк генацыд - гэта вельм стотны аспэкт у беларускай трагеды. Нхто
ня мае права нхто ня можа падважваць адмавляць нашу незалежнасьць, нашу
беларускую мову, нашыя сымвалы, нашу свабоду, адзнства зямл гсторы, не
спытавшыся тых амаль трох мльёнав беларусав, якх нявнных забл в часе
тэрору. Тых беларускх псьменьнкав, нтэлгентав, вучоных простых
сялянав, якх расстралял тольк за тое, што был беларусам. Якая ж яна,
нашая сьвятая для нас, Беларуская Мова? Ц можна неяк глянуць на яе збоку,
каб ацанць аб'ектывна? Як яна гучыць для ншых, як яе вспрымаюць? Кожная
свая мова для кожнага народа -- найлепшая найпрыгажэйшая. гэта правльна.
Бо в мове выявляецца сутнасьць натуры народа, як яе стварыв, вдаць яго
душа, адбваецца свасты склад розуму манера думаньня, матэрыялзуюцца
рытмы духа цела (гэта значыць, тэмпэрамэнту). Таму в кожнай мове ёсьць свой
характэрны рытм, свая мэлёдыя сваё гучаньне, а лекска падпарадкаваная
вобразнай сстэме вспрыняцьця сьвету людзьм, якая в розных этнчных
супольнасьцяв (першасных носьбтав мовы) адметная. Гэтым тлумачыцца
зьдзвляючая для некаторых дасьледчыкав зьява, што разумовыя творчыя
здольнасьц чалавека найлепш выявляюцца в роднай для яго мове. Тут
рэалзуецца сумове - гарманзацыя рытмав, распазнавчых знакав, найкарацейшых
дарог памж розумам, душой, тэмперамэнтам цела мовай чалавека. Дасягаецца
склад (камплект) аптымальнасьц асобы.Гэта ня тольк тэарэтычныя разважаньн.
Там, дзе можна прааналзаваць зьяву на масавых прыкладах в шырокай
практыцы, вынк вдавочныя. У пачатку 90-х гадов, кал взьнкла, нарэшце,
магчымасьць адчынць беларускя школы в гарадах разьвваць беларускае
школьнцтва, то праз нейк час было зафксавана, што беларускя дзец в
беларускх школах лепш пасьпяваюць, лепш вучацца, лепш засвойваюць матэрыял
лепш разьвваюцца, чым беларускя дзец в такх жа рускх школах. Гэта
натуральна. Адбылася гарманзацыя свастага складу мовы чалавека,
аптымалзацыя разьвцьця асобы. Карацей, сваё спаткалася са свам.
Аналягчную зьяву завважыл таксама нашыя фальклярысты. Ёсьць шмат
сьведчаньняв такога роду, кал беларус, як сфармавався в горадзе, у рускай
мове, вспрынявшы все праявы савецкай эрзац-культуры, апынувся раптам у
вясковым асяроддз сярод удзельнкав автэнтычнага фальклёру нечакана, пад
уплывам эмоцыяв взрушэньня, уключався в народныя танцы ды сьпевы. У яго
выявлялся характэрныя рух танцу характэрныя прыёмы народнага сьпяваньня.
Ён пачынав ужывацца в фальклёрнае дзеяньне, гэтае дзеяньне, невядомае яму
раней, аказваецца, не было для яго чужым. Людз кожнага народу, кожнага
этнасу валодаюць характэрным рухам, якя стасуюцца зь хняй псхалёгяй, з
эмацыйным станам, думкам мовай, на якой яны гавораць. Гэта мы называем
этнаплястыкай. Гарманзацыя яе з мовай таксама накраваная на аптымальнае
выявленьне асобы чалавека. Аказваецца, нацыянальная мова зьявляецца ня тольк
галовным чыньнкам сацыяльна-палтычнага адраджэньня нацы, ня тольк
зьвязваючым элемэнтам нацыянальнай культуры, але фактарам найлепшага
разьвцьця асобы чалавека, перашаснай умовай яго гарманчнага снаваньня.
Аднак за 73 гады вырабленага гвалту над беларускай мовай за часы СССР, што
афцыйна прыкрывався нбыта палтыкай блнгвзму в Беларус, сярод вялкай
частк насельнцтва стварылася вельм некарысная зьява для беларускай
культуры, менавта, крэалзацыя (дэструктывнае зьмешваньне) беларускай
рускай мовав. У вынку шмат беларусав (як правла, людзей невысокага
культурнага взровню) гаворыць цяпер на гэтакай зьбедненай "павмове" ц на
своеасаблвай пджын-рускай (гбрыднай) мове. (Успомнм "клясычныя" прамовы
Старшын Вярховнага Савета Мкалая Дземянцея. Ёсьць сьвежыя прыклады.)
Трынаццаць гадов таму мне вжо прыходзлася псаць пра разбуральныя вынк
прымусовага двухмовя на Беларус. (Радуга, - Таллинн, 1988, №4) Тады
беларуска-руск "пджын" я назвав беларускм словам "трасянка", ня думаючы,
што гэты тэрмн прыжывецца потым в паняцьцях пра мову. Цяперака я павтару тут
некаторыя палажэньн. Павмова "трасянка" - галовная прычына абмежаванага
культурнага взровню. ( цяпер мы разумеем, чаму. Крэалзацыя - гэта не
взбагачэньне, а зьнжэньне культуры мовы, якое адлюстроввае впадак культуры
асобы.) Культурны чалавек не размавляе на крэалзаваным пджын. Таму сфэра
распавсюджаньня "трасянк" за савецкя часы - сярэдня нжня
стратыграфчныя сацыяльныя пласты. Грамадзкая лякалзацыя гэтай павмовы, у
сваю чаргу, забясьпечвае рэпрадукцыю сацыяльную встойлвасьць "трасянк", а
значыцца, нзкага взровню духовнай культуры, якая в цэлым выявляе тут
тэндэнцыю да далейшага зьнжэньня. Яшчэ в 60-80-х гадах стварылася стуацыя,
кал прычына вынк бескультур'я зьвязаныя неразрывна, гэта значыць, прычына
(павмова) выступае вынкам, а вынк - прычынай. Павмове значнай частк
насельнцтва Беларус вельм згубна адбваецца на разьвцьц культуры.
Разумовая энэргя народа траццца не атрымлвае разьвцьця. Прымусовы
савецк блнгвзм гнаравав аксёму, што без вызначэньня прыярытэту чалавек
ня можа адначасна разьввацца снаваць у двух культурах. Дызарыентаваная
асоба не атрымлвае павнавартаснага духовнага разьвцьця. Павмовны ндывдыум
не адчувае тонкасьцяв духовных сувязяв (што, дарэчы, засяроджана в мове
выявляецца праз гаворку), дрэнна думае абстрактным паняцьцям, часта ня в
стане тэарэтычна асэнсаваць зьяву, а кал разумее больш складаныя
дачыненьн, то ня вмее х выказаць, сфармуляваць выразна растлумачыць
субяседнку. Пачынаецца пакутлвы падбор словав, неадэкватнае вжываньне
паняцьцяв, заканьне спыненьне на кожнай дрэнна дапасаванай фразе,
"эканьне", "мэканьне" г.д. Тут праявляецца не паталягчнае заканьне, а
тармажэньне сьвядомасьц, прыпыненьне на кожным слове як вынк
разбалянсаванасьц думаньня мовнага выявленьня, як вынк неразьвтых
здольнасьцяв аперыраваць паняцьцям невалоданьне сстэмнай структурай мовы
(бо в "павмове", мж ншым, адзнай структуры няма). Павмовнае снаваньне
прыпыняе внутраны спантанны працэс культурнага разьвцьця чалавека, таму што
тармозць нацыянальнае самапазнаньне (дэнтэфкацыю) яго грамадзкага,
культурнага духовнага "Я". Аднак здольнасьць да спажываньня культуры пры
гэтым застаецца. Тольк яна, гэтая здольнасьць, зьмяняе арыентацыю з
унутранага сьвету на зьнешняе асяроддзе, з актывнай пазцы на пасвную
(спажывецкую). У вынку взьнкаюць умовы для разьвцьця спажываньня масавай
культуры, эрзацу, сурагату, мтацы духовных каштовнасьцяв. Шкоду, якую
наносць беларускай культуры павмова "трасянка" ( ввогуле, дэградацыя мовы,
распавсюджваньне чужых слэнгав, жаргонав, вульгарызмав, паняцьцяв г.д.)
нхто не падлчвав, , як я вважаю, ня шмат хто разумее, бо, як мяркуюць,
справа в прычынах, зь м трэба змагацца. Правльна. Але кал б так усё
было проста, то трасянкавыя палтык не кравал б уладай у дзяржаве.
Найлепшы сродак выратаваньня беларускай мовы - гэта павсюдна пачаць на ёй
гаварыць. Гаварэм жа, будуць нас паважаць. Знаёмства зь ншай мовай
пачынаецца са слуханьня, як яна гучыць, з адчуваньня яе мэлёдык рытму
словав, якя мы ацэньваем, паводле нашага густу ц законав эстэтык.
Ужываюцца ацэнк: прыгожая -- непрыгожая. Спэцыялсты стварыл нават
адмысловую сстэму тэставаньня мовав па мэлядычнасьц, гучнасьц, колькасьц
адкрытых складов звонкх зычных ды галосных гукав, камбнацы звонкх
зычных з галосным, па вакальных магчымасьцях г.д. Беларуская мова в
гэтакм тэставаньн займае шостае месца в сьвеце. Наврад ц трэба да гэтакх
дасьледваньняв адносцца надта сур'ёзна, але всяровна прыемна. Я сустракав
шмат добрых людзей сярод палякав, латышов, укранцав, ангельцав, якя был
захопленыя вымавленьнем, словам мэлёдыкай нашай мовы, прасл пагаварыць
па-беларуску слухал з захапленьнем, нбы музыку. Памятаю, у 70-х гадах я
пазнаёмвся з маладым лтовцам з Кавнаса Ёзасам Рыбкавскасам. У дзяцнстве
ён прачытав на пачку з макаронам словы на незнаёмай мове. Высьветллася, што
напсана па-беларуску. Ёзаса гэтая мова так зацкавла потым так
спадабалася, што ён вывучыв яе, бегла гаварыв, нават вершы псав па-
беларуску. Пасьля ён прыязджав спэцыяльна в Менск, каб паслухаць беларускую
мову (так яму было прыемна). Правда, у Менску яго напаткаткала вялкае
расчараваньне. Латышская лтаратуразнавца Мрдза Абала выдатна размавляе па-
беларуску. У 70-х гадах яна сказала мне, што яе цягне на Беларусь, як
магнтам, што яна завсёды стараецца прыехаць на Горадзеншчыну, каб тольк
пагаварыць па-беларуску ды паслухаць беларускае мовы. У цэлым жа, я лчу, што
на сьвеце няма непрыгожых мовав. Кожная мова -- прыгожая, бо выявляе асабовую
сутнасьць бясконцага, невычарпальнага, шматаблчнага Боскага сьвету.
Гаворачы, напрыклад, пра звонкую мэлядычнасьць тальянскай мовы, у нас
звычайна взьнкае жаданьне спаслацца на дасканаласьць бэль-канта, на традыцы
тальянскай опэры г.д. Але немагчыма вявць у тальянскай мове, скажам,
тувнск гарлавы сьпев. Тым часам па сле взьдзеяньня глыбн выявленьня
нашага, але не прывычнага нам сьвету в не прывычнай нам эстэтыцы, гэта
ёсьць магутнае мастацтва. Для вобразнага выявленьня яму адпавядае якраз
тувнская мова. зьбег зычных тут вельм дарэчы. Яны на месцы гэтак жа, як
тальянская вакальнасьць мовы на месцы в опэрным бэль-канта. Чым я найбольш
захоплены в Беларускай мове, гэта яе вобразнасьцю ёмкасьцю слова ( па
зьмесьце, па гучаньн). Другое, што мне надта падабаецца, гэта
шматварыянтнасьць гучаньня напсаньня словав, потым -- багацьце
снонмав. Тут рай для паэтав, можна плаваць купацца, плюскацца в такой
багатай мове, было б тольк што казаць. Кал глянем у гсторыю нашай мовы, то
займае дых. Беларуская мова снавала давно, яшчэ на племянным узровн в
дапсьмовы пэрыяд. На думку гсторыкав, як мнмум, у VI-м стагоддз, яна вжо
была. Але на самай справе - раней. Гэта можна зразумець, аналзуючы гсторыю
автэнтычны фальклёр (асаблва тэксты). У Х-м стагоддз псьмовасьць
распавсюдзлася на Беларус разам з Хрысьцянствам у чужой старабавгарскай
мове. Гэтая славянская мова, часткова наблжаная да беларускай, стала
адыгрываць ролю афцыйнай, кнжнай, "граматнай" мовы, мовы, на якой пшуць
размавляюць псьменныя людз (найперш, сьвятары сацыяльныя вярх). У пэвнай
ступен, яна займалала такое ж становшча в старажытнай Беларус, як пазьней
- мова вярхов у Атаманскай мпэры. Старабавгарская мова в беларускай
культуры - гэта была мова бяз этнасу, гэта ад пачатку была мёртвая мова.
Паступова, з разьвцьцём грамадзтва вскладненьнем функцыяв дзяржавы,
адбывалася лексчнае взаемапранкненьне мовав экспанся жывой беларушчыны в
мёртвую кнжную мову. Асаблва гэта стала вдаць у ХV- ХV стагоддзях. Ужо в
ХV-м стагоддз, у пэрыяд Рэнесансу, мёртвая старабавгарская мова зьнкае з
грамадзкага вжытку лякалзуецца тольк в праваславнай царкве, то, як
царковны (царковна-славянск) афцыёз. У дзяржавных грамадзкх дачыненьнях
у Вялкм Княстве Лтовскм запанавала старабеларуская кнжная мова, якая
канчаткова выцесьнла, запаланла перамагла ранейшую кнжную
старабавгарскую мову. Тут варта завважыць, што рускя савецкя гсторык-
шавнсты называл старабавгарскую мову "древнерусским языком" будавал на
гэтым цэлыя антынавуковыя канцэпцы аб мфчным "древнерусском государстве"
(пад якм падразумевал Кевскую Русь часова залежныя ад яе земл), аб
"узьнкненьн" беларусав, укранцав рускх зь мфчнай "древнерусской
народности" аб пачатку беларускай мовы з ХIV стагоддзя, а беларускай
гсторы - з 1917 года. Рускя афцыёзныя гсторык прыдумвал гсторыю, каб
абгрунтаваць нбыта натуральнасьць снаваньня СССР, расейск калянялзм
расейскя прэтэнзó на бкрану Беларусь. Я сказав у пачатку, што,
азраючыся на гсторыю нашай мовы, займае дых. Таму што на старабеларускай
дзяржавнай мове неверагодна шмат напсана, таму, што я зачараваны яе
багацьцем, вобразнасьцю, распрацаванасьцю хараством. Пачытавшы на
старабеларускай кнжнай мове, разумееш, чаму Максм Багдановч, седзячы в
расейскм горадзе Яраславль акунувшыся в чытаньне гэтай мовы, став вялкм
паэтам. Вось жа саправды, што "як алень спрагнелы, мкнець да вады
крынчнай, шукаю Бога я". Апошняя зьмена кнжных афцыйных мовав адбылася
шмат дзе в Эвропе ( ня тольк в Эвропе) у ХVIII-ХХ стагоддзях, у пэрыяд
узьнкненьня нацыянальных рухав супраць мпэрыяв, з разьвцьцём лтаратуры
рамантызму в вынку стварэньня нацыянальных дзяржавав. У гэты час
адбываецца пранкненьне в лтаратурны афцыйны вжытак народнай мовы (гэта
значыць мовы, на якой гаварыл сьпявал шырокя масы народа). Менавта
гэтая мова стала мовай нацыянальнай лтаратуры, менавта за яе змагался
нацыянальныя рух, менавта на ёй будавалася нацыянальная дзяржава новая
нацыянальная культура. Беларуская гсторыя, таксама як гсторыя ншых
народав, добра люструе гэты мовны працэс. Цяперака, азрнувшыся за сабой,
углядаючыся в глыбню, у наш народны лёс, можам сказаць коратка ёмка:
Беларуская мова - гэта мы. Але ёсьць яшчэ вышэйшая цана мовы, якая не
вымяраецца нават жыцьцям. Мова належыць усм пакаленьням народу, якя жыл
дагэтуль якя будуць жыць потым. Мова належыць мнуламу будучын. Нхто
ня мае права разбуральна распараджацца лёсам нацыянальнай мовы (а тольк
становча), няк чалавек някое пакаленьне народу. Мова ёсьць
трансцэндэнтная, вечнасная каштовнасьць нацы. Таму пытаньне снаваньня ц
абмежаванасьц вжываньня мовы нкол ндзе не вырашаецца на рэфэрэндумах.
Бо людзьм (пакаленьнем) могуць манпуляваць. Не дазваляюць вынясеньня лёсу
мовы на рэфэрэндум беларускя законы. У цяперашнх абставнах, кал влады
рэжыму прынжаюць беларускую мову, зачыняюць беларускя школы ды беларускя
газэты, па афцыйных крынцах вядома, што больш за 86 адсоткав грамадзянав
Беларус лчаць беларускую мову сваёй роднай, але тольк каля сарака адсоткав
карыстаюцца ёй в жыцьц. тут узьнкае пытаньне, якое мне задавал всюды, на
якое ня проста адказаць цяжка всм растлумачыць. Бо не разумеюць. Пытаньне
гэтае гучыць так: "А чаму беларусы мж сабой не гавораць па-беларуску?" Усе
на сьвеце мж сабой гавораць па-свойму. Цыганы, якя нкол ня мел ня
маюць свах школав, бо не снуе цыганскай псьмовасьц, а мж сабой --
гавораць па-цыганску. Ня знойдзеш цыгана, як б не гаварыв па-цыганску. Дык у
чым жа справа? Ня стану я адказваць на дзвнае пытаньне, тым больш,
павтаруся, што ндзе нас у гэтым не разумеюць. Зазначу тольк, што, для
датрыманьня чалавечай годнасьц нават найпрасьцейшага культурнага звычаю ц
маральнага рушэньня, завсёды патрэбнае стараньне сла духа. У канцовым
выпадку вырашае воля. Ншто ня можа перамагчы волю людзей, кал яна моцная
кал яна ёсьць. З гэтага гледзшча не павнна б снаваць праблемы беларускай
мовы в Беларус. Бо завсёды можа стацца так, як усе захочуць. Мы мусм
усьвядомць, што в нас самых засяроджаная велзарная магчымасьць: без вялкай
бойк, бяз грукату, бяз шуму страт у коран перамянць становшча высока
падняць нашу беларускую мову в нашай кране. Менавта так думаюць робяць
усе ва всм сьвеце. Патрэбныя тольк хаценьне, воля добры чын. Дык чаму ж
беларус зь беларусам не гавораць па-беларуску?..
