Реферат: Рэлiгiя всходнiх славян. Увядзенне хрысцiянства
Мiнiстэртсва Адукацыi Рэспублiкi Беларусь
Установа адукацыi
УБрэсцкi Дзяржавны Тэхнiчны УнiверсiтэтФ
Кафедра сацыяльна-палiтычнчх i гiстарычных навук
Рэферат па гiсторыi Беларусi на тэму:
УРэлiгiя всходнiх славян.
Увядзенне хрысцiянстваФ
Выканав:
студэнтка ЭФ
гр. Ф-7
Глебiк Н.Е.
Праверыв:
Малыхiна Л.Ю.
Брэст, 2002
Змест
Уводзiны.............................
1. Перашкоды на шляху да вывучэння рэлiгii старажытных славян......
2. Рэлiгiя старажытных славян...................
3. Народныя святкаваннi i абрады...................
3.1 Народны каляндар......................
3.2 Абрадавая творчасць.....................
4. Прыняцце i распавсюджанне хрысцiянства.............
4.1 Хрысцiянiзацыя беларускiх зямель...............
4.2 Дваяверства........................
4.3 Унутраная структура царквы...................
Заключэнне...........................
Спiс лiтаратуры..........................
Уводзiны
Фармiраванню як самой беларускай народнасцi, так i яе культуры папярэднiчав
велiзарны адрэзак часу з усiмi характэрнымi для яго супярэчнасцямi i
складанасцямi, што адлюстравалася i в змесце, i в формах культуры. На працягу
всяго перыяду iснавання Старажытнай Беларусi в яе духовным жыццi, акрамя
власна свайго, мясцовага, даволi выразна прасочваюцца асновныя прыкметы i
рысы агульнай для всiх усходнеславянскiх плямен культуры. I гэта нядзiвна, бо
за час iх няхай сабе i не дужа працяглага жыцця в складзе Кiевскай Русi,
альбо Старажытнарускай дзяржавы, паспела в асновным сфармiравацца досыць
блiзкая в этнiчным плане для всяго яе насельнiцтсва матэрыяльная i духовная
культура, якая пазней стала найважнейшым субстратам беларускай, рускай i
вкраiнскай культур.
Характэрнай прыкметай таго часу зТявляецца цеснае перапляценне культуры з
рэлiгiйнымi вераваннямi. Сказанае тычыцца як язычнiцтва, так i хрысцiянства.
Разгледзiм рэлiгiйныя вераваннi старажытных славян да прыняцця хрысцiянства i
змены, якiя адбылiся в iх жыццi з распавсюджваннем хрысцiянскай веры.
1. Перашкоды на шляху да вывучэння рэлiгii старажытных славян
Да нядавняга часу гсторыяй беларускай царквы пагарджалi, практычна
адсутнчал навуковыя работы, прысвечаныя дахрысцянскм абрадам. Бясспрэчна,
снавала шмат прычын цяжкасцей, якя перашкаджал гсторыкам заняцца гэтай
праблемай, але тэма эаслуговвае больш уважлвага вывучэння. Нешматлкя
даследаванн па гсторы Беларус даюць тольк агульную невыразную схему
дахрысцянскх вераванняв. Мы будзем здольны зразумець ментальнасць
старажытных жыхаров Беларус тольк тады, кал будэем ведаць сэнс шматлкх
старажытных беларускх ралгйных звычаяв.
Значнасць даследавання беларускай мфалогó не можа быць узята над сумненне.
Аднак умовы палтычнага развцця на працягу апошнх двух стагоддзяв паслужыл
прычынай таго, што крынцы традыцы беларускага перыяду аказался пакрытым
цемрай невядомасц.
Адна з найбольш сур'ёэных цяжкасцей заключаецца у адсутнасц вялкай
колькасц псьмовых крынц. Старажытныя беларускя летапсы згублены або
загнул у час шматлкх раэбуральных войнав супраць манголав, крыжаносцав
рускх. Фальклорныя творы беларусав эахавался у вялкай колькасц, але з
цягам часу на х аказала вялк вплыв хрысцянства.
Другой перашкодай для правльнага вявлення аб прадмеце з'являецца той факт,
што у час перадфеадальнага перыяду у некаторых з цэнтральных
усходнеславянскх княствав был спробы аб'яднаць розныя формы яэычнцкай
рэлгó шляхам злцця культав разнастайных плямён. Так, перад прыняццем
хрысцянства Уладзмр Кевск стварыв у сваей сталцы нешта накшталт
пантэона, у як сабрав разам далав розных племянных божаствав, у тым лку
тых, якм пакланялся беларускя плямёны. Эксперымент Уладзмра працягвався
нядовга закончывся пасля пры-няцця м хрысцянскай веры. Аднак пасля
спробы Уладзмра впарадкаваць племянных багов блытанна у значэнн таго ц
ншага язычнцкага бажаства сустракаецца у старажытных ле-тапсах у
фальклоры.
Таксама павнна быць прынята пад увагу табу, якое, па крайняй меры тэарэтычна,
накладвалася на мёны шматлкх божанствав. Беларуск фольклор паказвае, што
гэта табу на святыя мёны больш выразна назралася менавта сярод беларускх
плянмён. Так, можна сустрэць прыкаэку: "Я сказав бы табе нешта, ды печ у хаце".
Печ была, беэумовна, месцам знаходжання хатнх духав, а таму, наэываючы х
прыстаншча, чалавек мог пазбегнуць вымавлення х мён. У другой прыказцы
гаворыцца: "Пакланся лясному гушчару, ён дасць табе кавалак хлеба". Можна
меркаваць, што лес з'являецца месцам, дэе жывуць дух, якя апекуюць вёску.
Мясцовыя звыча служаць дадатковым доказам табу на мёны. Так, да нядавняга
часу на Палесс мя "Трасца-Чухна" нкол не вымавлялася вслых, бо,
паводле старажытных павер'яв, гэты дух мае добры слых вельм помслвы да тых,
хто асмелвся вымавць яго мя. Па гэтай прычыне каб не зняважыць свах
божаствав духав, старажытныя беларусы давалi м вобразныя мянушк у дадатак
да х уласных мёнав. Тэта выклкала блытанну у назвах. Так, да Трасцы-Чухны,
духу трасцы, звяртался больш фамльярна Ц Цётка, а Грамавца,
жонка бога Перуна, таксама мела больш блзкае мя Ц Цёця. Друг
прыклад: Дзед Ц гэта мянушка не тольк духа продкав, а вялкага
банжаства Ц Белбога. Пасля прыняцця хрысцянства сярод летапсцав
з'явлася тэндэнцыя не эвяртаць уваг на мянныя табу. Аднак не трэба забываць,
што яны не мел намеру даваць дакладныя апсанн язычнцкай рэлгó мнулага.
Гэтым у некаторай ступен тлумачыцца тое, што табу на мёны не тольк стварала
блынтанну у наменклатуры беларускай дэманалогó, але таксама вяло да страты
знкнення стотнай частк народнай мфалогó.
Яшчэ адна перашкода на шляху да рацыянальнага вывучэння была створана у XIX
ст. некаторым даследчыкам, якя, спрабуючы пашырыць межы славянскай
мфалогó, уносл чужародныя элементы, запазычаныя у ншых народав
культур. Адны автары звяртался да ранскх традыцый, другя мкнулся
встанавць сувяз э мфалогяй германцав. .Гануш, як вывучав ндыю, эавсёды
спрабавав правесц паралел э ндыйскай мфалогяй. Гэтыя тэоры пакнул
свой адбтак на сучасных этнаграфчных зборнках. Цяпер некаторыя
беларускя этнолаг, такя, як С.Хмара, вырашыл пайсц следам за тэорыяй
Гануша, але вопыт паказвае, што такя сумнвныя аналогó мала садзейнчаюць
правльнаму накрунку у даследаванн прадмета вносяць блытанну на старонк
розных выданняв.
2. Рэлiгiя старажытных славян
Паводле класчных падручнкав па гсторы Беларус, рэлгя "старажытных
беларусав мела форму язычнцтва, заснаванага на абагавленн сл прыроды
[1]. Аднак гэта спрааядлва тольк для больш позняга часу. Пытанне
заключаецца у тым, якя формы рэлгó снавал у далёкм мнулым. Ц была
рэлгя старажытных славян эавсёды полтэстычнай па сваей сутнасц?
Пры дэталёвым вывучэнн всх наявных доказав мы прыходзм да высновы, што
прымтывная рэлгя всх славян была у асновным монатэстычнай.
Некаторыя гсторык, закранаючы пытанне славянскай мфалогó, ахвотна прымаюць
гэтую выснову, хоць неабходна адзначыць, што большасць з х прытрымлваецца
супрацьлеглай думк. Так, тыя, хто энаёмы з славянскай мфалогяй, памятаюць
сведчанн Пракопя Кесарыйскага (VI ст. н. э.) пра вераванн раннх славян.
Пракопй сцвярджае, што сярод свах багов сланвяне лчыл адзным уладаром
Усявышняга Госпада, якому усе астатня был абавязаны свам паходжаннем.
Падобныя сведчанн был в Гольманда в яго "Славянскай хронцы", складзенай
каля 1167Ч1168 гг. У ей сярод славянскх багов вылучаецца адзн найбольш
магутны, царства якога знаходзлася на небе, як кравав менш значным
божаствам. Вядома, пазней был спробы взяць пад сумненне правдзвасць такх
паведамленняв, пакольк х автары з'являлся хрысцянам таму х погляды был
тэндэнцыйныя. Варта взяць пад увагу, што у лужыцкх сербав снавала мфчная
стота, вядомая як Прабог, а в памеранскх палабскх славян Ц
вярховнае бажаство, называемае Трыглав.
У беларускм фальклоры можна знайсц легенды паданн, верагодна,
дахрысцянскага паходжання. Так, сярод паданняв, сабраных М.Федаровскм, ёсць
некальк, якя прыпсваюць стварэнне Сусвету стоце без мен, але названага
"Бог багов". ншыя легенды, магчыма, нават больш старажытныя, расказваюць
пра роэныя дэеянн гэтага бажаства, якое абходзць увесь свет, прынявшы аблчча
старога. Заслуговвае вваг тое, што гэтыя паданн не гавораць нчога пра
власнае мя Бога за выключэннем асобных выпадкав, кал яго наэываюць Белбогам.
Усе тэта магло навесц на думку, што старажытныя беларусы мел у асновным
монатэстычныя погляды, , гаворачы пра Вярховнага Бога, яны не
адчувал асаблвай патрэбы у тым, каб аддзялць яго ад ншых мфчных iстот.
Нават у больш позня часы, кал ншыя мфалагчныя стоты ввайшл у народную
рэлгю, дэя Вярховнага Бажаства захавалася.
Можна спытаць, хто быв галовным богам беларускх плямён у той перыяд, кал
разввалася мфалогя. Некаторыя вучоныя памылкова думал, што м быв Пярун,
хоць цяпер тэта палажэнне абвяргаецца. На самай справе беларускя плямёны
вшановвал як вышэйшае бажаство Белбога, якога яшчэ называлi Бялун, або
Бог неба. Пакольк ён лчывся прабацькам усх ншых багов, дык быв больш
вядомы як Дзед.
Некаторыя автары, такя як В.Нерынг, абвяргал вялкую значнасць Белбога у
славянскай мфалогó, а А.Брукнер сумнявався не тольк в снаванн Белбога, але
Чарнабога. Але х погляды маюць адзн вельм стотны слабы бок. У
свах працах някх дадатковых звестак па беларускай мфалогó яны не
прыводэяць.
Саправды, думку аб тым, што Белбог быв вядомы тольк в беларускай мфалогó,
выказвав А.Кiркор. Апсваючы багатыя фальклорныя крынцы, ён сцвярджав, што,
паводле беларускх народных павер'яв, Белбог ушановвався як "прабог" Ц бог, як
дав чаровны молат Перуну для барацьбы з богам зла Ц Чарнабогам
(чортам), каб эншчыць апошняга. Пакольк Пярун, паводле беларускай народнай
мфалогó, быв сынам Белбога, братам Зюз Чарнабога, галовная ерархя
беларускх мфалагчных стот паходзць ад Белбога.
Пакланенне Перуну як богу вайны грому было шырока рас-павсюджана ва
всходнеславянскм свеце было асаблва папулярнае сярод князёв х
дружыннкав, якя звяртался да яго як да слы, якая забяспечвае перамогу в
бтве. Папулярнасць не была, аднак, прыкметай вяршэнства нейкага бажаства:
культ Дажбога-Хорса, бога сонца, усяго тольк сына магутнага Перуна,
карыстався намнога большай пашанай у старажытнабеларускай мфанлогó, чым яго
бацька.
Апсанне Белбога, або Белуна, даецца павярховна, ммаходэь. Ён быв "прабогам"
Ц гэта значыць першасным бажаством, персанфкацыяй сл неба. Вобраз яго
боскай вялкасц давол незраэумелы в беларускай мфалогó. Паводле
сцвярджэння А. Кркора, як спасылаецца на беларускя павер', "Бялун часта
абходзць свет з'являецца в выглядзе старога э довгай белай барадой, у
белым плашчы, з кем у руцэ". Ён завсёды спачувае людзям нчога не робць,
акрамя дабра. Бялун можа э'явцца тольк днём, кал свецць сонца. Кал ён
сустрэне спадарожнка, як заблудзвся в лесе, ён пакажа яму правльную
дарогу. Афанасьев лчыв, што з гэтай легенды паходзць беларуская прымавка:
"Цёмна у лесе без Белуна".
Цкавая легенда пра тое, як Бялун стварыв сусвет. Аднойчы Бог багов убачыв
шар, як плыв мма яго. Адтуль чулася жалонбнее мявканне. Пацкаввшыся, хто
там, ён даведався, што у шары знаходзцца таксама бог, тольк рангам меншы.
Вяэень прасв выэвалць яго. Бог багов, завсёды добразычлвы, выканав яго
просьбу, шар разарвався на кавалк, адтуль вылез дэман (магчыма, Чарнабог).
Бялун расказав дэману пра свае мкненне стварыць сусвет загадав яму
спусццца на дно мора, каб узяць там жменю зямл. Дэман падпарадкавався. Але
пакуль ён спускався, яму в галаву прыйша думка, што ён сам мог бы стванрыць
сусвет. Таму ён узяв у прыгаршчы эямл з дна мора, а яшчэ крыху схавав у
роце, каб выканаць свой план. Вярнувшыся да Белуна, дэман аддав зямлю Богу
багов. Тады Бялун скамандавав: "Зямля, расц!" Жменька зямл начала расц
расц ператварацца в сушу. Але у тэты час эямля, якую дэман схавав у роце,
таксама пачала расц, шчок яго раздзьмулся, зямля пачала выпраць з рота.
Спалоханы дэман кнувся навцёк, пакдаючы за сабой дарожку зямл, якая
сфармравала горы пагорк. Беларускя сяляне на Палесс расказваюць, што
кал дэман дасягнув х краны, дык яго запасы у роце скончылся, а таму х
зямля эасталася нзннай втварылся балоты вакол Прыпяц.
Некаторыя народныя паданн раскаэваюць аб дабраце Бенлуна. У час жнва ён
любв з'являцца на нвах дапамагаць жнеям. ншы раз ён мог пажартаваць,
але эавсёды незласлва. Ён мог падысц з кашальком, прывязаным да носа, да
добрага работнка або работнцы папрасць выцерц яму нос. Кал той гэта
рабв, кашалёк раскрывався, з яго сыпалася золата, а Бялун знкав. На
Беларус людз цяпер гавораць аб удачлвым чалавеку: "Мусць, ён пасябравав
з Белуном".
Выказваюцца меркаванн, што Белбог-Бялун мев трох сынов: Перуна, Зюэю
Чарнабога. Аб Чарнабогу, богу зла, ужо впамналася. Ён быв мужам Мараны,
багн смерц. Аб атрыбутах спранвах Чарнабога вядома мала, за выключэннем
таго, што ён уступв у барацьбу з богам Перуном, як перамог Чарнабога пры
дапамоэе магчнага молата, што падарыв яму бацька, Белбог-Бялун. Памяць аб м
захавалася у народнай песн: "Быв на Рус Чорны бог".
Зюзя быв жахлвым богам змы. У народных творах расказваецца аб м як
пачварным старым з довгай свой барадой. Ён ходзць, апрануты у белы довг
кажух, босы без шапк, трымаючы у руцэ жалезны посах або жазло. Разгневаны,
ён стукав па ствалах дрэв свам посахам, збваючы снег лёд, прымушав зму
накрыць халоднай посцлкай зямлю.
Пярун - бог грому, вайны мужчынскай доблесц, быв вядомым богам сярод
ваявнчых славянскх плямён. Тым, да каго Пянрун ставвся добразычлва, ён
даравав перамогу в ба. Сам жа ён перамог свайго злога брата Чарнабрга.
Беларуск фальклор апсвае Перуна як стоту вялкага росту, з чорным валасам
залатой барадой, якая трымае в руках два вялкя камян ад жорнав, б'е м
адзн аб адзн Ц магчыма, для таго, каб выклкаць гром. Кап ён разгневаецца,
можа паранць забць кожнага, хто асмелцца зняважыць яго.
Жонка Перуна насла мя Жыва. Вядома яна таксама як Цёця, Грамавца,
Каляда. Яе вшановвал як багню вясны врадлвасц вявлял як прыгожую
жанчыну з вянком са спелых каласов пшанцы на галаве з садавной у руках. Яна
вельм добразычлвая спачувае людзям. У адным мфе расказваецда аб яе дабраце
спагадзе. Зрнула неяк аднойчы Жыва-Грамавца з неба на зянмлю вбачыла, як
людз пакутуюць пад жорсткм суровым краваннем Зюз. Жыва злтавалася над
людзьм спусцлася з неба на зямлю, каб нарадзць сына Перуну Ц
Дажбога-Хорса, бога сонца, як вступць у барацьбу з Зюэяй пераможа яго. Кал
Зюзя даведався пра задуму Жывы-Грамавцы, ён перакнувся у мядзведзя сабрав
злых духав-вягров (завеяв), якя ператварылся у зграю вавков. Са свам
драпежным памочнкам Зюзя кнувся праз гурбы снегу, каб злавць Грамавцу
зншчыць яе дзця. Каб уцячы ад пагон, Жыва-Грамавца перакнулася в белую
казу схавалася в кусце вярбы. Там яна нарадзла свайго сына Даж-бога.
Юны Дажбог-Хорс, бог сонца, вырас смелым мудрым став вядомы як бог,
як даруе дастатак багацце. Разам са свам бацькам Перуном ён быв адным з
самых папулярных багов сянрод усяго всходнеславянскага свету. Яго мя
впамнаейда у летапсах. Ён ажанвся з багняй вясны Ладай-Лёляй.
Лада была дачкой марскога бога, Цара-Мора. Яна была бенлая з твару, з
довгай залатой касой. Яна плавала па моры у залатой лодцы, грэбла сярэбраным
вяслом. Аднойчы, кал Дажбог нахлвся з неба, каб паназраць за ей, яна
жартавлва пырснула на яго вадой. Дажбог закахався в Ладу спусцвся на зямлю,
каб папрасць у Цара-Мора рук яго дачк. Але бог мора разгневався на Дажбога
бв яго да таго часу, пакуль той не страцв прытомнасць. Аднак Дажбог ачуняв,
уцёк ад Цара-Мора вырашыв заваяваць Ладу, нягледэячы на супрацвленне яе
бацьк. Яго надзейны слуга, як добра ведав усе жаночыя слабасц, прыдумав план
дзеяння. Ён раскдав уздоуж узбярэжжа дарагое вбранне прывабныя зялёныя
чаравчк, якя так прыцягнул ввагу юнай багн, што яна падплыла да берага,
каб узяць х. Як тольк яе лондка дакранулася да пяску, слуга Дажбога схапв яе
адвёз да свайго гаспадара. Закаханыя пажанлся, Ладу з-за яе прыгажосц
стал называць Ляля, або Леля .
Дажбог Лада мел сына, Ярылу, як став богам палёв, урадлвасц,
доблесц кахання. Яго нашы продк вявлял як прыгожага юнака в белым плашчы
з вянком кветак на галаве. Ён ездзв вярхом на белым кан з калоссем у руках.
Па загаду сваей мац ён адчыняв нябесныя вароты спускався на зямлю. Яго прыход
азначав пачатак вясны. Яго жонкай была Вясна, багня вясны, цеплын
грацы.
У сувяз з яго роляй прадвеснка вясны в гонар Ярылы на Бенларус дзявчаты на
Ляльнк або на Юр'е ц у нядзелю в канцы красавка апранал самую прыгожую
дэявчыну як Ярылу в довг белы плашч накладвал на галаву вянок з кветак.
Яна сядзела на белым кан, а дзявчаты шл карагодам вакол яе спявал:
А дзе ён нагою,
Там жыга капою.
А дзе ён зрне,
Там колас зацвце.
У сувяэ з гэтым слушную думку выказав Т.Грыб, што Пагоня Ц герб Вялкага
княства Лтовскага БНР Ц паходзць з народных уявленняв пра юнага бога
Ярылу. На мой погляд, яна мае пад сабой падставу.
Пра багов малодшай ерархó у беларускай мфалогó вядома няшмат, не лчачы
х мён. Яны могуць быць падзлены па грунпах: багов прыроды стыхó, багов,
якя аказваюць становчы або адмовны вплыв на чалавека, багов-апекунов розных
рамёствав прафесй. Аднак ншы раз тое або ншае бажаство магло выконваць
двайную ролю.
Сярод багов стыхó можа быць упамянуты бог месяца Волас-Вялес, аб якм
згадваецца в летапсах як пра апекуна пастухов абаронцу каров авечак.
Малявал яго звычайна як мужчыну, як трымае у руках тузн валынак, а таму
взнкла павер'е, што ён апекавав спеваков паэтав. Яго жонка была вядома над
iменем Дзяннца.
Сварог быв богам неба агню. Яго часта атаясамлвал з Дажбогам, лчыл,
што тэта мя Ц адзн з эптэтав Сварога. Яго сын, Сварожыч, бог сонца.
Купала быв другм богам сонца, магчыма, богам летняга сонцазвароту. Ён
быв блзка звязаны з бажаством меней вядомым - з Янам, чыё мя
шматкратна павтараецца в народных пенснях, напрыклад, такой, як "Сёння Ц
Купала, а заутра Ц Ян" .
У супрацьлегласць Сварогу, Карачун быв богам падземнага свету, носьбтам
смерц, хоць яго часта блытаюць з богам змы, Зюзяй. Жыжаль ушановвався
як бог падземнага агню.
Багня Пагода распараджалася надвор'ем, хоць яна была, як нам здаецца,
багняй яснага надвор'я. 3 другога боку, Пасвст быв богам кепскага,
хмурнага надвор'я.
снуе некаторая палемка в адноснах да атрыбутав Стрыбога. У "Слове аб
палку гаравым" ён апсаны як бог вятров, хоць у беларускай мфалогó ён
з'являецца богам вады.
Сярод багов, якя аказваюць добры вплыв, знаходэцца Лад, бог вясны,
кахання, шлюбу грацы, як в некаторай ступен быв звязаны з Ярылам. Бог
Тур, магчыма, быв звяэаны з Ярылам Ладам, але па прычыне малавядомасц
атаясамлвався з богам Авсенем, аднак яго вшановвал як бога слы
врадлвасц. Другм богам врадлвасц, плену дастатку быв Спарыш. Яго
яшчэ назынвалi Багач, або Рой, хоць гэтыя назвы магл быць снонмам
нейкага яшчэ аднаго бога врадлвасц. Рада была багняй мудрасц
добрай парады.
Назавём некальк багов, якя шкодэяць чалавеку. Сярод х найбольш вядомы
Яшчур, як быв богам хвароб эпдэмй. Яго мя да гэтага часу вжываецца в
беларускай мове для абаэначэння нфекцыйнага захворвання жывёлы.
Паландра была багняй усялякай шкоды, гнення заразнай трасцы.
Да нас дайшл мёны некалькх багов-апекунов. Ужо впамнався бог пастухов,
Волас-Вялес. Багня Макоша называецца в летапсах, але пра яе вядома
няшмат. Думаюць, што яна была апякункай стрыжк авечак прадзення нтак.
Аховнкам палёв быв бог Жыцень - бажаство восен, якога вявлял у
вобразе худога маленькага старога з суровым тварам, трыма вачыма валасам з
кудзел.
Аб асаблвасцях нжзйшых багов Ц Леля, Дзеванны Сма Ц нчога
невядома, х мёны сустракаюцца вельм рэдка.
Пасля багов мфчнай ерархó некальк слов трэба сказаць пра нжэйшых духав,
дэманав фей, чые мёны да гэтага часу сунстракаюцца в беларускм фальклоры.
Шматлкя дух па-рознаму ставяцца да людзей: адны з х прыхльныя да
чалавека, другя Ц бясшкодныя, трэця Ц злыя. Яны традыцыйна жывуць у
беларускх сялбах.
Хатнк быв дамашнм духам. Яго вявлял як барадатага довгавалосага
чалавечка у каптане, падпаясаным поясам. Ён уставав рана пужав певня да таго
часу, пакуль ён не пачынав кукарэкаць будзць гаспадара, каб той шов на
работу. Хатнк жыв на печы або пад печчу.
Хлевнк быв злосным духам, як мучыв ноччу жывёлу в хлеве, асаблва
коней, ездзячы на х вярхом да знямог. Ён баявся сарок.
Чур, або Шчур, быв хатнм сямейным добразычлвым духам, як
аховвав капцы межы родавых зямельных уладанняв. Беларускае заклканне "Чур
мяне?" Ц гэта зварот да Чура, каб ён абаранв ад нячыстай слы. Назва Шчур
паходзць ад слова "прашчур" Ц далёк продак. Ёсць падстава думаць, што
Прашчур, або Чур Ц родавае бажаство, пачынальнк роду, як пасля смерц
аховвае свой род, сваю сям'ю. Яшчэ адзн дамашн добраэычлвы дух Ц Дамаст.
Тэта добра знаёмая еврапейцам жаночая мфчная стота Ц фея.
Дзедзя-Дзедка, дух агню, быв подобны на маленькага старэнькага чалавечка
памерам з ногаць вялкага пальца. 3 м звязана старая прымавка: "Чырвоны дзедэя
па жэрдачцы едэе". Дух Кон быв магутнай стотай, якая нагадвала фатав у
рымлян. Ён прадказвав будучыню всх, нават багов, а таму займав ганаровае
месца сярод мфчных стот. Лясун быв лясным духам, а Паляся
вшановвалася як апякунка вёск.
ншыя дух был настроены менш добраэычлва да чалавека. Так, Кадук Ц
злосны дух, як прыносць няшчасц. Копса была магльным духам. Мара
была злоснай стотай, яна заблытвала падоражнiкав i турбавала сонных.
Начнiцы Ц злосныя начныя чарцяняты. Злыднi Ц карлiкi, якiя прыносяуь
усе няшчасцi. Чорт Перапалох Ц дух сполаху. Пра яго этнографы сабралi
шмат замов i заклiнанняв. Трасца-Чухна Ц дух гарачкi (хваробы), тады як
Змора -- дэман, якi насылае на сонных людзей кашмары.
Вывучаючы беларускую мiфалагiчную спадчыну, можна з упэвненасцю сказаць, што
яна далека не бедная. Больш таго, усе бажаствы, за выключэннем Перуна, былi
в асновным мiрнымi, а таму беларускi Алiмп толькi адлюстроввав характар
беларускага народа. Аднак у продкав беларусав не было унiфiкаванай
мiфалагiчнай сiстэмы, блiзкай да той, якую мы знаходзiм у скандынавскай
УЭддзеФ, нямецкай УПеснi аб НiбелунгахФ або фiнскай УКалевалеФ. Беларуская
мiфалогiя захавалася фрагментарна, яе пазнейшае развiцце пазбавлена
сiстэмнасцi. Такое здарылася таму, што адбылася эвалюцыя рэлiгiйных
вераванняв людзей ад монатэiзму да адной з форм полiтэiзму i пазней сталася
вынiкам моцнага впадку язычнiцтва пасля прыняцця хрысцiянства.
3. Народныя святкаваннi i абрады
У старажытнага насельнцтва Беларус довга заховвався сямейна-родавы культ
шанаваня продкав, звязаны з пахавальным звычаям. ²аводле этнаграфчных
данных, у беларускх сялян быв распавсюджаны культ продкав ("бацьков").
Некальк разов у год адзначался памнальныя святы "Дзяды". Дсаблва врачыста
адзначалася свята восенню. Да яго старанна рыхтавался Ц чысцл мыл
жыллё, рыхтавал абрадавую ежу. Перажыткам сямейна-родавага культу продкав
была вера у дамавка Ч нябачнага заступнка сям'.
У славян мела раснавсюджанне язычнцкае вявленне аб "нячыстых ня-божчыках",
г.зн. тых, хто памер ненатуральнай, гвалтовнай ц завчаснай смерцю. Лчылася,
што небяспеку вявляе не дух ц душа нябожчыка, а ён сам. Нябожчык могуць
уставаць з магл , валодаючы чарадзейнай слай, нападацы на жывых людзей.
Гэткя забабоны лягл в аснову апайядання в "Аповесц аб мнулых часах" пра
незвычайны цуд у Полацку. "У год 6600 (1092). Незьычайны цуд быв у Полацку. У
наваджэнн д'ябальскм сярод начы быв тупат, стагнала аповначы, гойсал як
людз д'яблы на вулцы. Кал хто-небудзь выходзв з дому, жадаючы паглядзець,
дык яго адразу нябачна паражал д'яблы. I ад таго (людз) памрал, не
адважвался яны выходзць з дамов. Затым жа пачал (д'яблы) днём з'являцца на
конях, але не бачна х самх, а (был) 6ачны капыты коней так паражал яны
людзей у Полацку яго вобласц. Таму гаварыл людз: "Мерцвяк (навье)
б'юць палачан". Гэта перыгода пачалася з (горада) Друцка". Тут Полацкая зямля
прадставлена як крана, якую мала закранул хрысцянскя пропаведз. Таму у
ей з'явлся злыя дух. Верагодна, прычынай для апавядання з'явлася
эпдэмя (мор).
снуе паданне, паводле якога у старажытныя часы каля так званага Валовага
возера, якое размяшчаецца у двух кламетрах на всход ад Полацкага гарадзшча,
знаходзлася капшча Перуна Бабы-яг. Гэта паданне довга заховвалася в
памяц старажылав Полацка.
Добра вядома, што славяне да прыняцця хрысцянства пакланялся абагавлёнай
м прыродзе: гарам, камяням, крынцам, азёрам, рэкам, кустам, дрэвам, гаям,
а таксама звярам птушкам, нарэшце агню, зоркам, месяцу сонцу.
Месцы, дзе язычнк вшановвал свах багов, прыносл м ахвяры, называюцца
свяцлшчам або капшчам. Наявнасць свяцлшчав у раннм сярэднявеччы на
тэрыторы Беларус пацверджана археалагчным даследаванням. Размяшчался
свяцлшчы на взвышшах, астравах, на берагах рэк азёр, сярод балот.
Значнае месца в паданнях вераваннях беларусав займав камень, аб чым
сведчаць шматлкя прыклады. Камяням, якя размешчаны у рэчышчы вявлял
небяспеку пры плаванн на лодках, рабл ахвярапрынашэннi Так, на р. Влó
ёсць група камянёв, якя назьваюць "²рывiтальня". Праязджаючы на лодках мма
камянёв, людз кдал у ваду хлеб з соллю выкрыквал: "Втаю цябе хлебам-
соллю, хлеб-соль прым мяне прапусц". Так звычай вядомы на Заходняй
Дзвне.
У старажытным Полацку нанат сярод прадставнiков княжацкай дынасты пасля
прыняцця хрысцянства шанавался язьчнцкя вешчуны. "Аповесць аб мнулых
часах" прыпсвае Усяславу Полацкаму нараджэнне ад чаравнцтва. Сучаснк
надзялял Усяслава звышнатуральным якасцям.
3.1 Народны каляндар.
Святы абрады здавна прымярковвался да пэвных каляндарных дат. Па свам
паходжанн складзе яны з'являюцца полстадыяльным, таму в х прасочваюцца
напластаванн розных эпох ад самых архачных да Новага часу. Сляды
найстаражытнейшых культав, якя звязаны з шанаваннем сонца, раслннасц,
продкав, заховвался в перажытачным выглядзе в шэрагу всходнеславянскх
абрадав ажно да XX ст. Каляндараня абраднасць ва всходнх славян мела
аграрна-магчны характар, таму што асновнай яе функцьяй было забеспячэнне
дабрабыту сялянскай сям', як заалежав у першую чаргу ад ураджаю.
У кожнага народа спрадвеку вёвся каляндар. 3 пакалення в пакаленне в м
перадавался веды, мудрасць, вопыт жыццёвых назранняв, Так каляндар мел
продк беларусав. Абапраючыся на бацьковскя традыцы веру, людз трымал
в памяц шматлкя парады забароны. Сяляне ведал, кал можна было брацца
за тую ц ншую працу, а кал, наадварот, адкласц яе, канл можна весялцца,
а кал встрымлвацца ад забав.
Старажытныя славяне карыстался язычнцкм мерам часу, у тым лку
сонечна-месяцавым календаром. Земляробчыя святкаванн Новага года на
старажытных беларускх землях вядомы вясной, летам, восенню змой. Гэты
дзень прыстасоввався звычайна да адпаведнага становшча свяцл на небе Ц
сонца, месяца, асобных зорак. Так дзень вызначал "пасля повн", як гааарыл
у народзе, у першы маладзк пасля веснавога равнадзенства (20 -21 сакавка),
летняга сонцастаяння (21-22 чэрвеня), асенняга равнадзенства (22-23 верасня)
змовага сонцастаяння (21 -22 снежня).
Гсторыя змен у календары, асаблва тых, якя звязаны а перанясеннем
святкавання Новага года, няпростая. 3 прыняццем хрысцянства славяне прынял
юлянскае летазлчэнне па взантыйскм взоры. Аднак Новы год пачынал не з 1
верасня, як у Взанты, не з 1 студзеня, як у Рыме, а вясной Ц 1 сакавка.
Абрад здабывання "жывога" агню (паводле даных этнаграфó)
У беларускм народным календары адлюстравался светапогляд селянна, яго
глыбокае веданне прыроды любов да яе, цягавтасць да працы. Гэта
адлюстравалася таксама в назвах месяцав календара. Для абазначэння другога
месяца змы (руск "январь") у старабеларускай псьменнасц выкарыстоввалася
назва "стычень". У гсторы славян часам ён лчывся першым пятым месяцам
года.
Аднак у асновным беларускя назвы месяцав, якя за м замацавался,
адлюстровваюць характэрныя асаблвасц сезонав года. Беларуская назва
"студаень" сведчыць пра яго характар: значыць, гэты месяц сцюдзёны, кал на
зямлю прыходзяць халады. За студзень дзень павялчваецца на павтары гадзны.
Па народных прыкметах год падзялял на дзве ровныя частк: адна пачыналася з
1 студзеня, другая Ч з 1 лпеня. Надьгходзла врачыстае змовае святкаванне,
якое на працягу двух тыдняв (з 7 па 19 студзеня) ахонлвае некальк свят
вядома в народзе як Каляды. Абрады, гульн, песн нярэдка з дня в дзень
павтарался на працягу всх Каляд.
Люты Ч месяц змы, кал яна была у самай сле. "²ытаецца люты, ц добнра
ног абуты", Ч гаварыла народная прыказка.
Сакавк Ч беларуская назва першага месяца вясны Ч паходзць ад слова "сок". У
гэтую пару ён начынае цячы з дрэв. Справлялася Масленца Ч свята заканчэння
змы. Апошн дзень масленчнага тыдня, дзень сустрэчы вясны (Гуканне вясны).
Красавк Ц друг месяц вясны. Беларуская назва паходзць ад слова
"красаваць", бо тады з'являюцца першыя краск Ч кветк. У старажытнай
лтаратуры сустракаецца найменне "кветень". Справлялася старадавняе свята
Камаедзца, калi заканчвалася спячка мядзведзя ён выходзв з бярло.
Несумненна, свята бярэ пачатак ад язычнцкх часов служыць пацвярджэннем,
што в дадзенай мясцовасц пакланялся мядзведзю, каб задобрыць яго. На
Камаедзцу гатавал ел гарохавую кашу Ц так званыя камы (адсюль назва).
Выток свята звязаны са старажытнай формай рэлгó Ч татэмзмам.
Вялк дзень (рус. Пасха) Ц вялкае гадавое веснавое свята, каран якога
вядуць у глыбокую старажытнасць. Некал м адкрывався новы каляндарны год.
Пазней царква замацавала яго в свам "рухомым" велкодным календары.
Сучаснай лтаратурнай назве месяца "май" аднавядае старабеларуская форма
"травень", якая паходзць ад слова "трава", бо в гэтым месяцы зямля
пакрываецца зеленню. У пачатку травня адзначаецца давняе земляробчае свята
першага выгану каров Ц Юрый (Ягорый, Георгй). Юрый Ц апякун жывёлы
земляробства (у хрысцянск перыяд замянв Ярылу). У дзень Радавнцы на
моглках памнаюць памерлых.
Праводзвся абрад выезду в поле Ярылы. У поле выправлявся на белым кан
малады прыгожы хлопец у белай вопратцы. Даявчаты вадзл вакол яго карагоды
спявал абрадавыя песн.
Чэрвень Ч пачатак лета. Назва яго тлумачыцца з'явлешем чарвяков, а таксама
чырвовым колерам, як набываюпь некаторыя ягады менавта в гэтую пару. У
месяцы самы довг дзень года Ч 22 чэрвеня (працягваецца больш за 17 гадзн)
самая кароткая ноч. Дзень летняга сонцастаяння продк беларусав здавна
адзначал святам Квпалля. У чэрвен асновны занятак селянна Ч нарыхтовка
сена. Людз прыкмячал: кал у Першы друг дзень чэрвеня лье дождж Ч увесь
месяц будзе сух.
Назва месяца "лпень" паходзць ад слова "лпа" Ч дрэва цвце менавiта в
гэтую пару. Лпень дорыць чалавеку спелыя лясныя садовыя ягады, першыя
грыбы. У ноч з 6 на 7 лпеня (па новым стыл) святкавалася Купалле Ч вельм
старажытнае абрадавае свята сонца агню, божаствав урадлвасц росквту
зямл. Яно пад розным назвам вядома всм ндаеврапейскм нарондам. Свята
прымярковвалася да летняга сонцастаяння. У паданнях расказвалася, што в
купальскую ноч раслны размавляюць памж сабой, дрэвы пераходзяць з месца на
месца, а рэк свецяцца прывдным святлом. Пашыранай па купальскм свяце была
варажба. Дзявчаты хлопцы загадвал, што чакае х у будучым. Купальскя
вераванн легенды в Беларус адлюстроввал мфалагчны бок светапогляду
старажытнага чалавека. Многя з х сведчаць аб паэычным успрыняцц м свету.
Сучасная беларуская назва восьмага месяца года Ч жнвень, таксама як
старабеларуская "серпень", адлюстроввае прыродныя асаблвасц пары. Дарэчы,
назва Усерпень" (ад слова "серп") захавалася в укранцав, чэхав, палякав. У
мнгх заходнееврапейскх мовах, а таксама в рускай ужываецца назва месяца
Уавгуст" (па мен рымскага мператара Августа). У пачатку месяца
заканчваецца вборка азмых, затым убраюцца пшанца, ячмень, авёс нш.
Справлялася адно са свят хлеба Ч трэц Спас. У старажытнай Беларус шмат дзе
справлял Дажынк Ч свята канца жнва. Канец жнва змена надвор'я
адлюстраваны у прыказках: "Трэц Спас хлеба прыпас", "Кожная хата у жнвн
багата".
Беларуская назва месяца "верасень" паходзць ад слова "верас" раслна,
якая цвце в канцы лета пачатку восен. 22 верасня сонца праходзць праз
пункт вясенняга равнадзенства, давжыня дня ночы становцца алнолькавыя.
Настае так званае бабна лета Ч пачатак жаночых сельскагаснадарчых
работ. Пачынался сялянскя вяселл, спявался песн. Адзначалася Узвiжанне
(звжанне) Ч свята "закрывання" зямл на зму. У назранн над прыродай
значная доля адводзлася птушкам, якя забрал з сабой лета. (УУзавжанне лета
замыкае, ключык шызая галачка за мора панесла").
Кастрычнк Ч дзесяты месяц года. Стараславянская яго назва "лстападФ, у
вкранцав Ч "жовтень". Ееларуская назва месяца паходзць ад слова Укастрыца"
(кастра): у гэты час сяляне часал, трапал лён канонл, з якх апдала шмат
кастры.
Асновнае свята в кастрычнку Ч Пакровы. Сяляне старался закончыць палявыя
работы, падрыхтавацца да змы. Пакровы завсёды чакал, бо тады было меньш
работы. Наступала пара асеннх вяселляв. У народзе казал Пакрова Ц дзевка
гатова. Пакрова прайша Ч дзевка замуж не пайшла".
Назва месяца "лстапад" тлумачыцца проста: канец ападання лсця з дрэв. У
старажытнасц апошн месяц восен мев старабеларускую наз6ву "грудзень" (ад
слова "груды" у значэнн "замёрзлая зямля"). У пачатку лстапада адлятаюць
апошня чароды качак, дрэвы стаяць ужо без лсця. Веска на нейк час
вызваляецца ад сельскагаспадарчых работ.
Дзявчаты збрался на вячорк, для чаго наймал сабе хату на всю восень
зму, да вясны в якой-небудзь удавы або в беднай сям'. Усе прал кудзелю
шчыра спявал. Прыходзл хлопцы, каб паглядзець на дзявчат, паслухаць х
спевы. На працягу змы дзявчаты наладжвал тры-чатыры вечарыны, для чаго
запрашал музыкав. Вячорк был распавсюджаны ва всх усходнх сланвян яшчэ з
часов ранняга сярэднявечча амаль да нашага часу.
Апошн месяц каляндарнага года атрымав назау "снежань" ад слова "снег".
Старабеларускае яго найменне Ч "праснепь" у значэнн "прасвет у воблаках",
старарускае Ч "студеный". У гэтым месяцы ёсць самы каротк дзень года Ч 21
або 22 снежня (7Ч8 гадзн). У гэтую пару здавна асновная праца сялян
пераходзла в хату. Довгм змовым вечарам в хаце гарэла лучына, звычайна
в асобным месцы на лучнку. Жанчыны брался ткаць кросны. Мужчыны знаходзл
занятак, як быв звязаны з дробным рамяством,
У сялян з давнх часов быв добра развты прагноз надвор'я, прадказанне
надвор'я будучай вясны па змовых прыкметах. Народныя веды замацоввался в
трапных прыказках прымавках: "Снежань зму пачынае, а год канчае", "Мароз у
снежн снег вышэй хаты Ч будзе год тады багагы".
У апошня дн года заканчвався тэрмн службы в гаспадара. Ён мусв шукаць
новых работнкав. Слуг прасл разлк шл на святы.
Залежнасць жыцця працы селянна ад прыродных стыхй вымушала яго выконваць
разнастайныя абрады, прымеркаваныя да пэвных надзей, строга рэгламентаваныя
часам. Адпаведна чатыром парам года снавал чатыры вялкя святы, вакол якх
групавался ншыя. У сваю чаргу асновныя святы прыблзна накладвался на
астранамчныя перыяды, якя был звязаны з сонцастаяннем ц равнадзенствам.
Увесь земляробчы каляндар трымаецца на цыклах: змой Ч Каляды, вясной Ц
Вялкдзень, летам Ч Купалле, ненкаторыя ншыя святы, восенню Ч Дзяды,
Пакровы.
Такм чынам, беларуск народны каляндар з'являецца адной з форм духовнага
жыцця беларусав. Довгя стагоддз паэтычная творчасць народа бытавала тольк
в вуснай форме, перадаючыся з пакаленняву пакаленне. Сстэма свят, абрадав,
гульняв, што замацаваны у побыце народнай творчасц бенларусав, была
арыенцрам пры выкананн сельскагаспадарчых работ адпачынкав у гадавым,
сезонным, мясцовым цыклах.
Хрысцянства аказвала значнае вздзеянне на каляндарныя абрады. У абнрадавыя
заклнанн, песн ввайшл мёны Хрыста, Багародзцы, ншых свянтых. Адбывався
складаны сплав дахрысцянскх хрысцянскх элементав. Да ХХ ст., кал
абрады стал прадметам навуковага даследавання, многя з х был моцна
трансфармаваны, страчаны ц захавался як рудыменты. У шэрагу выпадкав яны
вспрымаюцца як святочнае забавленне, якое включыла новыя элементы гульн
песн.
3.2 Абрадавая творчасць.
Старадавнейшым пластом усходнеславянскай (старажытнарускай) культуры
з'являецца вусная народная творчасць. Нанродная творчасць узнкла в
роданлемянным грамадстве.
Да старадавнх вдав усходнеславянскага фальклору належыць каляндарна-
абрадавая паэзя. Каляндарна-абрадавая творчасць цесна звязана з працай
земляроба. Яна падзяляецца на змовы, вясновы, летн восеньск цыклы.
Найболын цкавым в змовым цыкле з'являюцца калядныя песн. Яны захавал
амаль да нашага часу сляды магчнай функцы Ч садзейнчаць ураджаю
дабрабыту в сялянскай гаспадарцы.
Прызначэннем калядных песень як частк каляднага абраду у старажытнасц было
наблзць надыход сонечнага цяпла (ад Каляд "сонца ²аварочваецца на лета")
забяспечыць багаты враджай у новым гаспадарчым годзе. Урадлвасць багацце в
песнях падаюцца гпербалзавана, а карцны прыроды набываюць часам касмчныя
формы ("Ходзць-паходзць месяц па небу, клча-паклча зоры з сабою").
Асаблва багата прадставлена на беларускх землях паэзя веснавога цыкла,
цесна звязаная з абуджэннем прыроды, выхадам селянна в поле, выганам жывёлы.
Валачобныя песн Ч вд веснавых песень, вншавална-велчальныя творы, з якм
хадзл валачобнк. У старажытнасц валачобны абрад мев аграрна-магчны
сэнс, пазней ён набыв характар вясёлай забавы. У такм выглядзе ён бытуе в
некаторых вёсках зараз. У аснове гэтых мфалагчных уявленняв ляжыць вера в
магчную моц слова, кал шчодрым зычаннем можна наблзць чаканае, мару да
рэчаснасц. Валачобпы гурт складався з запявалы, падпявальнкав, музык (з
музычным нструмептам) нш. Большасць валачобных песень звернута да
гаспадара сядзбы Ц ратая сейбта, галовнай постац в земляробстве. "Жыта
яго ядрыстае. Ядрыстае каласстае. К адной мяжы нахллася Ч свайму гаспадару
пакланлася". Тыповым был прыпевы: "Вясна красна на дварэ!", "Зялёны сад
вшннёвы!", "Хай так будзе". Яны перадавал радасць, светлы настрой, якм
прасякнуты все песн.
Паэтычным хараством вылучаюцца купальскя песн, звязаныя з язычнцкм
культам раслн анмстычным светапоглядам старажытных людзей. У народнай
купальскай паэзó адлюстравалася радасць чалавека Ц сведк найвышшэйшага
росквту прыроды, зямнога плену, яго мкненне кахаць, быць шчаслвым: "На
Купала сонца гуляла", "Ой рана на Йвана" г.д.
Беларуская каляндарна-абрадавая паззя як цэласная самакаштовная з'яйа
традыцыйнай культуры мае сстэму жанрав: творчасць змняга перыяду
(плпавскя песн, калядныя, масленк нш.); веснавыя песн (гуканне
вясны, вяснянк, весн веснавых карагодав, сёмушныя iнш.); песенны комплекс
летняга перыяду (купальскя песн, пятроук, касецкя, жнвныя з абрадам
зажынак дажынак); восеньскя песн (спасавскя крмашовыя, льяныя,
канапляныя нш.).
3 вельм старажытных часов сямейная абраднасць развiвалася вакол трох
галовных момантав у жыцц чалавека: нараджэння, уступлення ъ шлюб, смерц. Ва
все часы людзям хацелася, каб будучы чалавек нарадзвся здаровым, моцным,
прыгожым, добрым, сумленным, разумным, таму в старажытнасц зяртался да
магó, мкнучыся запраграмраваць гэтыя якасц у дзцяц. Па народных
павер'ях, вельм многае залежала ад удзельнкав абраду, асаблна ад бабк-
павтух. Яна давала цяжарнай жанчыне рэкамендацы, якх норм паводзн
прытрымлвацца в так адказны перыяд жыдця. Бабкай зычайна выбрал вопытную
пажылую знахарку, якая валодала прыёмйм аблягчэння родав, ведала замовы,
мела "лёгкую руку". Верагодна, пры родаплемянным ладзе гэта была старэйшая
прадставнца роду. Яна прымала роды раба наййрасцейшыя магчныя
засцерагальныя дзеянн, каб уберагчы мац дзця ад уздзеяння злых сл.
Бабка рабла рытуалнае купанне дзцяц, першая прымала яго з рук хросных
бацьков пасля хрышчэння.
Праз некальк дзён пасля нараджэнця дзцяц бацьк павнны был выбраць
хросных. Пры родавым ладзе все абавязк хроснага выконвав брат мац, бо
сваяцтва вялося па мацярынскай лнó дзця належала яе роду. пры
абмеркаванл пытання аб шлюбе свах падапечных менавта брат мац быв свантам
жанха вёв нерамовы з бацькам нявесты. У "мацярынскага дзядзьк" з
увядаеннем хрысцянства з'яввся новы абавязак Ч ён став хросным бацькам пры
прыняцц дзцяц з лона царквы. Хросная мац выконвала тыя ж функцы, што
хросны бацька.
Як каляндарныя, так сямейныя абрады взнкл в часы, кал славяне бынл
язычнкам. Усе врачыстыя рытуалы тады был накраваны на вмласцвленне
багов, засцераганне ад злых сл, заклнанне прыроды.
Даследчык адзначаюць, што у старадавнасц нованароджанага да хрышчэнóя
нкол не спаввал у пялёнк, а вкручвал у ношаную кашулю бацьк ц мац.
Такое дзеянне з'являецца водгаласам старажытнай традыцы абрадавага
всынавлення. Формы абрадавага всынавлення был самымi разнастайным. снавав
звычай класц дзця на парог, месца, блзкае прыемнае дамавку, як
ввасабляв памерлага гаспадара Ч апекуна патрыярхальнай сям'. Бацька павнен
быв падняць пацалаваць дзця тым самым прызнаць яго свам. У дзень
хрэсьбн у канцы абеду падавал рытуальную "бабну" кашу. Бывала, перш чым
частаваць гасцей, бацьку нованароджанага прымушал з'есц лыжку кашы,
змешанай напалову з соллю. Гэты звычай лчаць водгаласам "кувады", вельм
старадавняга перажытку часов матрыярхату. Пакольк сваяцкасць (роднасць)
вялася па мацярынскай лнó, бацька не мев правов на дзця. Аднак кал бацька
адчував сябе дастаткова моцным, каб супрацьстаяць сваякам жонк, яе братам,
то для пацвярджэння правов на дзця бацька выконвав пэвныя смвалчныя
прыёмы, каб пацвердзць яго сувязь з дзцём. Адным з такх прыёмав лчаць
"куваду" як разнавднасць всыннавлення дзцяц.
Славяне асаблва паважал бога Воласа ц Вялеса. У яго кульце важнае значэнне
мел шэрсць ц валасы. У некаторых месцах Беларус в першы дзень жыцця
немавляц праводзвся абрад пострыгу валасов, што вспрымалася як
ахвярапрынашэнне богу. Але часцей гэты абрад праводзл пазней, кал дзцяц
спавнявся год яго аддавал пад апеку бога Воласа.
Уступленне в шлюб лчылася надзвычай важнай падзеяй у жыцц маладых людзей,
Шлюб памж родзчам забаранявся, бо лчывся шкодным. У старажытныя часы
зарадзлся такя вды шлюбу, як "умыканне" (выкраданне) купля-продаж
нявесты. Малады мужчына адправлявся здабываць сабе жонку з ншага роду.
Пазней гэты звычай быв заменены шлюбам па дамовленасц, паводле якой за
нявесту плацвся выкуп. Пасланцы маладога (сваты) дамавлялся з бацькам
маладой аб шлюбе памеры выкупу. Кал дасягалася згода, то праз некаторы час
адбывалася вяселле.
У час вяселля маладую всаджвал на звярыную шкуру. Гасцям раздавал вясельны
каравай. Абрадавае печыва смвалзавала дабрабыт будучай сям',
атаясамлвалася з маладым, х доляй шчасцем. У старажытныя часы у
прыгатавапн караваю вдзельнчал все члены родавай абшчыны, пазней усе члены
сельскай абшчыны. Каравай з'являецца абавязковым атрыбутам усх этапав
вяселля. 3 вельм давнх часов вяселле суправаджалася карагодам Ч вдам
мастацкай творчасц, у якм снтэзавался танец, песня, гульнёвае
драматызаванае дзеянне, часам у музычным суправаджэнн.
Пахаванне (хавтуры) уявляла цыкл сямейных звычаяв абрадав, якя был
звязаны з ушанаваннем памяц нябожчыка праводзнам яго в апошн шлях. У
традыцыйным абрадзе пахавання в сярэдня вяк цесна пераплялся язычнцкя
хрысцянскя элементы, у якх выразна выяввся культ продкав. Усе этапы
пахавання суправаджался галашэнням, вядомым а глыбокай старажытнасц. Яны
грунтавался на веры в бессмяротнасць душы, на вявленнях аб тым, што чалавек
пасля смерц можа дапамагаць ц шкодзць жывым. Гэта был мправзаваныя
творы, у якх гучал смутак гора, глыбокi жаль з вьшадку смерц роднага ц
блзкага чалавека. У галашэннях шырока вжывался пяшчотна-ласкавыя звароты,
словы-эптэты: "А мой раднюсеньк, а мой млюсеньк", "А мая матулечка, шэрая
зязюлечка! Навошта нас пакнула, горкх сротачак?". Цесна звязаная з жыццём
працай чалавека сямейна-абрадавая паэзя адлюстроввала бытавыя культурныя
вмовы яго снавання у розныя гстарычныя эпох.
4. Прыняцце распавсюджанне хрысцянства
4.1 Хрысцянзацыя беларускх зямель.
Некаторыя гсторык выказваюць меркаванне, што "найбольш старажытным
рэлгйным цэнтрам Полацкай зямл быв не Полацк, а горад зяславль". Каля
Iзяславля (сучаснае Заславе) быццам быв заснаваны найбольш старажытны
манастыр у Полацкай зямл. Прыкмет снавання манастыра у Заслав пры
шмматгадовых археалагчных даследаваннях не знойдзена. Але, напэвна,
зяславль на Свслачы быв саправды заснаваны Уладзмрам Святаславчам у
апошняй чвэрц X ст., як гаворыцца в Лаврэнцьевскм летансе.
Выказваюцца думк аб мсянерскай дзейнасц в Полацкай зямл скандынава
Торвальда Вандровнка, як вядомы па актывным удзеле в хрысцянзацы
сланды в канцы X ст. У "Сазе аб хрышчэнн" паведамляецца: "У тое лета, калi
было прынята хрысцянства ъ сланды, ад нараджэння госпада нашага Iсуса
Хрыста прайшло 1000 гадов... Торвальд, сын Кадрана, Стэвнр, сын Таргiля,
сустрэлся пасля (смерц) конунга Алава. Яны накравался вдвах па всяму
свету да самага Йорсалахейма (Палесцны), адтуль Ц да Мклагарда
(Канстанцнопаля) далей да Кёнугарда (Кева), яшчэ далей (на всход) па
Непру (Дняпру). Торвальд памёр у Русó недалёка ад Палтэск
(стараскандынпаъскае абазначэнне Полацка). Там ён пахаваны у адной гары в
царкве аана Хрысццеля, i называюць яны яго святым. Так гаворыць Бранд
Вандровнк: "Я прыйов туды, дзе Торвальду, сыну Кадрана, Хрыстос дав
успакаенне; там ён пахаваны в высокай гары вверх па цячэнню Дравна (Дрёвна) у
царкве аана". Стэвнр накравався тады на повнач у Даню ... так паведамв
Ары Стары".
Даследчык спрачаюцца наконт таго, што разумець над тапонмам Дравна (Дрёвна)
Ч гару ц раку. Кал гэта гара, дык яна магла знаходзцца ля Полацка на
беразе Дзвны. Але кал рака, то мяркуюць, што ей магла быць Друя ц ншы
вадаём у сстэме Браславскх азёрав. I пытанне гата засецца нявырашаным
месца пахавання Торнальда дагэтуль не знойдзена. Мж тым ёсць падставы
меркаваць, што Торвальд нейк час прапаведвав веру Хрыстову в Полацкай зямл,
дзе снавала хрысцянская абшчына была пабудавана царква, верагодна,
спачатку дравляная. Тут Торнальд Вандровнк памер , напэвна, быв пахааваны
прыхаджанам.
Мусць, хрысцянства в Полацку было прынята прадставнкам вышэйшай знац
вслед за афцыйным увядзеннем яго у Кеве в 988 г. зяслав, сын Уладзмра
Рагнеды, хутка пасля прыняцця новай веры пачау кпяжыць у Полацку. Аб клопаце
па распавсюджванн тут хрысцянства вскосла свечыць харакгарыстыка зяслава,
змешчаная в познм Пканавскм летапсе, дзе сказана, што князь "прилежаще
прочитанию божественных писаний", г.зн. быв вельм набожны.
У Цвярск летапс (таксама позн) трапла цкавае паданне аб Рагнедзе-
манахн, якая быццам правяла апошня гады свайго жыцця у "манастыры" пад
мем чарнцы Анастасii. Але дзе ён мог размяшчацца, у летапсе не
паведамляецца. Няма звестак, псьмовых крынц аб хрысцянстве у Полацкай
зямл в часы княжання Брачыслава (1003Ч1044).
Сведчаннем актывных кантактав полацкага князя Усяслава (1044Ч 1101) з
духавенствам служыць яго ввага да шанавання кананзаваных у 1072 г. братов
дзеда Ч князёв Барыса Глеба. Не выпадкова такя мёны был дадзены таксама
сынам Усяслава. Гэта пралвае святло на стунпень хрысцянзацы жыцця двара
полацкага князя, а таксама на сувязь яго з царковным асяроддзем, якое
з'явлася у Кеве нцыятарам шанавання святых Барыса Глеба. Шаванне гэтых
святых хутка атрымала распавсюджанае у Полацкай зямл, што вдаць на
прыкладзе помнкав жывапсу в Полацку (фрэск святых Барыса Глеба у
Барысаглебскм (Бельчыцкм) манастыры) прыкладнога мастацтва (вслая
пячатка з выявай св. Глеба з археалагчных раскопак Мнска, бронзавы абразок
з раскопак Копыс нш.).
У Полацку у XII ст. снавала не менш 10 культавых манументальных збудаванняв,
тры манастыры. Полацкая княжацкая сям'я цесна была звязана з Кева-Пячэрскм
манастыром. Добрыя адносаы манастыра з Полацкам склался яшчэ пры жыцц
Усяслава, якога падтрымлвав манастыр у 1068 г.
Псьмовыя крынцы, даныя мовазнавства хрысцянскя рэалó, знойдзеныя ва
Усходняй Прыбалтыцы ары археалагчных даследаваннях, сведчаць аб пранкненн
сюды хрысцянскай рэлгó не пазней XII ст. У Кукенойсе жыв святар Сцяпан,
давераная асоба полацкага князя. Верагодна, у гэтым немалая роля належала
полацкай Сафó, пабудаванай у 50-я гады XI ст. Не выключана, што сабор
займався мсянерскай дзейнасцю, распавсюджваючы хрысцянскую веру сярод
суседняга балцкага насельнцтва. Асобныя лтовскя княз прынял праваславе.
Аднак вера в Iолацкай зямл распавсюджвалася павольна паннна была
вытрымаць барацьбу з язычнцтвам. Язычнцкя вешчуны в Полацку бынл в пашане
нават сярод прадставнков княжацкай дынасты ²асля афцыйнага прыняцця
хрысцянства. Летапс прыпсвае Усяславу Полацкаму параджэнне ад
"вяшчунства". Сама Полацкая зямля вявлялася летапсцам автару "Слова пра
паход гаравы" кранай чаравнков.
Аб надта замаруджаным працэсе хрысцянзацы в сельскай мясцовасц сведчаць
даныя раскопак курганных могльнкав. У беларускх землях пад уплывам
хрысцянства в канцы X ст. пачынаецца наступовая змена пахавальнага абраду.
Побач з рытуальным спальваннем памерлага (крэмацыяй) з'явлася так званая
нгумацыя, памерлага змяшчал в курган у выцягнутым палажэнн.
Да перамог хрысцянскага светаразумеаня было яшчэ далека. У пахавальных
абрадах крывчов-палачан, дрыгавчов, радзмчав ншых плямён яшчэ довга
заховвался язычнцкя элементы: выпальванне глебы напярэдадн збудавання на
ей кургана, рытуальная ежа, якую амяшчал в курган, трызна, выцяпутае вздовж
цела палажэнне рук (у хрысцянскх пахайаннях рук складзены на жываце).
Царква не стольк выдаляла язычнцтва з пахавальнага абраду, кольк
прыстасоввала яго да новага рытуалу. У канцы X Ч пачатку XI ст. з'явлся
пахаванн в падкурганных ямах, змянялася палажэнне рук нябожчыка ад
выцягнутага вздовж цела да складзенага на жываце, змяншався па колькасц
пахавальны нвентар, пакуль ён зусм не знк у пачатку XIII ст.
У Тураве всталяванне хрысцянства сунраваджалася крывавым па-дзеям. Вдаць,
не выпадкова туравскае паданне апавядае аб каменных крыжах, якя прыплывал в
горад на Прыпяц, кал вада у рацэ была чырвонай ад крыв.
У мясцовых паданнях Турава нагадвалася мя пакутнка Дыянся, як
прапаведвав тут пасля Тура быв забы язычнкам з суседняга паселшча,
названым мхнавцам Ч жыхарам в. Мхнанчы (цяпер у Калнкавцкм раёне).
На думку беларускага вучонага А. Мельнкава, Дыянсй быв адным з хрысцян-
мсянерав, якя пацярпел ад язычпкав.
Паводле паведамлення летапсу, пасля прыняцця хрысцянства у Кеве
князьУладзмр Святаславч накравав у Туравскую зямлю прыёмнага сына
Святаполка у якасц пасаднка, як абавязаны быв раснавсюджваць новую веру.
Згодна паданню, якое дайшло да нас, сам князь Уладзмр заснавав пад Пiнскам
Лешчынск манастыр.
У старажытных летансах няма паведамленняв пра туравскх епскапав X-XI
стст., аднак ёсць звестк в ншых крынцах пра епскапа Рэйнберна. Туравск
князь Святаполк узяв шлюб з дачкой польскага караля Баляслава. 3 ей прыехав
калобжацк епскап Рэйнберн, як став раснавсюджваць каталцызм. Уладзмр
арыштавав Святаполка, яго жонку Рэйнберна, як хутка памер у турме. У 1015
г. пасля смерц Уладзмра княжыць у Кеве пачынае Святаполк. У гэтым годзе
адбылося забойства братов князёв Барыса Глеба, якя потым был абвешчань
першым всходнеславянскм святым, аб чым ужо гаварылася. У 1054 г.
хрысцянская царква канчаткова падзяллася на каталцкую праваславную.
Жонка князя Святаслава зяславча Варнара заснавала в Тураве Варварынск
манастыр, у якм жыла з дзецьм пасля смерц князя. Епскапская рэзiдэнцыя в
Тураве знаходзлася пры мужчынскм манастыры. У дзядзнцы Турава пры
археалагчных раскопках выявлены рэштк мураванага сабора XII ст.
Такм чынам, вынкае, што распавсюджанне хрысцянства у старажытных землях
Беларус мела агульныя рысы з зацьвярджэннем новай веры у ншшых землях
усходнх славян. Яно было прынята спачатку вярхам паступова
распавсюджвалася сярод ншых пластов грамадства.
4.2 Дваяверства.
Разглядаючы пытанне аб распавсюджанн хрысцянства ва всходнх славян,
гсторык в мнулым, як цяпер, выкарыстовваюць тэрмн "дваяверства". Яно
праявлялася в тым, што частка людзсй, пасля таго як прыняла хрысцянства,
працягвала пакланяцца язычнiцкiм багам. 3 тым, што на Рус снаьала
дваяверства, згаджался буйный гсторык праваславнай царквы. Аднак ншыя
даследчык лчыл, што размова павнна сц не пра встанавлеше дзвюх
паралельных рэлгйных з'яв, а пра х сiнкрэтызацыю. На х думку, праз
некаторы час пасля пранкнення хрысцянства на Русь памж хрысцянствам
давно снуючым тут язычнцтвам устанавлася пэвнае адзнства, прычым гэта
адзнства было "не тольк знешнм, у сэнсе паралельнага снавання двух
пачаткав, але внутраным у сэнсе х узаемадзеяння взапранкнення.
На Рус хрысцянства само засвола шэраг язычнцкх уявленняв абрадав. Ва
всходнеславянскай вёсцы, якая заховвала в сацыяльнай структуры шмат
саправдных архазмав, на працягу стагоддзяв закансервавался старажытныя,
рэлктавыя элементы.
Царква вымушана была дапасовваць нават свае святы абрады да язычнцкага
святочнага календара. Простыя людз довг час заставался язычннкам
язычнцкая па свах вытоках аснове народная свядомасць выявлася в
вераваннях, звычаях, абрадах, вуснай народная паэзó.
Хрысцянста, якое сфармравалася в працэсе хрысцянзацы всходнх сланвян
Кевскай Рус, не магло вьцеснць нават з самасвядомасц людзей старажытныя
язычтцкя вераванн. Таму элементы старажытнаславянскага складу жыцця
жывёлагадовчага культу ввайшл в хрысцянск царковны каляндар.
У XI Ч XIII стст. працягвал функцыянраваць язычнцкя свяцлшчы. Гэту
з'яву больш прымальна лчыць дваяверствам у славян.
4.3 Унутраная структура царквы.
Царква у перыяд сярэднявечча Ч гэта арганзацыя духавенства веруючых, якая
дзейнчае на аснове хрысцянскага веравучэння культу. Для яе характэрны
наявнасць цэнтралзаванага кравання на чале з ерархяй духавенства падзел
прыналежных да царквы на прафесйньх дзеячав культу радавых веруючых (у
хрысцянстве Ц клр мране).
На чале царквы на Рус стаяв мтрапалт, як назначався канстанцнопальскм
патрыярхам. Усходнеславянская царква была часткай взантыйскай грэка-
праваславнай царквы.
Паволле правл взантыйскай царквы, царковная структура павнна была
адпавядаць структуры свецкай улады. Ужо в канцы X Ч пачатку XI ст. ва
Усходняй Евроне пачал стварацца царковныя акруг Ч епархó (епскапó). У
XII ст. з утварэннем новых самастойных княствав колькасць епархй
павялчвалася. Усяго да сярэдзны XIII ст. было 16 епархй, вялкх па
плошчы.
Важна высветлць, кал пачал стварацца епархó на беларускх землях.
Гсторык праваславнай царквы на аснове вскосных даных паравнання звестак
псьмовых крынц выказваюць меркаванн, што, напэвна, у 992 г. бынла створана
Полацкая епархя.
У другой псьмовай крынцы непасрэдна гаворыцца пра заснаванне в Тураве
кафедры вялкм князем Уладзмрам у 1005 г. Дакумент уявляе сабой
своеасаблвую встановчую грамату Тураускай епархó, дадзенай на мя
Уладзмра з пералкам гарадов, якя вваходзл у гэту епархю. У грамаце
названы першы епскап Фама, сказана пра крынцы матэрыялнага забеспячэння,
пералчана шмат гарадов, сярод якх Пнск, Наваградак, Гародня, Берасце,
Вавкавыск, Слуцк, Копысь нш.
3 утварэннем новых епархй (епскапй) узмацнявся вплыв мясцовых князёв на
царкву, аслаблялася влада кевскага мтрапалта, княз настойлва дамагался
назначэння пажаданых м кандытатав на епскапства в свах землях нярэдка
мел в гэтым поспех. У пацьевскм летапсе сустракаюцца паведамленн
наступнага характару: мтрапалт "постави Мину Полотьску" (1105), "поставиша
епископа Козму" (1143). У 1183 г. мтрапалт "посла" в Полацк грэка Нколу
замест памерлага Дыянся. Адсюль вынкае, што в Полацк епскап назначався
кевскм мтрапалтам. Мяркуемая кандыдатура взгаднялася з полацкм князем, а
затым, верагодна, павнна была быць ухвалена полацкм вечам.
У Тураве в XII ст. был праваславныя епскапы грэк гнацй (1137), акм
(паставлены в 1144 г.), Крыл (каля 1169 г.), Лаврэнцй (названы в летапсе
пад 1182 г.). 3 х найбольш вядомы Крыл Туравск.
Усходнеславянская царква кравалася канонамi (правлам пастановам)
взантыйскай царквы. Зборнк гэтых пастанов, так званы Намаканон, як атрымав
назву "Кормчай кнг", став асновным статутам царкоунага кравання ва
всходнх славян. Крынцам канонав был балгарскя сербскя пераклады
взантыйскага Намаканона.
Драбленне Кевскай Рус, якое пачалося у другой палове XI ст., вызначала
драбленне царковнай арганзацы. Епархó всё больш адасаблялся ад
мтраполó. Культавае адзнства всходнеславянскай царквы заховвалася. Але
хрысцянск культ пачав набываць своеасаблвыя рысы в розных месцах Усходняй
Еуропы. Кевск мтрапалт заставався "першапрыстольнкам" сярод славянскх
архрэяв. Ён ставв епскапав на кафедры, першапачаткова сам выбрав
кандыдатав з грэкав, якя прыязджал на Русь, а зрэдку са славянскх
манахав. Пазней выбранне кандыдата стала правам мясцовай свецкай улады.
Епскап быв у сваей ецархó вышэйшым прадставнком царквы. Яму на-лежала
права пропаведз нагляду за казанням святаров. Ен мев права рыхтаваць усе
богаслужэбныя акты, назначаць святаров. Епска быв галовным начальнкам усх
царковных установ всяго духавенства яго епархó. Таксанма ён мев права суда
над царковнкам па всх грамадзянскх крымнальных справах часткова
права суда над вернкам ("мранам").
Епскапам магл быць тольк асобы, пастрыжаныя в манах. (²ры пострыгу на
галаве выстрыгався крыж.) Нжняй царковнай ячэйкай быв прыход, цэнтрам якога
з'являлася царковная пабудова. Цэрквы будавался на сродк епскапав, князёв
ц ншых багатых людзей (баяр, купцов).
Унутраная структура царквы, арганзацыя культу вызначался актамi княжацкай
улады самх царковных улад. Важнейшае значэнне мев статут князя Уладзмра.
Ён утрымлвав найбольш стотныя пастановы: аб устанавленн дзесяцны на
карысць царквы (г.зн. аб адлку дзесятай частк ад княжацкх даней "з усх
гарадов"), аб стварэнн царковнага суда па справах злачынствав супраць веры
царквы, аб парушэннях царковнай дысцыплны абрадав, аб мнагажонстве, аб
скасаванн шлюбав. Царковны суд разглядав справы аб спадчыннасц.
Статут Уладзмра Святаславча в XII ст. шырока распавсюдзвся сярод
духавенства ва всх землях всходнх славян. Яго вплыв адчуваецца в Смаленскм
статуце сярэдзны XII ст. Княжацкя статуты фксавал формы памеры
матэрыяльнага забеспячэння епархй. Такое забеспячэнне складалася пачаткова з
дзесяцны, прыбыткав ад царкоунага суда.
Княжацкя царковныя статуты маюць важнае значэнне для вывучэння грамадскага
дзяржавнага ладу славян. Яны был юрыдычным дакументам, якя фксавал
взаемаадносны царковнай улады (у асобе епскапа ц мтрапалта) са свецкай
уладай (у асобе князя).
Полацкя царковныя статуты да нас не дайшл. У тым, што яны снавал, нельга
сумнявацца. У "Жыцó..." Ефраснн Полацкай гаворыцца, што яна, "положивши
великое устроение обема манастырема" даручывшы абодва манастыры сваей
сястры Евдакó, накравалася в ерусалм. Ефрасння "владжвала" манастыры,
несумненна, з данамогай нейкага статута.
Раннм узорам статута епскапó з'являецца Смаленск статут, як выдав каля
1136 г. князь Расцслав Мсцславч. Статут утрымлвав умовы запрашэння
епскапа на новую кафедру адлюстроввав у старажытных землях Беларус
становшча ва взаемаадноснах памж царковнай свецкай уладай, якое склалася
да 30-х гадов XII ст.
3 узнкненнем епархó князь перадавав ей перш за всё дзесяцну ад данны,
якую ён збрав у розных формах. Статутная грамата смаленскага князя
Расцслава 1136 г. замацоввае за епскапам два сялы з зямлёй, якая да х
аднослася. Аднак застаецца невядомым аб'ём мунтэту царквы адносна гэтых
сёл. Повны царковны мунтэт, фнансавы судовы, распавсюджвався на асобную,
звязаную з царквой катэгорыю людзей Ч "прошчанкав".
Феадальная рэнта, якая паступала в выглядзе судовых падаткав, падзялялася
памж князем епскапам, пакольк епскапск суд ажьццявляв сямейнае
шлюбнае права, а княжацк суд Ч усе астатня галны права. Царква мела разам
з фнансавым тэрытарыяльным мунтэтам таксама яшчэ судовы галновы, як не
быв звязаны з пэвнай тэрыторыяй. Акрамя таго, царква распавсюджвала сваю
судовую владу не тольк на сямейна-шлюбныя, але на крымнальныя справы.
Гэта адбывалася в тым выпадку, кал вдзельнкам крымналу з'являлся
"царковныя людз" Ч члены царковнага прытча.
Царква аказвала вялк вплыв на грамадзянскае жыццё побыт насельнцгва. Яна
мкнулася выступаць у якасц гаранта пагадненняв памж князям, якя
замацовваюць гэтыя пагадненн "крыжовым цалаваннем", распавсюджаным у
Полацкм княстве. Царква прымала вдзел у перагаворах розных узровняв. Яе
прадставнк выконвал ролю паслов. У Новгарадае галава царквы Ч архепскап
Ч фактычна взначальвав навгародск врад.
У ²олацку епскап таксама займав высокае грамадскае становшча. У перыяд
феадальнай раздробленасц ён з'являвся як быццам адзным прадставнком усей
Полацкай зямл, бо князёв, як мы ведаем, было шмат па рознных полацкх
удзелах. Епскап удзельнчав у вечавых сходах. Ад яго мя псался дагаворы,
якя заключался полацкм вечам, да х прывешвалася яго пячатка. Прыкладам
можа быць грамата полацкага епскапа Якава рыжскаму епскапскаму намеснку
г. Рыга (каля 1300 г.). У грамаце Якав гаворыць выключна аб мрскх справах Ч
адносна мрных адносн гандлю хлебам. Слову дакумента "своймй детми,
исправу дамь" выразна вказваюць на вдзел важную ролю епскапа у судзе.
Полацкя епскапы належал да вузкага кола асоб, якя карыстался вслым
пячаткам, што прывешвался да дакументав.
Складана гаварыць аб рол полацкага епскапа в дзяржавным краванн, пакольк
колькасць дакументав, якя дайшл да нас, невялкая. Аднак няма падстав
лчыць гэту дзейнасць нязначнай. Напэвна, полацкя епскапы знаходзлся в
меншай залежнасц ад мясцовых князёв, чым у ншых княствах всходнх славян,
але, верагодна, яны не был у такой меры незалежным моцным владыкам, як
навгародскя епскапы.
Духавенства падтрымлвала свецкую владу клапацлася аб уласных царковных
выгадах. Царква атрымлвала ад князёв дзесятую частку дзяржавных даходав ,
акрамя таго, значныя зямельныя владанн. Царква адстойвала прагрэсвную тады
дэю неабходнасц моцнай княжацкай улады. У сваю чаргу свецкя влады
садзейнчал царкве.
Заключэнне
²рыняцце хрысцянства ва всходннх славян, у тым лку в беларускх землях,
мела выключна важнае гстарычнае значэнне. Яно супала па часе з усталяваннем
дзяржавнасц в беларускх землях , безумовна, становча павплывала на ход
гэтага працэсу.
У адрозненне ад язычнцтва хрысцянская вера в адзнага бога суса Хрыста
адпавядала адзнавладдзю князя в дзяржаве, а значыць, духовна асвячала гэту
владу, а духавенства падтрымлвала яе было ёй апорай. Хрысцянскае
веравучэнне сцвярджала, што всякая улада ад Бога, а всё, што ад Бога,
з'яуляецца свяшчэнным нязменным.
У вынку прыняцця хрысцянства значна узрос автарытэт ²олацкага Тураускага
каяствав, а затым Вялкага княства Лтовскага. З м як з ровным пачал
лчыцца ншыя хрысцянскя дзяржавы.
У той жа час прыняцце хрысцянства па вiантыйскай традыцыi значна вскладнла
адносны з некаторым кранам Заходняй Европы асаблва з рымскм папам.
Гэтыя абставны сталi найбольш адчувальным в перыяд крыжацкай агрэсó, якую
духовна асвячав падтрымлвав рымск папа.
Прыняцце хрысцянства мела таксама значныя сацйяльна-эканамчныя вынк для
беларускх зямель. Сувяз з хрысцянскм кранам, асаблва з Взантыяй,
садзейшчал развццю рамяства гайдлю, у першую чаргу знешняга.
Шырок размах атрымала царковнае будавнцтва. Значна взрасла патрэба в
раменках, новых вдах рамяства (выраб цэглы, абчэсванне каменю iнш.).
З распавсюджваннем хрысцянства паступова фармравалася саслове духавенства,
якое склал самыя адукаваныя вплывовыя людз. Знаёмства з вiзантыйскай
культурай з'явлася стымулам для развцця адукацы, лтаратуры, мастацтва,
архiтактуры. Пры царквах манастырах адкрывался школы, перапсвался кнг.
У беларускх землях разгарнулася каменнае будавнцтва. Саборы, цэрквы
манастыры стал самым прыгожым велчным будынкам. Убранства гэтых
будынкав далучала веруючых людзей да высокага мастацтва.
²аляпшався маральны стан грамадства. Хрысцянскя запаведз садзейнчалi
усталявашю добрых адносн памж людзьм. 3 прыняццем хрысцянства знкл
такя заганы язычнцтва, яка ахвярапрынашэнне (у тым лку людзей),
мнагажонства, кровная помета нш.
Царква духавенства аказал вплыв на все сферы жыцця грамадства. Выннк
гэтага вплыву был самыя розныя. М. Довнар-Запольск, як прааналзавав
шматлкя крынцы, прыйшов да высновы, што царква ва всходнх славян,
валодаючы вялкм правам, велзарным матэрыяльным сродкам в XIЧXIII
стст., у справах палтычных давол памярковна карысталася свам уплывам
пераважна для падтрымання мру. Пры гэтым можна адназначна сцвярджаць, што
прыход на змену язычнцтву новай хрысцянскай рэлгó быв гстарычна
абумовлены в цэлым садзейнчав прагрэсвнаму развццю грамадства.
Спiс лiтаратуры
1. Лыч Л., Нявiцкi У. Гiсторыя культуры Беларусi Ц Мн., 1996.
2. Качановскi I. Гiсторыя культуры Беларусi Ц Мн., 1994.
3. Гiсторыя Беларусi в 6 тамах. Т. 1 Ц Мн., В.П. УЭкаперспектываФ, 2000.
4. Гарошко Л. Уводзiны в беларускую мiфалогiю //Бел.
гiст. часопiс, 1996, №3.
[1] Язычнцта (паганства) Ч умовны тэрмн,
як абазначае старажытныя вераванн культы, што снавал да пашырэння трох
сусветных рэлгй: будызму, хрысцянства, сламу. Назва находзць ад
царковна-славянскага слова "языцы" (народы, чужаземцы). Тэрмн "паганства"
втвораны ад лацнскага слова "паганус" (язычнк).
