Реферат: Тадеуш Костюшка
Паходзв Тадэвуш Касцюшка са старога беларускага роду. Далёк яго прапрадзед
Фёдар атрымав Сяхновчы, што паблзу Жабнк, на Брэстчыне, ад князя Казмра
IV у 1458 годзе. Сын Фёдара Канстанцн служыв псарам у вялкакняжацкай
канцыляры, яго паважав любв Жыгмонт Стары пяшчотна называв Кастусь,
Касцюша Ч адгэтуль прозвшча сям'. Гербам Касцюшк мел лРох трэцû,
большасць з х вылучалася на сярэднх пасадах вайсковай службы. Маёнтак
Сяхновчы быв невялк, Канстанцн Фёдаравч выставляв з яго в войска лтры
конû. Жонкай Кастуся стала Ганна Галыпанская, з княжацкага роду, параднёнага
з польскм каралям вялкм князям лтовскм праз шлюб сясцёр
Гальшанскх з Ягайлам Втавтам. Да сярэдзны XVII стагоддзя Касцюшк, якх
ужо стала багата, трымался праваславя, але в часы лпатопу, як многя з
брэсцкай шляхты, адышл ад дзедавскай веры Ч адны в каталцтва, другя Ч да
унятав. Сяхновцкя Касцюшк был каталкам. Людвк, бацька Тадэвуша,
вызначався энергяй, дамогся в 1731 годзе тытула мечнка ваяводства
Брэсцкага, абрався в 1743 годзе ад шляхты ваяводства в Лтовск Трыбунал,
здолев нейкм чынам адсудзць у Сапегав маёнтак Мерачовшчына, што знаходзвся
за вярсты дзве ад Косава, на тым менавта месцы, дзе зараз разбураецца
дажджам прыгожы будынак Косавскага палаца.
У Мерачовчшыне прайшл дзцячыя гады Тадэвуша Касцюшк. Палаца тады яшчэ не
было, сям'я жыла в звычайнай, дравлянай, на некальк пакояв, пад саламяным
дахам хаце Ч выгляд яе захавався на старажытных малюнках. У Тадэвуша мелся
дзве сястры Ч Ганна Катарына Ч брат Юзаф. Мац паходзла з Ратомскх,
звалася Тэкля. Лчыцца, што яна трымалася праваславнага веравызнання па
нараджэнн чацвёртага дзцяц Ч сына хрысцла яго в царкве, дзе надал яму
мя Андрэй, а вжо бацька перахрышчвав яго в Косавскм касцёле. Можа два гэтыя
хрышчэнн прадвызначал Тадэвушу довг век, бо смерць часта круцлася вакол
яго, ды ён сам неаднойчы шукав з ёй су стрэчы. Юзаф Катарына памерл яшчэ
да павстання, Ганна сканала в 1814 годзе. Бацьк не стала, кал Тадэвушу было
дзесяць гадов.
Жыл Касцюшк са 115 валок. Дзялць х не прыходзлася. Тадэвуш забяспечвав
сябе (за выключэннем не-калькх гадов) тольк власным заробкам. Маёнткам
карыстался брат, як мев невялкя гаспадарскя здольнасц, потым сястра
Ганна, затым яе дзец, хоць лчылся Сяхновчы за малодшым Касцюшкам.
Вучыцца Тадэвуша аддал не в Брэсцкую езуцкую калегю, а в калегю пярав у
Любашаве за Пнскам. У гэтым рашэнн адчувалася не стольк апазцыя езутам,
кольк прызнан-не таго факта, што пяры даюць лепшую адукацыю. Манаск ордэн
апошнх займався выключна выхаваннем моладз. Кал некаторыя даследчык
звычна пшуць, што школы пярав был лзброяй польска-каталцкай феадальнай
экспансó на беларускх землях, сродкам прымусовай асмляцы акаталчвання
беларускага народа, дык у гэтым мала правды. акаталчванне паланзацыя
вявлял сабой ужо завершаны працэс, кал в 20-ых гадах XVIII стагоддзя пяры
з'явлся на Беларус. Базыльяне вучыл на беларускай мове, пяры выкладал
на польскай, бо шляхта хацела, каб яе дзец вучылся па-польску. Праваславныя
школы лаправаславлвалû дзяцей, каталцкя лакаталчвалû Ч гэта нармальная
з'ява, асаблва для Беларус, дзе гэтыя два веравызнанн снавал здавна.
ншая справа, што лверу выкарыстоввал в свах мэтах палтык, але тут
нводная дзяржава не была лепшая за ншыя. Пяры давал адукацыю на
еврапейскм узровн, гэтаму паспрыяла рэфарматарская дзейнасць вядомага
прагрэсвнага педагога XVIII стагоддзя Станслава Канарскага. У школу
прымался дзец розных сасловяв, вучылся яны шэсць гадов. У лк дысцыплн
уваходзл лацнская мова, рыторыка, матэматыка, фзка, гсторыя, палтыка,
выкладалася мясцовае права. Шмат уваг вдзялялася эстэтычнаму фзчнаму
выхаванню, культуры паводзн.
У 1765 годзе Касцюшка паступв у новаствораны Варшавск кадэцк корпус Ч
тагачаснае вышэйшае афцэрскае вучылшча, дзе спецыялзавався па ваеннай
нжынеры. Тут ён атрымав ад свах калегав мянушку лШвед з-пад Брэста, бо,
падобна Карлу XII, падымався а чацвёртай гадзне , каб прагнаць сон, апускав
ног в балею з ледзяной вадой, якую з ночы ставв пры ложку. Засведчана
сябрам па корпусу, што быв Тадэвуш забяка, не вхлявся ад дуэляв мев
некальк адзнак мужнасц на целе; пры гэтым яго вызначал лагоднасць
таварыскасць. Вучывся ён старанна, став вядомы з поспехав у картаграфó
малюнку Ч пры ншых умовах, пэвна, з яго выйшав бы неблаг мастак.
Смпатыя клопат начальнка корпуса князя Чартарыйскага вмагчыл Касцюшку
паездку в Парыж, дзе ён працягвав ваенную навуку, што, аднак, прыкрывалася
наведванням Акадэмó жывапсу мастацтвав. Грошай Тадэвуш мев небагата,
часцяком шклянка кавы булка служыл выдатным снеданнем вячэрай. Затое жыв
у сталцы свету, знайшов сябров, хадзв па салонах, чытав Вальтэра Русо,
тая атмасфера пярэдадня Вялкай французскай рэвалюцы выховвала ягоную
свядомасць.
Вясной 1775 года Касцюшка вярнувся на радзму. Вакантнага месца в войску не
было, Тадэвуш, чакаючы патэнта, застався в Сяхновчах. Недалёка адтуль
знаходзлся Сасновцы, дзе жыв заможны вплывовы тытулярны ваявода смаленск
Сасновск. Тытулярны в дадзеным выпадку азначае тое, што тытул Сасновск насв,
а ваяводства не мев, бо яно давно было адваявана Расяй. Аднак тытул заховвався
для тых, хто прагнув паганарыцца. Сасновск належав да фанабэрыстых панов.
Правда, ён мог выказаць беднаму брату-шляхцчу сваю прыязнасць ласку. 3 гэтае
прычыны Касцюшка як ча-лавек адукаваны, пабачывшы Европу, а да таго ж здольны
мастак, атрымав запрашэнне пана ваяводы в свой маёнтак даваць урок малявання
яго дачцы Людвс. Зразумела, не в якасц наставнка, якому плацяць, што
закранала б годнасць гонар Касцюшк, а в якасц асвечанага госця. Людвка
мела 19 гадов, каптан Касцюшка Ч 27. Маладыя людз пазнаёмлся в ма, не
дзвна, што вясенн росквт прыроды, стары парк з утульным альтанкам, майскя
зорк, салавныя песн паспрыял Тадэвушу Людвс закахацца. Каханне
цягнулася па кастрычнк; злая бацьковская воля яго абарвала. Адной з падстав
стала тое, што Сасновск вырашыв параднцца з князям Любамрскм. Гуляючы в
карты, ён прайграв Станславу Любамрскаму адзн са свах маёнткав. Трэба было
развтвацца з багаццем, а гэта, вядома, адбвалася болем. Сасновск дамоввся
з князем аддаць за ягонага сына Людвсю. 13 верасня ён атрымав ад Станслава
Панятовскага прывлей на пасаду гетмана польнага лтовскага. Гэта вжо быв
саправдны врад. вось жонка паведамляе яму: па яе назраннях сэрцы Тадэвуша
Людвк працяу стрэлам Амур. Пан гетман адразу ж сустрэвся з Касцюшкам прама
мовв яму, што як снягорлца не для шэрага вярбеля, так дачка панская
не для дробнага шляхцча. Касцюшку прыйшлося сесц на каня ад'ехаць. Але
страцць каханую ён не мевся, таму склав план выкрасц Людвсю абвянчацца з
ёй без згоды пыхлвага пана гетмана. На сваю бяду Тадэвуш абмоввся пра задуму
каралю. Панятовск, прыязны да Касцюшк, гэты яго рыцарск намер ухвалв, аднак
паслав людзей папярэдзць Сасновскага. Тадэвуш сабрав прыяцеляв, Людвка в
дамовленую ноч выйшла в парк, кон памчал х па дарозе шчасця. Аршак
сябруков ляцев за м, як вясельная дружына. Але Сасновск в пару спахапвся,
харугва гайдуков пайшла навздагон маладым, Людвку адбл. Касцюшку прыйшлося
хавацца, бегчы за мяжу, бо за наезд, выкраданне дачк гетман лёгка мог
дамагчыся для яго смяротнага выраку.
Уцячы ад гайдуков Сасновскага было няцяжка, а вось ад безграшовя на кан яшчэ
нкому на белым свеце вцячы не вдалося. Касцюшка апынувся в Францы, але
бедных там хапала без яго. У той час Амерыканскя штаты ваявал з Англяй
за незалеж-насць, рэспублканцы Ч супраць каралевскх войскав. Манархчная
Францыя, як адвечны вораг Англó, падтрымлвала амерыканскх рэспублканцав.
Апошнм патрабавался дасведчаныя афцэры, шмат французав служыла там.
Сябры падказал Тадэвушу, што паездка за акян Ч найлепшы для яго сродак
перамагчы тугу разлук з каханай засцерагчыся ад галечы. На акянскх
абсягах дзейнчал бязлтасныя англйскя карсары, гэта рабла плаванне
небяспечным, але ншага выйсця не было. У 1776 годзе Тадэвуш сышов на
амерыканскую зямлю.
Тут Касцюшка вбачыв тое, што не магло прыснцца на радзме што няхутка яшчэ
з'явлася в Европе,Ч вольных людзей, якя вырашыл дамагчыся ровнасц
грамадзянскх правов впершыню в гсторы стварыць дзяржаву без сасловяв,
незалежную, самастойную, з павагай да працы, таленту, асабстай свабоды.
Амерыканская армя была рэвалюцыйнай, яе валанцёры не хацел цярпець над
сабой англйскай кароны, замест каралевскай Новай Англó яны сваёй крывёй
здабывал дэмакратычную Амерыканскую рэспублку. Касцюшка аддав гэтай армó
дзевяць гадов жыцця. Разам з палкам рэспублканцав ён прайшов усе
Амерыканскя штаты, удзельнчав ва всх галовных бтвах, рызыкавав жыццём,
спав на зямл, месяцам гайдався в сядле, распрацоввав нжынернае
забеспячэнне наступав абароны. Гэта яму належыць праект тыповага форта,
прыстасаванага да вмов Амерык магчымасцей галоднай, неапранутай, неабутай,
вымушанай натхненнем замяняць порах, а впартасцю падвойваць шэраг свах рот,
рэспублканскай армó. Рэспублка дала Касцюшку чын генерала, ён став
ганаровым грамадзяннам Амерыканскх штатав, але ад'язджав з Новага Свету
такм жа, бадай, бедным, як нрыехав.
Пакуль Касцюшка адсутнчав, Людвка Сасновская па вол бацьк сталася
княгняй Любамрскай.
У гэты ж час на Беларус каталк уняты будавал касцёлы цэрквы.
Адукацыйная камся стварыла тут 200 пачатковых школ, пяры ад-чынл дзверы
20 школ сярэднх. Выдатны вучоны, ураджэнец Гродзеншчыны, Марцн Пачобут-
Адлянцк адкрыв пры Вленскм унверстэце астранамчную абсерваторыю. Але в
сацыяльным палтычным жыцц Рэчы Паспалтай нчога не змянлася Ч панавав
той жа моцны прыгнёт, тая ж самая магнацкая анархя штурхала крану в
процьму. 3 рэспублк, дзе перамагла дэмакратыя, Касцюшка трапв у шляхецкую
рэспублку, з будучага в давнну, дзе сялянства лчылася быдлам, а палова
лнарода (шляхты) была наёмнай мусла прыслужваць свам заможным лбратам.
Тагачасны публцыст А. Паплавск псав пра стан сялянства: лНчога в кране
яны не маюць уласнага, нават уласнай асобы, якую мы звыклся ацэньваць на
грошы. Някай абароны з боку закона; адзнае для х выратаванне ва вцёках,
галечы мласэрнасц. У нас хлоп усё ровна што быдла, якое мы прадаем,
купляем, ганяем на працу, як нам уздумаецца... Нводнае чалавечае грамадства
не мелася б стаць шчаслвым, кал б было заснавана на падобнай няровнасц ц,
барзджэй, несправядлвасц, бо яму давялося б тады заховваць пагаджаць
памж сабой такя незлучальныя з'явы, як гвалт бяспека, вайна хатн
спакой, прыстойная свабода грамадзянская няволя.
Нядавн рэспублканск генерал, галовны нжынер амерыканскай армó, Касцюшка
глыбока адчував ганебнасць такога ладу жыцця, ды сам быв немаёмным. Апошняя
акалчнасць, дарэчы, адблася на другм яго каханн, якое ён памятав да канца
дзён. Закахався Касцюшка в Тэклю Журовскую, дачку брэсцкага харунжага. Апошн
хоць не вылучався заможнасцю, але быв не меней фа набэрысты пыхлвы, чым
ваявода Сасновск. На бацьков каханак Касцюшку саправды не шанцавала. Ён
пасватався, але пан Журовск нараввся, як бык. лВалацуга! Ч даводзв ён
суседзям.Ч Гойсав па Амерыцы, як татарын па стэпе, нчога не прыдбав. да
таго ж злодзей Ч хацев пана ваяводы Сасновскага дачку вкрасц! Хаты не мае,
дзе жонку трымаць! Тэклюся рыдала всё жыццё потым трымала в медальёнчыку
выяву свайго любага кудзярок яго валасов. Касцюшка таксама пакутавав да
апошняга дня лчыв найкаштовным скарбам лсты Тэклюс. Аднак наезд на пана
харунжага не зрабв дачку в бязлтаснага бацьк слай не взяв. Можа, у
старэчыя бяссонныя ночы ён шкадавав аб гэтым, бо яго пазнейшыя псьмы да
пан Тэкл працятыя старасвецкай сентыментальнасцю замлаваннем перад
памяццю аб днях вялкага шчасця.
Невзабаве Касцюшка атрымав патэнт генерал-маёра, а потым Ч генерал-
лейтэнанта. Францыя вжо святкавала другя вгодк рэвалюцы.
У Варшаве трэц год працягвався вальны сейм. Нарэшце, пад уплывам французскх
падзей сейм прыняв шэраг рэформав, а 3 мая 1791 года зацвердзв Канстытуцыю,
якую склал Сапега, Малаховск, Калантай Патоцк. Звод законав абвяшчав
спадчыннасць правлення свабоду веравызнання, зншчав ллберум вета,
уровнвав перад законам усе саслов, у тым лку сялян, шляхце дазваляв
гандляваць, мяшчанству Ч займаць ваенныя свецкя пасады, у склад сейма
вводзв прадставнков гарадов. Але на шляху ввасаблення Канстытуцы 3 мая в
жыццё павстал магутныя перашкоды. Вось што псав пра гэта Фрыдрых Энгельс:
лФранцузская рэвалюцыя 1789 года адразу ж знайшла свой водгук у Польшчы.
Канстытуцыя 1791 года, якая абвясцла правы чалавека грамадзянна, сталася
сцягам рэвалюцы на берагах Вслы, зрабвшы Польшчу авангардам рэвалюцыйнай
Францы, як раз у той момант, кал тры дзяржавы, аднойчы вжо абрабававшыя
Рэч Паспалтую, аб'яднался, каб пайсц на Парыж задушыць рэвалюцыю. Хба
магл яны дазволць, каб у цэнтры каалцы моцна звла сабе гняздо рэвалюцыя?
Ч Н в якм выпадку. Знов накнулся яны на Полыычу, на гэты раз з намерам
канчаткова пазбавць яе нацыянальнага снавання.
Але каб накнуцца, патрабавался фармальныя зачэпк. За м справа не стала,
бо завжды на гэтым свеце добрыя перамены сустракаюць зацятых ворагав
здраднкав. Рэакцыйная груповка магнатав, у якой тры-мал вяршэнства Ксаверы
Бранцк, Шчэнсны Патоцк Севярын Ржэвуск, стварыла взброеную канфедэрацыю
звярнулася за дапамогай да Кацярыны II. Акт канфедэрацы, напсаны пад
пльным назраннем расйскай мператрыцы абвешчаны в мястэчку Таргавца
Кевскай губерн, заклкав змагацца супраць Канстытуцы 3 мая за абарону
вольна-сцяв шляхты каталцкай царквы. У ма 1792 года рускае войска в 32
тысячы салдат на чале з генерал-майорам Крачэтнкавым уступла на Беларусь.
Другая руская армя, якую вёв генералмаёр Каховск, рухалася на Польшчу з
Украны. За м пасоввался таргавцкя канфедэраты. Адпор гэтым слам
узначалл Панятовск Касцюшка. Але вельм хутка армó Крачэтнкава
Каховскага захапл Падолле Валынь, большую частку Беларус, Гродна
Вльню. Пасля нявдачных бтвав пад Мрам Брэстам войск Вялкага княства
перайшл Буг. Гэта адбылося 23 лпеня, а назавтра кароль зразумев, што вайна
прайграна далучывся да таргавцкай канфедэрацы. Супрацвляцца тым болып
было немагчыма, бо адначасна з рускм армям супраць Польшчы выступла
прускае войска Фрыдрыха II.
У верасн таргавцкя канфедэрацы Кароны Княства аб'яднался в
лНайсвятлейшую канфедэрацыю абодвух народав. Рэформы, прынятыя
Чатырохгадовым сеймам, Канстытуцыя 3 мая страцл слу. Скасаванне
Канстытуцы Карл Маркс пазней тлумачыв так: лУ 1793 годзе, кал Рася,
Австрыя, Пруся дзялл памж сабой Полыпчу, гэтыя тры дзяржавы спасылался
на Канстытуцыю 1791 года, якая была аднадушна асуджана за яе нбыта
якабнскя прынцыпы. Што ж яна абвяшчала, гэтая польская Канстытуцыя 1791
года? Усяго тольк канстытуцыйную манархю: перадачу заканадавчых функцый у
рук народных прадстав нков, свабоду друку, свабоду сумлення, галоснасць
судаводства, адмену прыгнёту г. д. всё гэта менавалася чысцейшым
якабнствам. А пакольк менавалася, дык не мелся лНайсвятлейшая
канфедэрацыя царск врад так грэх дараваць. Сотн прагрэсвных дзеячав,
тысячы сумленных патрыётав мусл пакнуць крану. У 1793 годзе адбывся друг
падзел Рэчы Паспалтай. Пруся ат-рымала Торн Гданьск з землям. Да Расó
адышл Валынь, Падолле, Менскае ваяводства агульнай плошчай 4550 квадратных
мль з насельнцтвам у тры мльёны чалавек. 27 сакавка ва всх цэрквах
касцёлах прылучаных зямель абвясцл Манфест генерал-аншэфа Крачэтнкава,
як тлумачыв гэтым тром мльёнам, што з м здарылася:
лУчастне ее величества императрицы всероссийской, прнемлемое в делах
польских, основывалось всегда на ближайших, коренных н взаимных пользах обоих
государств. Что не только тщетны были, но и обратились в бесплодную тягость и
в такое же понесение бесчисленных убытков все ее старания о сохранности в сей
соседней ей области покоя, тишины и вольности, то неоспоримо и ощути-тельно
доказывается 30-летнею испытанностью. Между неустройствами и насилиями,
происшедшими из раз-доров н несогласий, непрестанно республику Польскую
терзающих, с особливым соболезнованием ее императорское величество всегда
взирало на те притесненни, которым земля и грады, к Российской империи
прилеглые, некогда сущим ее достоянием бывшие н единоплеменниками ее
населенные, созданные и православною христианскою верою просвещенные и по сие
время оную исповедующие, подвержены были, ныне же некоторые недостойные
поляки, враги отечества своего, не стыдятся возбуждать правление безбожных
бунтовщиков в королевстве французском и просить их пособий, дабы обще с ними
вовлещи Польшу в кровавое междоусобие. Тем вящая от наглости их предстоит
опасность как спасительной христиан-ской веры, так н самому благоденствию
обитателей помянутых земель от введения нового пагубного учения, стремящегося
к расторжению всех связей гражданских и политических, совесть, безопасность и
собственность каждого обеспечивающих, что помянутые враги и ненавнстники
общего покоя, подражая безбожному, неистовому и развращенному скопищу
бунтовщиков французских, стараются рассеять и распространить оное по всей
Польше и тем самым навеки истребить, как собственное ее, так и соседей ее
спокрйствие...
И потому имеет все и каждый, начиная от знатнейшего дворянства, чиновников и
до последнего, кому надлежит, учинить в течение одного месяца торжественную
присягу в верности при свидетельстве определен-ных от меня к тому нарочных
людей. Если же кто из дворянства и нз дру-гого сословия, владеющий недвижимым
имением, небрежа о собственном своем благополучии, не захочет присягать, тому
дозволяется на продажу недвижимого своего имения и добровольный выезд вне
границ 3-месячный срок, по прошестви которого все остающееся инмение его
секвестровано и в казну взято быть имеет.
Духовенство высшее и нижнее долженствует подать собою, яко пастыри душевные,
первый во учении присягн пример и в повседневном господу богу публичном
принесении теплых молитв о здравии ее императорского величества
всемилостивейшей государыни и дражайшего ее сына и наследника цесаревича
вели-кого князя Павла Петровича и всего высочайшего императорского дому по
тем формам, которые им для сего употребления дадут. Каб прылучэнне зямель
врачыстыя прысяг, лтеплые молитвы о здравни императрицы, цесаревича и
всего высочайшего дома набыл фантастычны характар добраахвотнасц, па
загаду Кацярыны сабрався Гродзенск сейм, як атрымав назву лнямога.
Дэпутаты павнны был вхвалць друг падзел сваёй радзмы. Тры дн яны
мавчал, нхто не вымавв ан слова. Нарэшце хтосьц з адказных назральнкав
сказав: лМолчание Ч знак согласия. Падзел палчыл вхваленым. У наступныя
два гады з унó в праваславе перавял 463 прыходы, 330 тысяч чалавек, по-тым
100 тысяч затым яшчэ 100 тысяч. Да таго ж з 28 мая 1772 года на беларускх
землях пачала здзяйсняцца русфкацыя. Пачатак ёй паклав лНаказ Кацярыны II
генерал-губернатарам на прылучаных землях, дзе 31-шы пункт абвяшчав: лДела вы
имеете производить на российском языке, т. е. все издаваемые от вас какого бы
звания ни были приговоры, решения или повеления, присовокупляя к тому
переводы, где оные нужны будут, и припечатывая их губернской печатью.
Паланзацыя праз школу пачала замяняцца русфкацыяй праз школьнае
навучанне. Галовным дысцыплнам в 4- 2-класных народных вучылшчах стал
руская мова, руская гсторыя геаграфя, лзакон божы праваславнай традыцы.
Старыя выкладчык саступал месца выпускнкам Пецярбургскай наставнцкай
семнары. Зразумела, гэта недастатковыя падставы для сур'ёзнага
незадаволення. Больш значным прычынам был секвестраванне маёнткав, раздача
зямель сялян рускаму дваранству, вялзная страта тэрыторый насельнцтва,
скасаваная чужынцам Канстытуцыя, адсутнасць перспектывы палепшання народнага
жыцця. Натуральна, што перадавыя колы Рэчы Паспалтай, патрыятычныя пачуцц,
гстарычная свядомасць большасц жыхарства не магл змрыцца са здзекам над
кранай, якя вчынл манарх Прусó, Расó Австры, гэтыя, па словах У. I.
Ленна, лкаранаваныя разбойнкû. лНайвялкшым злачынствам,Ч удакладняв
Ленн,Ч было тое, што Польшча была падзелена памж нямецкм, австрыйскм
рускм капталам...
Супраць лнайвялкшага злачынства в красавку 1794 года выбух-нула павстанне
в Польшчы, на Беларус Лтве. Начальнкам яго абрал Тадэвуша Касцюшку; на
Лтве Беларус выступленне взначалв Якуб Яснск, нжынерны палковнк.
Аповначы 22 красавка загучал касцёльныя царковныя званы в Вльн. Гэта
быв сгнал падрыхтаваным атра-дам насельнцтву: лДа збро! А трэцяй
гадзне павстанцы перамагл супрацвленне царскага гарнзона. Намеснка
генерала Арсеньева арыштавал. Гетмана Шымана Касаковскага, ставленка
Кацярыны II, пасля непрацяглага бою схапл в ягоным палацы. Нянавсць, якую
ён выклкав свам брудным справам, выллася в суровы прыгавор
рэвалюцыйнага суда: адправць здраднка на шыбенцу. Назавтра на рыначнай
плошчы апошн гетман Вялкага княства Лтовскага завснув у пяньковай пятл.
Побач з м аказався друг таргавчанн, маршалак вленскай канфедэрацы
Швыковск.
Трэба адзначыць, што павстанне на Лтве Беларус выбухнула пасля вдачнага
яго пачатку в Польшчы, дзе 24 сакавка в Кракаве Касцюшка абвясцв лАкт
павстання, а 4 красавка разбв пад Рацлавцам войска генерала Тармасава. У
тым ба асаблвай мужнасцю самаахвярнасцю вызначылся атрады каснерав.
Праз два тыдн гарадскм нзам была вызвалена Варшава. 7 мая Тадэвуш
Касцюшка выдав лМанфест, так званы лПаланецк унверсал, як надзяляв
сялян асабстай воляй пры вмове, што яны разлчацца з панам дзяржавай,
прызнавав за м права на зямлю, якую яны апрацоввал, абмяжоввав паншчыну.
Гэта схлла сялян да павстання, у м удзельнчала больш за 150 тысяч
чалавек. Пры Касцюшку стварылася Найвышэйшая нацыянальная рада.
Якуб Яснск (падчас павстання мев трыццаць тры гады, узначальвав тайную
арганзацыю вленскх якабнцав) як левы радыкал быв прыхльнкам самых
рашучых рэвалюцыйных дзеянняв, адмены прыгоннага права, звяржэння тыранó па
прыкладу Французскай рэвалюцы. Добра ведаючы беларускую мову, псав
вершаваныя пракламацы для сялян па-беларуску. Для кравнцтва выступленнем
грамадскм жыццём Яснск стварыв Найвышэйшую лтовскую раду. Яшчэ 24
красавка ён падпсав Акт аб заклку народав Беларус Лтвы да паспалтага
рушэння. Праз чатыры дн павстанцы перамагл в Гродне, потым Ч у Брэсце,
Слонме, Вавкавыску, Пнску, Наваградку, Кобрыне, Ашмянах, Лдзе, Браславе.
На прапаганду вленскх якабнцав аб скасаванн пры-гнёту адгукнулася вёска.
Да Яснскага пад час бою з рускм войскам каля Палянав далучылся 700
сялянкаснерав. Шматлкя атрады взначалл генерал гварды Стэфан Грабовск,
князь Сапега, генерал Зайёнчак, вялк падскарб лтовск, кампазтар Мхал
Клеафас Агнск, якому на-лежыць лМарш пастанцав 1794 года. Атрадам у 4
тысячы чалавек камандавав Якуб Яснск.
Беларускя лтовскя павстанцы выказал шырокую актывнасць. Вось што
дакладав аб х дзеяннях на пачатку мая менск генерал-губернатар: лГ-н
бригадир Беннигсен подтвержданет, что при удалении его к стороне Вишнева
мятежники другою колоннною, в числе 3 тысячи из Вильно принбывших, пошли к
стороне Постав, дабы соединяся с браславскою конфедерациею, войти там в
пределы имнперии. Сие заставит г-на Беннигсена обратиться опять к Сморгони и
далее в тот край, а посему и нужно, чтоб авангард корпуса соединился тогда с
подполковником Сакеном, чтобы прикрыть губернский город Минск.
При усиленном стремлении регунлярных войск и сконфедерированно-го шляхетства
с вооруженными мянтежниками из-под Вильно на гранинцу Минской губернии при
Ракове, отколь одним маршем в губернский город Минск прийти они могут,
полунчил я вдруг три известия: 1) что Бенляк, кн. Сапега и Заиончек через
Слоним пришли с войсками в Столовичи и действительно сорвали уже пост наш на
границе при Ляховичах; 2) что колонна в 3 тысячи регулярных и
сконфедерированных войск из-под Вильно сближилась к гранинцам нашим противу
Постав с наменрением, чтоб, соединяся с конфедеранцией) в Браславском повете
и вооруженными мятежниками из поселян, внесть смятение в пределы империи...
3) что авангард князя Цицианова, поставленный при мосте через Неман у
Николаева, имел стычку с конфедератами, и там показавшимися... Не имея здесь
войск, кои бы мятежнинкам противу поставить было можно, я... прошу
удовлетворить представленнию моему от 16 числа минувшего апреля, повелев
полкам, из Минской губернии удаленным, сюда возврантиться. Движением их
спасён будет отряд в Пинске обще с сим городом, который для соблюдения
спокойствия и в полуденных губерниях удержать весьма нужно, поелику засевшего
там неприятеля выживать весьма будет трудно по причине многих дефилей,
которыми токмо к Пинску приближиться можно.
Умножением войск приобрету я возможность деташамент бригадира Беннигсена при
Ракове, закрывающего губернский город, обратить к Друе для уничтожения толико
опасных неприятельских намерений, к Ракову же подвинул тогда г-на генерал-
майора Ланского с 8 драгунскими эскадронами и с неполным батальоном егерей, в
чем и состоит весь его отряд, поелику другой батальон егерей с ротами
ростовского пехотного полка отправлен на подкрепление бригадира Беннигсена, а
затем ожидаемые войска употреблены будут на защиту Несвижа и Слуцка с
прилеглыми поветами....
Яснск з 4-тысячным атрадам выступв да Смаргон насустрач атрадам генерала
Зубава брыгадзра Бенгсена. Атакай ён выбв руск гарнзон з мястэчка
Солы. Каб да рэгулярнага войска Вялкага княства сканфедэраваных атрадав не
далучался лмяцежнк з сялян, распачалася контрпрапаганда: ад мя царскх
генералав распавсюджвался чутк, што сялянам будуць перадавацца
секвестраваныя маёнтк шляхты магнатав што трэба цха чакаць, пакуль
рускя войск перамогуць павстанцав Ч тады адбудзецца надзяленне панскай
зямлёй. Гэтая гульня на сялянскм прастадушшы мела пэвны вынк. Адначасна
некальк стратэгчных памылак зрабв Тадэвуш Касцюшка, кал надав Яснскаму
чын генерал-лейтэнанта паставв яго на чале першага корпуса, а друг
трэц карпусы даверыв Хлявнскаму Сапегу. У войску Вялкага княства не
аказалася галовнакамандуючага, кожны камандзр дзейнчав сам па сабе. Яснск
спецыяльным лстом растлумачыв Касцюшку небяспеку такой стуацы. У адказ
агульнае краванне войскам на Беларус Лтве было даручана не адоранаму
ваенным здольнасцям генералу Мхалу Вяльгорскаму. Уступаючы вцскушляхецкх
колав, якм не падабалася рэвалюцыйная рашучасць Яснскага вленскх
якабнцав, Касцюшка абвнавацв Найвышэйшую лтовскую раду в дзеяннях,
накраваных супраць лунó братнх народав, распусцв яе стварыв
Цэнтральную дэпутацыю Вялкага княства, куды ввайшл памярковныя дзеячы
павстання, што асцерагался взбройваць сялянства. Яснск выехав да Варшавы.
Боязь Касцюшк разарваць з абмежаванай шляхецкай праграмай, абаперцся на
народ, здольны взняцца на барацьбу тольк пры вмове саправднага скасавання
прыгнёту, пазбавла павстанне той слы, якая магла прывесц яго да перамог.
Да таго ж адмавленне ровнасц Лтвы Беларус з Польшчай, што было
засведчана стварэннем Цэнтральнай дэпутацы, аслабла запал беларуска-
лтовскай шляхты. Усё гэта в самым хуткм часе адблася нявдачам.
Кал пачыналася павстанне, нара-дзлася спявалася в атрадах лПесня
беларускх жавнерав.
Спяваць, вядома, было няцяжка, але тым лмаскалюшкамû, рубць якх збрался
лмалайцы-дзесятнкû, аказалася рэгулярнае, напрактыкаванае в турэцкай вайне
войска, з цвёрдай дысцыплнай, дасведчаным, вопытным афцэрам,
таленавтым генералам. Супраць павстанцав шл Ферзен Суворав. Так што
всё атрымалася наадварот, чым у песн. У чэрвен быв разбты атрад Агнскага.
У жнвн рускя войск взял Вльню Ч трохмесячнае рэспублканскае правленне
на Беларус Лтве скончылася. На пачатку верасня пад Любанню пацярпев
паражэнне атрад Грабовскага, 17 верасня Суворав перамог пад Крупчыцам корпус
Сераковскага, потым Ч атрад Князевча. Харугвы павстанцав пачал адступаць у
Польшчу. У свам маёнтку Залессе каля Смаргон Агньск напсав сумны паланез
лРазвтанне з Радзмай. Хто на гады, хто назавжды развтвался з радзмай
дзесятк тысяч людзей.
10 кастрычнка здарылася бтва пад Мацяёвцам Ч пераломная в павстанн.
Калоне, якую Тадэвуш Касцюшка вёв на Варшаву, перакрыв шлях корпус Ферзена.
Бой цягнувся амаль повны дзень. Гарматны агонь рускх рассеяв коннцу, у
схватках з пяхотай палегл каснеры, краваць боем стала немагчыма, было
вдавоч-на, што рускя бяруць перамогу. Касцюшка на чужым кан в роспачы
блукав па пол бтвы, сярод параненых палеглых, адшукваючы сваю кулю сярод
мноства тых, што пасвствал навокал. Але куля трапла в каня, кал Касцюшка
вцякав ад купк казакав. Падсечаны конь павалвся, Касцюшка вылецев з сядла
, не жа-даючы ганьбы палону, уклав псталет в рот спусцв курок. На бяду
ц на дабро, бог ведае,Ч асечка. Набегл казак, адзн стрэлв, друг зканя
вдарыв Касцюшку пкай у нагу;
неяк аказався тут карнет Фёдар Лысенка - распалены боем, ён вдарыв
бяззбройнага павстанца палашом па галаве пашкодзв чэрап. Касцюшка страцв
прытомнасць. Казак сцягнул з яго боты, з кшэн вынял залаты гадзннк, з
пальцав знял некадьк пярсцёнкав з надпсам лАйчынаЧ абаронцу свайму, якм
Касцюшка взнагароджвав замест медалёв. Побач ляжав драгун з ягонай коннцы,
што прыкнувся забтым. Але бачачы, як рабуюць Касцюшку, як залла ягоны твар
кров, ён не стрывав став крычаць: лНачальнка забл! Касцюшку!.. Казак
збянтэжылся, пачал крычаць Касцюшку в вуха, каб прывесц в сябе. Нарэшце
абмыл твар вадой, Касцюшка апрытомнев, тады адзн спытав: лТы Ч Касцюшка?.
Той шэптам вымавв: лТак. Вады... Палон кравнка павстання шмат што абяцав
казакам; узрадаваныя, яны панеслся дакладваць па камандзе. Прымчал афцэры,
знайшл нейкую падводу, Касцюшку паклал на голыя дошк павезл. Падводу
трэсла на няровным пол, галава яго блася аб дошку. Трэба аддаць довжнае ка-
закам, яны не вытрывал такое назраць нехта разважлвы сказав: лХоць гэта
вораг, але всё ж ён чалавек. Казак надзел на пк два шынял, на
такх наслках панесл палоннага да генералав.
Па загаду Кацярыны Касцюшку павёзл в Пецярбург; баючыся нападу павстанцав,
маршрут абрал кружныЧцераз Украну, потым праз Гомель, Маглёв, Шклов, Оршу,
Вцебск, Новгарад. У Пецярбургу начальнк павстання апынувся в
Петрапавлавскай крэпасц, дзе пад пльным наглядам правёв два гады, У снежн
1795 года яго суседам па астрогу стався Станслав Август Панятовск, кароль
Рэчы Паспалтай, як мусв адмовцца ад кароны пасля трэцяга падзелу
дзяржавы, былая каханка мператрыца Кацярына не знайшла яму лепшага
прытулку, як турма.
Апошн падзел Польшчы, Беларус Лтвы адбывся в кастрычнку 1795 года.
Картографы всёй Европы перароблвал палтычныя карты, пасовваючы гранцы
Расó, Прусó Австры. Сяляне, якя з нецярпеннем ча-кал абяцанай м за
пакору зямл ад секвестраваных маёнткав, застался, вядома, у свах навных
надзеях падманутыя. Маёнткам зямлёй надзялял, але не х. Сялян жа
аддавал разам з землям новым панам. Вось як сведчаць аб гэтым лРосписи
канцелярии генерал-прокурора о пожалованных крестьянах и нмениях в вечное и
потомственное владение:
...лгенерал-фельдмаршалу гр. Петру Александровичу Румянцеву-Задунайскому, в
разных поветах Ч 17750 душ;
генерал-фельдмаршалу гр. Александру Васильевичу Суворову-Рымникскому, волость
Кобринская и др.Ч 13279 душ;
генерал-майору Николаю Ланскому Ч 1760 душ;
генерал-майору Александру Тормасову Ч 1600 душ;
генерал-поручику Николаю Татищеву Ч 2325 душ;
статс-даме гр. Скавронской Ч 3823 души;
генерал-поручику гр. Ферзену Ч 1364 души;
бывшему королевской французской службы генерал-директору почт Дюку де
Полиньяку Ч 1933 души;
генерал-аншефу гр. Н. Салтыкову из секвестрованных у подскарбия литовского
Михаилы Огинского в Минской губ. местечко Раков и двор Пологовщизну,
фольварок Левков с деревнями... Ч 964 души, ему же местечко Илия с
фольварками, село Цецержин с деревнями Могилевской губ.Ч 3735 душ;
вице-канцлеру гр. Остерману Ч 4067 душ;
генерал-майору Беннигсену Ч 1087 душ;
вдове и детям убитого полковника Деева в Минской губернии из секвестрованных
у Фадея Городенского фольварок ВержнюсЧ511 душ;
бригадиру Бордакову из секвестрованных у Яна Горана в Минской губернии
местечко Костеневичи с деревнями Ч 403 души...
Спс гэты, зразумела, далёка не повны, бо за заслуг в падзелах Рэчы
Паспалтай задушэнн павстання раздал сотн тысяч беларускх сялян. Дзвна
чытаць даследаванн некато-рых нашых гсторыкав, якя даводзяць, што змена
мясцовых шляхцчав рускамовным генерал-аншэфам брыгадзрам была
прагрэсвнай з'явай, спавненнем лспрадвечных жаданняв беларускага прыгоннага
ся-лянства. Раздорвала вёск з людзьм Кацярына II, не менш шчодра
распараджався м наступны мператар Ч Павел . Але пакольк ён ненавдзев
сваю мац, то як тольк апынувся на троне, адмянв некаторыя пастановы
Кацярыны: вярнув з ссылк павстанцав 1794 года, забаранв перавод з унó в
праваславе, адрадзв дзеянне Статута Лтовскага, вызвалв з Петрапавлавскай
крэпасц Станслава Панятовскага, Тадэвуша Касцюшку ншыв вязняв.
Панятовск паехав на Брэстчыну, дзе праз два гады памёр, Касцюшка накравався
у Амерыку, адкуль двума гадам пазней вярнувся в Парыж.
У той час, кал генерал Касцюшка сядзев у казематах закладзенай Пятром
крэпасц, яго калега па кадэц-каму корпусу таксама вядомы вдзельнк
павстання генерал Ян Хенрык Дамбровск стварав у Млане легёны з польскх,
лтовскх беларускх эмгрантав. х падтрымлвав Напалеон, бо Францыя
змагалася з Австрыяй; апошняя была адной з трох дзяржав, якя зншчыл Рэч
Паспалтую; легянеры жадал адрадзць Айчыну змагался супраць австрыйцав.
Потым яны зразумел, што Напалеона хня жаданн не клапоцяць няк, а яны
патрэбны яму тольк в якасц пушачнага мяса. Але пакуль гэтае разуменне
всвядомлася, вымушаныя вцекачы з Польшчы, Беларус, Лтвы палвал сваёй
крывёй зямлю талó, прабваючы Напалеону шлях да консульства. Аркестры
легёнав грал створаны Агньскм лМарш павстанцав 1794 года, як потым
паляк зрабл свам нацыянальным гмнам. Змагался нашы земляк в тых
легёнах, што Напалеон выкарыстоввав для задушэння спанскай рэвалюцы. Хацев
ён займець выгаду з автарытэту Касцюшк, каб мя апошняга прычынлася да
втварэння новых легёнав. Контррэвалюцыйны пераварот, праведзены Банапартам,
адштурхнув ад яго Касцюшку. Генерал рэвалюцыйнай армó ператварався в
ваявнчага мператара. Касцюшка адмоввся дапамагаць Напалеону. Ен
пазнаёмвся пасябравав з братам Цэльтнерам Ч Петэрам Францам, на
загараднай вле Петэра, як быв упавнаважаным прадставнком Швейцары, жыв як
прыватная асоба. По-тым пераехав у Салюр, дзе асталявався в Франца Цэльтнера.
Прапанову вдзельнчаць у паходзе 1812 года адхлв, не тольк таму, што мев
паважаны век Ч 66 гадов; ён лчыв вайну, распачатую Напалеонам, авантурай.
У 1814 годзе, пасля Ватэрлоо, Касцюшка звярнувся з просьбай да мператара
Аляксандра зрабць тры дабрадзейныя вчынк: каранавацца на польскага
караля, гэта значыць адрадзць праз асабстую уню Рэч Паспалтую, вызвалць
на працягу дзесяц гадов сялян ад прыгнёту, аб-вясцць амнстыю палякам, якя
вдзельнчал в вайне супраць Расó на баку Напалеона. мператар не ад-
рэагавав. Сам, не маючы маёмасц, Касцюшка спачував тым тысячам свах
земляков з Лтвы, Беларус, Польшчы, што цярпел галечу памрал на
парыжскх паддашках, начлежках, у правнцыйных кляштарных шпталях. Яны
знаходзл вечны прытулак на моглках для жабраков, чужынцав, выгнаннкав,
на крыжы, збтым з двух дошак, часцяком не пазначался хня мёны.
...Нават в апошня гады жыцця Касцюшка не здраджвав сваёй прыхльнасц да
коннай прагулк. Конь быв цх, кемлвы; прызвычаены да таго, што гаспадар
пры сустрэчы з жабраком абавязкова лезе в кшэню за манетай, ён сам спынявся
каля чалавека, як хадзв па мласц.
Неаднойчы прыгадваючы бтвы, у якх удзельнчав, часцей за ншых мужных
афцэрав салдат успамнав Касцюшка каснерскую атаку пад Рацлавцам,
людзей у белых свтках з перакаваным на зброю косам. Пэвную сваю вну перад
м ён з сябе не здымав. Вну за памярковнасць, за боязь рашучага дзеяння, за
вступку шляхецкм прымхам. Але мнулае не перагрываецца, нават шкадаваць
аб давнх памылках бессэнсовна. Пройдзе час, з'явцца нехта друг зробць
лепш. Свет усё ж так мянявся, Касцюшка жыв у вольнай кране, дзе не было
прыгнёту, кра савцкай ноччу засведчыв на паперы сваё апошняе жаданне на
гэтым свеце Ч разняволенне сяхновцкх ся-лян. Подпс пячатка натарыуса
зрабл аркуш паперы дакументам, як абавязвав пляменнкав Тадэвуша Касцюшк
да паслухмянага выканання вол славутага заслужонага дзядзьк.
Памёр Тадэвуш Касцюшка праз павгода пасля напсання тэстамента амаль ва
вгодк паражэння пад Мацяёвцам.
Але пляменнк эвярнулся з нжэйшай просьбай да мператара Аляксандра
адмянць акт вызвалення сяхновцкх сялян, азначаны тэста-ментам. 3 мая 1818
года цар задаволв просьбу апошнюю волю Тадэвуша Касцюшк скасавав. Такая
была яго помста начальнку павстання.
3 тае прычыны, што павстанне Касцюшк было задушана расйскм войскам,
склалася традыцыя яго замовчваць ц взгадваць пра тое ммаходзь, як пра
чужое. Таму няма помнка на радзме Касцюшк, няма памятных знакав на месцах
колшнх баёв, няма правдзвых шырокх экспазцый у нашых музеях. Забыты
Яснск яго мужныя каснеры. Няма в беларускай гстарычнай навуцы анводнай
фундаментальнай працы, прысвечанай тым падзеям. Энцыклапедычным карацелькам
ды газетным артыкулам нельга заповнць чорныя дзрк нашага бяспамяцтва. У
гэтых адноснах мы яшчэ працягваем выконваць найвысачэйшыя загады
Аляксандра II Мкалая I, пра якх, дарэчы, ведаем больш, чым пра
найлепшых сынов свайго народа. Слушна сказав некал старшыня ЦВК БССР
Аляксандр Чарвяков:
лУсё тое, што так ц накш гаварыла аб былой гсторы Беларус, што так ц
накш магло напамнаць, што Беларусь Ч гэта не ёсць Рася,Ч усё гэта
ншчылася, праследавалася, выпальвалася агнём ды жалеэам.
