Реферат: Этногенез белорусов
МIНIСТЭРСТВА АДУКАЦЫI РЭСПУБЛIКI БЕЛАРУСЬ
Беларускi дзяржаỹны ỹнiверсiтэт iнфарматыкi i радыёэлектронiкi
Рэферат на тэму: |
лЭтнагенез беларусаỹ |
| |
МIНСК, 2001
Змест рэферата:
Уступ..........................2
лПа слядах беларусаỹ...............5
Заключэнне.................13
Лiтаратура...................14
Уступ
Ужо болей, як чвэрць стагоддзя таму в навуковай лтаратуры адбылася значная
дыскусiя памж даследчыкам розных навук (археолаг В.В. Сядов, П.М.
Траццяков, В.Ф. Салавёва, мовазнавца В.А. Жучкевч, этнограф М.Я. Грынблат)
па пытанню паходжання беларусав як народнасц. В.В. Сядов прапанавав
канцэпцыю фармравання беларусав як этнасу в вынку асмляцы прышэльцам-
славянам старажытнага балцкага насельнцтва, якое пражывала на сучаснай
тэрыторы Беларус. Гэты працэс прывёв да з'явлення асаблвасцей, што
адрознваюць наш народ ад ншых славянскх народав. Астатня навуковцы
крытыкавал некаторыя палажэнн канцэпцы, але, як было падкрэслена пасля
завяршэння дыскусó, "по существу все выступавшие в дискуссии признают
участие балтского компонента в формировании белорусской этнической общности"
(От редакции, 1969, с. 121). Такм чынам, канцэпцыя В.В. Сядова атрымала
прызнанне сярод навуковцав. Але спробы развць вдакладнць яе палажэнн на
канферэнцы "Этнагенез беларусав" (1973 г.) (Этногенез белорусов, 1973) не
была ажыццевлена. Комплекснае вывучэнне гэтай жыццёва важнай праблемы было
прыпынена. Тольк в апошн час, пасля стварэння дзяржавы на Беларус яна
апынулася в цэнтры нтарэсав даследчыкав розных навук (Усебеларуская
канферэнцыя..., 1993).
Аднак так значны час забарон прывёв да значных недахопав у вырашэнн гэтага
пытання. Перш за всё, сказваецца адсутнасць комплекснага падыходу з улкам
дадзеных усх навук. Так несумненна, што развццё паглыбленне (у значнай
ступен далейшая праверка) канцэпцы патрабуе вдакладнць шлях складання
насельнцтва Беларус в розных гстарычна-этнаграфчных рэгёнах (Титов,
1983) з улкам арэалав розных дыялектав груп гаворак (Лнгвстычная
геаграфя..., 1969), а таксама дадзеных археалогó.
Зараз тольк в этнаграфó снуе канцэпцыя паходжання беларусав (Плпенка,
1993). Але след адзначыць, што цэнтр х фармравання як этнасу не звязаны з
адным з рэгёнав Беларус нават дакладна не адпавядае груповцы дыялектав
(Титов, 1983, с. 115).
У археалогó асновнай праблемай лчылася тольк пытанне вдакладнення часу
з'явлення першых славян на Беларус (Левко, 1990; Митрофанов, 1978, с. 125;
Поболь, 1983; Штыхав, 1992, с. 33Ц36). Такое перабольшванне значэння тольк
аднаго пытання дае магчымасць не займацца абагульненням вялкага
археалагчнага матэрыяла. Прасцей выдвгаць неабгрунтаваныя матэрыялам думк
(нават не гiпотэзы, таму што аргументав на карысць той ц ншай думк нават
не прыводзцца) у якасц т.зв. "прыярытэтных". Яны маюць тольк адзны
"прыярытэт" Ц знайсц славян на Беларус в як мага старажытнейшыя часы. Таму
матэрыяльная культура не аналзуецца в комплексе , як правла, без разгляду
шырокага кола аналогй. Усё гэта стварае выдатную глебу для розных
"навуковых" спекуляцый.
Кал ж мець на ввазе вынк этнчных працэсав на Беларус (кантакты памж
дзвума этнасам Ц славянам балтам, асмляцыя славянам балтав як
перадумова фармравання беларусав), то трэба вызначыць час, кал славяне
асвойваюць большую частку арэала, дзе в далейшым фармруецца беларуск народ.
След улчваць тую акалчнасць, што дадзеныя археалогó не даюць магчымасц
дакладна вызначыць этнас многх культур. На сённяшн момант, першай
бесспрэчна славянскай культурай можна лчыць тольк пражскую (5 Ц 7 стст.
н.э.) на павднёвым захадзе Беларус. Але помнк вельбарскай культуры, якя
знаходзлся тут, у Заходнм Палесс в больш ранн час (2 Ц 4/5 стст.),
належаць да готав (усходнх германцав). тольк нашчадк пражскай культуры
(носьбты культуры тыпу Лук-Райкавецкай) пранкаюць у 9 ст. на повнач
Беларус.
Невырашанай для археалогó Беларус застаецца праблема хатусу памж
старажытнасцям 5 Ц 8 стст. Старажытнай Рус. Не распрацаваны яшчэ
пытанн фармравання всх славянскх плямёнав на Беларус.
Недастаткова даследуюцца пытанн паходжання беларусав в мовазнавстве
(Вячорка, 1983, с. 8Ц10; Клiмчук, 1983, с. 25 Ц 26). Справа в тым, што
балтыйск мовны арэал падзяляецца на шэраг мов асобных плямён (Мажюлис, 1974)
i арэальныя асаблвасц (гдранмя, фанетыка) у балтыстыцы распрацаваны
дастаткова грунтовна. таму трэба влчваць снаванне трох раёнав на
Беларус, якя адрознваюцца па гдронмах (т.ч. па мовах балцкага
насельнцтва).
Таму ỹ наступным артыкуле будзе зроблена спроба пры супаставленн
даддзеных археалогó, мовазнавства этнаграфó вызначыць перадумовы
фармравання беларусав на прыкладзе больш даследаванных рэгёнав
праслядзць працэс змен у культуры.
лПа слядах беларусаỹ
Несумненна, больш старажытным сведчаннем аб балцкм субстраце на Беларус
з'являюцца звестк гдранмó. Як ужо адзначалася, на Беларус выдзелены тры
раёны. В.В. Сядов супаставляв х з археалагчным культурам ранняга
жалезнага веку (I тыс. да н.э. Ц 5 ст. н.э.) (Седов, 1970, с. 24).
Першы, павночны раён, як характаразуецца назвам з канчаткам -ея, займае
павночную (на повнач ад р. Заходняя Дзвна) i павночна-усходнюю (Верхняе
Падняпрове з бассейнам р. Сож) частк Беларус, а таксама працягваецца на
захад, у Латгалю на всход, у Смаленскае Падняпрове з суседнм раёнам
Волга-Окскага мжрэчча (Седов, 1963, с. 28). Несумненна сувязь гэтага раёну з
латгальскай мовай у гдранмó (Топоров, 1990, с. 372). Сувязь прасляежана
нават у снтакссу сказав (у басейне Заходняй Дзвны) (Прохорова, 1991, с.
31). Повнага супадзення арэалу з этнаграфчным регёнам ц дыялектам
беларускай мовы цяжка чакаць. Трэба мець на ввазе магчымасць некаторага
змянення межав у часе культурнага развцця. У такм выпадку з гэтым арэалам
можна суаднесц рэгёны Паазёр'я Падняпровя павночна-усходн дыялект. Па
дадзеных археалогó з гэтым арэалам суадносцца днепра-дзвнская культура.
Друг, цэнтральны раён, як характаразуецца гдронмам з канчаткам -я
(Седов, 1963, с. 28) займае сярэднюю частку павночна-заходняй Беларус. Такя
гдронмы сустаракаюцца в Лтве, акрамя яе павночна-усходняй частк (селоны)
(Ванагас, 1981, с. 92) х можна аднесц да лтовцав. З дыялектам
беларускай мовы гэты раён не супадае. Ён месццца на частках арэалав двух
дыялектав сярэднебеларускх гаворак. Няма дакладнага супадзення з
этнаграфчным рэгёнам (ахоплвае Цэнтральны, частк Панямоння, Паазёр'я
Усходняга Палесся). Па дадзеных археалогó гэтаму раёну дакладна адпавядае
арэал культуры штрыхаванай керамк на Беларус.
Для другога раёну гдранмó след адзначыць наявнасць змешаннай паласы з
павночным раёнам складаная стуацыя (накладанне арэалав) з трэцм раёнам.
Змешанная паласа гдронмав на повначы раёна суадносцца з абшарам, на
помнках якх вызначаны элементы абедзвюх культур (днепра-двнскай
штрыхаванай керамк).
Апошн, трэц раён, як характаразуецца гдронмам з -да (Седов, 1963, с.
29) -ва (Непокупный, 1981, с. 109), ахоплвае Панямонне (без р. Влó). Яго
звязваюць з яцвягам. Гэты раён працягваецца на тэрыторыю Лтвы ахоплвае
яе павднёвую частку, дзе месцяцца павднёва-авштайскя, ц дзукскя говары.
Яны па фанетычных асаблвасцях адносяцца да яцвягав, як востравныя
лтовскя говары на Беларус (Дзятлава). Такя ж асаблвасц маюць балтызмы
ва всм гэтым раёне (Вячорка, 1983; Непокупный, 1976). Гэты гдранмчны раён
супадае з павночна-заходняй падгрупай гаворак павднёва-заходняга дыялекту
знаходзцца в межах аднага рэгёна Панямоння. Гэта вобласць супадае з арэалам
культуры каменных курганав 5 Ц 12 стст. н.э., носьбты якой был яцвягам.
Па дадзеных мовазнавства можна датаваць час снавання гэтых раёнав. Так,
балцк масв гдранмó вельм архачны падобны ва всм вялкм арэале.
Падзел прабалтыйская мовы пачався прыблзна каля 5 ст. да н.э., кал
аддзяляецца заходнебалцк дыялект, з якога пазней выйшл пруск, яцвяжск
куршск, а таксама блзкародныя да х земгальск селонск (Мажюлис, 1981,
с. 103), таму i трэц раён можна датаваць часам не раней 5 ст. да н.э.
Прыкладна в гэты час фармруецца культура заходнебалтыйскх курганов,
носьбты якх пачынаюць пранкаць у заходнюю частку арэала кульутры
штрыхаванй керамк. Аднак у другой палове I тыс. да н.э. Ц пачатку I тыс.
н.э. уплыв заходнх балтав на всход быв слабы. Але в гэтай частцы Беларускага
Панямоння знаходзцца перыферыя культуры штрыхаванай керамк (слабазаселеныя
абшары). таму на частцы Панямоння адбылося суснаванне дзвюх мов
(археалагчных культур) , як вынк, накладанне дзвух гдранмчных раёнав.
Падзел усходнебалцкай мовы пачався на рубяжы н.э. канчаткова завяршывся
тольк в 5 Ц 7 стст. н.э. (Мажюлис, 1974, с. 122). Прычынам гэтага
разыходжання являюцца кантакты носьбтав латышскай (латгальскай) мовы з фна-
вуграм. Да таго, у 5 Ц 7 стст. н.э. пачалася х мграцыя на тэрыторыю фнав
на повнач ад р. Заходняй Дзвны (Даугавы) (Мажюлис, 1974, с. 123 Ц 124). Як
адзначалася вышэй, у 5 ст. н.э. у Панямонн з'являеца культура каменных
курганов (яцвяг). Каменныя курганы в Беларускм Панямонн снуюць да 13 ст.,
а пазней на правабярэжжы х змяняюць каменныя маглы 12 Ц 16 стст. (Зверуго,
1989, с. 30 Ц 42). У 5 ст. н.э. у астатняй частцы Панямоння (басейн р. Влó)
знаходзяцца помнк культуры всходнелтовскх курганов, якя снуюць тут да
12 ст. Гэты абшар адпавядае летапснай зямле Нальшаны.
Такм чынам, снаванне раёнав балцкай гдранмó на Беларус можна лчыць
несумненным на працягу ранняга жалезнага веку, амаль да 5 Ц 7 стст. н.э. в
гэтыя часы закладываюцца высновы для фармравання гсторыка-этнаграфчных
рэгёнав Беларус. з гэтага часу можна сцвярджаць аб вытоках асаблвасцей
Панямоння, якое тады складаецца з дзвюх культурных абласцей (яцвяг
Нальшаны).
Можна гаварыць аб пачатку складання рэгёна Заходняга Палесся, якой, у
асновным, супадае з палескай групай гаворак арэалам пражскай культуры 5 Ц 7
стст. н.э. на Беларус (Белорусская археология, 1987, с. 75 Ц 77). Да гэтага
часу, уключаючы 8 Ц 9 стст. н.э., адносяць з'явленне раннх славзмав у
балцкх мовах (Топоров, 1991, с. 9). Але немагчыма адносць Заходняе Палессе
да прарадзмы славян. Справа в тым, што раней тут пражывал плямёны
вельбарскай культуры, якя належал да готав (усходнегерманскя плямёны).
Складаней справа для астатняй частцы Беларус. Справа в тым, што абедзве
асновныя археалагчныя культуры (днепра-дзвнская штрыхаванай керамк)
знкаюць у 5 ст. н.э. У гэты час на тэрыторы павночнай, цэнтральнай
всходняй Беларус ( Ц Ⲳ регёны) распавсюджваюцца помнк банцаравскай,
тушамлянскай калочынскай культур, а таксама носьбты культуры псковскх
довгх курганов (атокнск варыянт) (Штыхав, 1992). Помнк первых трох
культур раней аб'ядноввал в адзную культурную еднасць тыпа Банцаравшчыны-
Тушамл-Калочына. Але в апошн час стала вдавочна, што яны являюцца розным
культурам адрознваюцца па асаблвасцях узнкнення (розны час розныя
культуры, на выснове якх яны складаюцца), па рысах матэрыяльнай культуры
(асаблвасц пахавальнага абрада, керамчны комплекс). Пра банцаравскую
тушамлянскую культуры можна сцвярджаць, што яны взнкл на аснове папярэднх
культур (банцаравская як вынк развцця культуры штрыхаванай керамк в 5 ст.
н.э., тушамлянская Ц з старажытнасцей днепра-дзвнскай культуры Смаленшчыны в
3 - 4 стст. н.э.(Шмидт, 1996)). Калочынская культура взнкае на выснове
развцця насельнцтва кевскай культуры в 5 ст. н.э.
Атокнск варыянт з'являецца часткай вялкага арэалу культуры псковскх
довгх курганов. Прыход новага насельнцтва адзначаны тольк для тэрыторы
апошняй культуры (павночная Вцебшчына).
На гэты час матэрыялы даследаванняв не дазваляюць дакладна вызначыцць межы
гэтых чатырох культур. Таму цяжка рабць супаставленн з межам рэгёнав
дыялектав (гаворак). Так, не выключана верагоднасць супадзення арэалу
калочынскай кульутры з мозырскай групай гаворак. Але вдакладняецца павночная
мяжа распавсюджання помнкав гэтай культуры (магчыма, яны сустракаюцца
далей на повнач). Арэал банцаравскай культуры ахоплвае Цэнтральны рэгён
павднёвую частку Паазер'я.
Вельм цкавая стуацыя назраецца в павночна-усходняй Беларус, дзе па
дадзеных лнгвстык бачна налажэнне павночнай вцебска-маглёвскай
груповак говарав павночна-усходняга дыялекту. Такая стуацыя адбываецца в
гсторы насельнцтва (змене археалагчных культур). Так, павночная частка
мяжы вцебска-маглёвскай груповк адпавядае мяжы памж дзвюма лакальным
групам днепра-дзвнскай культуры (заходняя смаленская). Пазней, у 3 - 5
стст. н.э. менавта на месцы гэтых груп узнкаюць атокнская (заходняя)
тушэмлянская (усходняя) культуры (Шадыро, 1985, с. 108 Ц 112; Шмидт, 1991, с.
40). З арэалам тушамлянскай культуры можна суаднесц распавсюджанне вцебска-
маглёвскай групы гаворак. Пазней, у 8 ст. н.э. у павночню частку арэалу
тушэмлянскай культуры прыходзяць з захаду носьбты культуры смаленска-
полацкх довгх курганов. Мясцовае насельнцтва значна скарачаецца (Енуков,
1990, с. 127 Ц 128; Шмидт, 1991, с. 41). Таму да гэтага часу можна аднесц
фармраванне складанай мовнай стуацы (накладанне гаворак) на павночным
усходзе Беларус.
Але всё вышэйсказанае можа быць доказам працэса фармiравання розных
субстратных традыцый для этнчнай прасторы Беларус. Але патрэбна некая
надбудова над гэтым прасторам (магчыма, адзны этнчны слой Ц суперстрат),
якая аб'яднала гэтыя рознакультуровыя рознаэтнчныя традыцы в напрамку
фармавання новай этнчнай еднасц Ц беларусы.
Дадзеныя аб стварэнн такой дастаткова адзнай этнчнай прасторы можна
атрымаць пры аналзе карты дыялектав груповак гаворак. Для всёй Беларус
характэрна наявнасць дзвух асновных дыялектав (павднёва-заходн павночна-
усходн) з пераходным сярэднебеларускм гаворкам снаваннем заглос,
якя аб'ядновваюць абодва дыялекты. У асновных рысах гэты падзел супадае з
племянным арэалам дрыгавчов крывчов (Клiмчук, 1983, с. 26; Лысенка,
1991, Штыхав, 1992). Тым больш, што в цэнтральнай частцы Беларус было
месца церазпалоснага пражывання абодвух плямёнав.
Наявнасць адзных заглос прывяло да таго, што Ф.Д. Клмчук прызнав снаванне
балта-славянскай еднасц на Беларус в больш ранн час (6 Ц 8 стст. н.э. Ц
банцаравская культура) (Клiмчук, 1983, с. 26). Да таго ж гэтая канцэпцыя не
дазваляе вызначыць выток радзмчав (у адрозненн астатнх славянскх
плямёнав яе носьбты не адбылся на карце дыялектав асобнай групай).
Але для гэтага часу нельга гаварыць аб кантактах (ц сувязях) памж
носьбтам пражскай банцаравскай культур. Продкам летапсных дрыгавчов
был носьбты кульутры тыпу Лука-Райкавецкая (Лысенко, 1991, с. 95; Седов,
1982, с. 116), якая взнкае на выснове культуры Прага-Корчак на Беларус
займае яе арэал.. Дрыгавчы пачал асвойваць земл на левабярэжжы Прыпяц не
раней 9 Ц 10 стст. (Лысенка, 1991, с. 96), але большасць помнкав
банцаравскай кульутры знкаюць раней, у 8 ст. н.э. (Митрофанов, 1978, с. 153)
тольк малая х частка снуе в пачатку 9 ст. Але у гэты час (9 Ц 10 стст.)
дрыгавцкя могльнк в Падняпров займал тольк былы Рэчыцк павет
нжняе цячэнне Беразны (Лысенко, 1991, с. 94), т.ч. па-за арэалам
банцаравскай культуры. Повнае засяленне дрыгавчам всёй сваёй тэрыторы
можна аднесц да 10 Ц 11 стст. (Заславе) (Лысенка, 1991, с. 124), а в Верхнм
Падняпров яны з'являюцца в канцы 10 Ц пачатку 11 стст. (Лысенко, 1991, с.
99). Такм чынам, распавсюджанне славян на всёй Беларус (як пачатак
працэсу складання беларускай мовы) нельга адносць раней за 10 стст.
(магчыма, у нейкай меры да 9 ст.). Але гэта час вельм складаных падзей ва
бсходняй Европе (складанне дзяржавы Старажытная Русь суправаджалася
сур'ёзным зменам в рассяленн розных плямён нават ва всх галнах жыцця).
Асаблвасц складання павночна-усходняга дыялекту мовы, як наявнасць адных
заглос, што аб'ядновваюць абодва дыялекты, можна звязваць са складаным
працэсам фармравання крывчов. Так, у матэрыяльнай кульутры (пахавальны
абрад нвентар) смаленска-полацкх довгх курганов снуюць дзве традцы.
Помнк з першай традыцыяй (звязаны з балтам, верагодна, латгалам)
з'являюцца в 7 Ц 8 стст. у Полацкм Падзвнн в сярэдзне 8 ст.
распавсюджваюцца в Смаленскм Падняпров. У вынку гэтага на Смаленшчыне
знкае тушамлянская кульутра. Пазней, у Днепра- Дзвнскм мжрэччы з'явяюцца
помнк з другой традыцыяй (славяне). Але тольк в 9 ст. гэтая традыцыя
пераважае у культуры. З сярэдзны 9 ст. носьбты кульутры (але вжо са значным
уплывам славян) пачынаюць мграцыю на захад, у Вцебскае Падзвнне. тольк
в канцы 9 Ц пачатку 10 стст. у Смаленскм Падняпров в вынку прыходу новай
хвал славян культура довгх курганов знкае. Але на захадзе, у Падзвнн яна
снуе да канца 10 Ц пачатку 11 стст. (яе элементы адзначаны пазней у
старажытнарускх курганах з трупапалажэннем) (Енуков, 1990, с. 126 Ц 130).
Насельнцтва, якое прынесла асаблвасц другой традыцы культуры смаленска-
полацкх довгх курганов, прыйшло з повдня (курганы з трупаспаленням
Гомельска-Маглёвскага Падняпровя) уздовж Дняпра в 9 ст. несла керамку,
якую можна звязваць з культурам тыпу раменска-боршавскай Лук-Райкавецкай.
Пры такм складаным шляху фармравання летапсных крывчов ёсць магчымасць
вызначыць спрэчныя пытанн. Так, з'явленне заглос, якя аб'ядновваюць абодва
дыялекты мовы, можна аднесц тольк да 9 ст. звязаць з снаваннем культуры
Лук-Райкавецкай на повдн Беларус (продк дрыгавчов) пранкненне
носьбтав гэтай культуры на повнач (другая традыцыя в культуры смаленка-
полацкх довгх курганов). У такм разе, летапсных крывчов след лчыць у
этнчных адноснах балта-славянам (да канца 9 ст. у Смаленскм Падняпров,
да канца 10 ст. у Падзвнн) адзначыць (асаблва для Падзвння) павольную
асмляцыю славянам мясцовага насельнцтва. Да таго ж гэты абшар знаходзцца
на вельм ажывленых гандлёвых шляхах (з варагав грэк з Ловац да Дняпра,
так па Заходняй Дзвне), таму тут в складаных этнчных працэсах магл
прымаць удзел ншыя этнасы (вараг новгарадскя словене (па летапсу
"Полоцк Ц город Словеньск")).
Доказам аб павольным характары асмляцы мясцовага, балцкага насельнцтва на
повначы Беларус можа быць такая асаблвасць мовы як аканне. Яе высновы
был закладзены в папярэдн час (Седов, 1970, с. 184 Ц 185) захавался
таму, што этнакультурныя камункатарныя сувяз застался нязменным з
прыходам славян (Чекмонас, 1983, с. 67 Ц 68). Час гэтага прыходу можна
праверыць з дапамогай дадзеных з лтовскай латгальскх мов. Справа в тым,
што нтэнсвныя сувяз памж усходнебалцкм всходнеславянскм мовам
пачался в 9 Ц 10 стст., а з лтовскай Ц нават з другой паловы 9 ст.
Такм чынам, пачатак фармравання дыялектав пачынаецца 9 Ц 10 стст.
Вдавочна, што значную ролю в этнчных працэсах мел знешнепалтычныя
вмовы. Да таго ж з'явленне дзяржавных утварэнняв (Полацкае, Туравскае ншыя
княствы), якя включал в свой склад значныя частк Беларус з арэалам
будучых дыялектав, стварал спрыяльныя вмовы для этнакультурнага развцця.
Тут след падкрэслць асаблвасц развцця тэрыторы радзмчав. У адрозненне
ад астатнх славянскх плямёнав Беларус яны займал адносна невялкую
тэрыторыю. У х матэрыяльнай культуры бачны значны балцк кампанент. Але
развццё гэтай тэрыторы не прывяло да фармравання асобнага этнаграфчнага
ц лнгвстычнага абшару. Усё гэта было абумовлена складанай гсторыяй гэтага
рэгёну (Пасожжа).
Так, у трэцыяй чвэрц тыс. н.э. тут няма адзнай архелагчнай кульутры: на
повначы Ц тушамлянская (да 9 ст.) (Енуков, 1990, с. 172) на повдн Ц
калочынская (Макушников, 1992, с. 74 Ц 75). Першыя несумненныя славяне
з'являюцца тут у 8 Ц 9 стст., але належаць яны да раменска-боршавскай
культуры (Макушников, 1987, с. 15 Ц 16). Як на повначы Беларус, гэта не
прывяло да рэзкай смены культуры. Абшчынна-племянныя центры, што
сфармравался раней, працягваюць снаваць (Макушников, 1992, с. 75).
Верагодна, што гэты смбёз славян (носьбтав раменска-боршавскйа культуры)
мясцовага балцкага насельнцтва мев вынкам фармраванне радзмчав.
Падпарадкаванне радзмчав Кевскаму княству в канцы 10 ст. таксама не
прывяло да змен, верагодна, таму, што залежнасць абмяжоввалася тольк даннай
Кеву. Зншчэнне пасяленчай структуры адбылося пазней, у канцы 11 Ц першай
трэц 12 стст., кал пачынаецца нтэнсвнае "адзяржавленне" гэтай тэрыторы.
У нжнм Пасожжы як цэнтр кравання хрысцянзацы взнкае Гомель.
Тэрыторыя радзмчав у гэты час падзелена памж дзвума княствамi
(Чарнгавскм Смаленскм), а гэта таксама не спрыяла стварэнню энаграфчнай
еднасц.
Такм чынам, мграцыя славян на тэрыторы розных балцкх плямёнав на большай
частцы Беларус в 9 Ц 10 стст. прывяла да стварэння вмов для фармравання
будучага беларускага народа. Тут не след перабольшваць этнчную еднасць
вялкай дзяржавы бсходняй Европы Ц Старажытнай Рус. таму пачатак працэса,
што прывёв да взнкнення беларусав можна адносць да 10 ст.
Мграцыя славян на абшары Беларус не мела мэтай повнае зншчэнне мясцовага
насельнцтва захоп тэрыторы. Яна шла вздовж гандлёвых шляхов мела мэтай
падпарадкаванне мясцовага насельнцтва для далейшай эксплуацы (на пачатку,
гэта абмяжоввалася зборам данны). Для кантролю за гандлем суседнм
тэрыторыям засноввался гарады (цэнтры влады, гандлю, рамёствав, а потым
духовнага жыцця). Асновным шляхам рассялення новага насельнцтва был рэк:
1) Заходняя Дзвна, далей Дзсна
2) Дняпровская Бярэзна Ц вярхове Влó
3) Свслач Ц вярховя Нёмана
4) Ясельда Ц Шчара Ц Нёман.
таму асновныя рэштк (астравк) балцкага насельнцтва сустракаюцца в
мжрэччах вадападзелах рэк.
У 10 ст. славянам не была падпарадкавана вся сучасная тэрыторыя Беларус.
Але в гэты час з'являюцца раннедзяржавныя втварэнн (княствы) яны
працягваюць гэтую справу, выконваючы тыя ж мэты (кантроль за гандлёвым
шляхам, падпарадкаванне новых тэрыторый з жыхарам-даннкам).
Так сярэдняе Падзвнне было замацавана за Полацкам з дапамогай узвядзенне
крэпасцей у Браславе, Маскавчах, Дрысвятах, Рацюнках асновны прыток
насельнцтва (у асновным крывчы) мев месца в 11 Ц 12 стст.
Такм жа шляхам было занята Верхняе Панямонне. Так, могльнк дрыгавчов тут
з'явлся в канцы 10 Ц пачатку 11 стст. У гэты ж час пабудаваны вмацаванн
Навагрудка Вавкавыска (Зверуго, 1989, с. 67, 99). пад 983 г. маюцца
звестк аб паходзе Уладзмра на яцвягав i падпарадкаванн х сваёй уладзе.
Да 12 ст. адносцца заснаванне в Панямонн Гродна, Слонма Турыйска
(Зверуго, 1989, с. 63, 73, 75). Тое, што в асваенн Панямоння прымал вдзел
акрамя дрыгавчов дравляне, валыняне крывчы таксама сведчыць на карысць
думк аб асваенн гэтага рэгёну пад кравнцтвам дзяржавы. К 13 ст. мяжа
памж славянам балтам праходзла па р. Нёман. Распавсюджанне беларускай
мовы в павночнай частцы Панямоння басейне р. Влó адбылося вжо в часы
Вялкага княства Лтовскага (з 13 да канца 18 стст.).
Заключэнне
Такм чынам, можна адзначыць, што падпарадкаванне славянам мясцовага
балцкага насельнцтва значнай частк Беларус в 9 Ц 10 стст. склала перадумы
да фармравання беларускага народу. Наявнасць на тэрыторы Беларус розных
балцкх плямёнав х асмляцыя прышэльцам прывяло да стварэння розных
гсторыка-этнаграфчных рэгёнав розных дыялектав, груп гаворак у складзе
беларускага этнасу. Аднак з гэтага часу на Беларус ствараюцца першыя
дзяржавныя втварэнн (старажытнарускя княствы) на працэс развцця этнасу
пачынаюць уздзейнчаць таксама новыя, палтычныя фактары. Пазней, на новым
гстарычным этапе (в часы Вялкага княства Лтовскага) працэс стварэння
беларускага ("рускага") этнасу завяршаецца.
Лтаратура
Этногенез белорусов, 1973. ТД научной конференции. Мн.
Штыхав Г.В., 1992. Крывчы. Мн.
Белорусская археология. Достижения археологов за годы Советской власти. Мн.,
1987.
Брейдак А.Б., 1988. Западная граница латгальского и селонского племени по
данным языка в ХⲲ Ц XIV вв. // Балто-славянские исследования. 1986. М. С.
219 Ц 228.
Вячорка В.Р., 1983. Некоторые ареальные особенности фонетического оформления
белорусских балтизмов // Балто-славянские этноязыковые отношения в
историческом и ареальном плане. ТД ² балто-славянской конференции. М. С. 8 Ц
10.
Дучыц Л.У., 1991. Браславскае Паазер'е в ХЦXIV стст. Мн.
Енуков В.В., 1990. Ранние этапы формирования смоленско-полоцких кривичей. М.
Зверуго Я.Г., 1989. Верхнее Понеманье в Х Ц ХⲲ вв. Мн.
Климчук Ф.Д., 1981. К истории распространения белорусских говоров в юго-
восточной Литве // Балто-славянские исследования. 1980. М. С. 214 Ц 221.
Климчук Ф.Д., 1983. К вопросу об утверждении славянского лингвистического
элемента на территории нынешней Белоруссии // Балто-славянские этноязыковые
отношения в историческом и ареальном плане. ТД ² балто-славянской
конференции. М. С. 25 Ц 26.
Левко О.Н., 1990. Пути и характер расселения славян на территории Северо-
восточной Белоруссии // VI Международный конгресс славянской археологии. ТД
советской делегации. М. С. 38 Ц 41.
Лнгвстычная геаграфя груповка беларускх гаворак. 1969. Мн.
Лысенко П.Ф., 1991 Дреговичи. Мн.
Макушников О.А., 1987. Нижнее Посожье во второй половине тысячелетия н.э.:
Автореф. дисс. .. канд.истор. наук. Киев.
Макушников О.А., 1992. К вопросу о поселенческой структуре второй половины
тыс. н.э. в нижнем Посожье // Насельнцтва Беларус сумежных тэрыторый у
эпоху жалеза. Мн. С. 73 Ц 76.
Медведев А.М., 1996. Беларуское Понеманье в раннем железном веке (
тысячелетие до н.э. Ц 5 в.н.э.). Мн.
Митрофанов А.Г., 1978. Железный век Средней Белоруссии (VII Ц VI вв. до н.э.
Ц VIII в. н.э.). Мн.
Непокупный А.П., 1976. Балтийская и балто-славянская географическая
терминология Белоруссии и Украины.
Плпенка М.Ф., 1993. Фармраванне пачатковай этнчнай тэрыторы беларускага
народа // Усебеларуская канферэнцыя гсторыкав. ТД. Мн. Ч. . С. 24 Ц 25.
Поболь Л.Д., 1983. Археологические памятники Белоруссии. Железный век. Мн.
Cедов В.В., 1982. Восточные славяне в VI Ц XIII вв. М.
Титов В.С., 1983. Иторико-этнографическое районирование материальной культуры
белорусов XIX Ц начала XX вв. Мн.
Усебеларуская канферэнцыя гсторыкав. 1993. Мн,. Ч. , ².
Шмидт Е.А., 1991. Археологические культуры железного века в верховьях р.
Сожа. // Гомельщина: археология, история, памятники. Гомель. С. 39 Ц 41.
Шмидт Е.А., 1996. Об этнической принадлежности племен тушемлинской культуры
IVЦVIII вв. н.э. в верховьях Днепра // ГАЗ. № 10. С. 33 - 37.
