Реферат: Беларусоведение
Беларуская мова : яе паходжанне развцце
Мова Ц духовны скарб народа
"Народ выражае сябе найпавней i найдакладней у мове сваей. - псав у XIX ст.
вядомы pycкi лнгвст . Сразневск, - Народ i мову нельга вявць адно без
аднаго". Кал грамадства паравнаць з жывым арганзмам, то мову можна назваць
нервовай сстэмай, якая наладжвае в арганзме сувяз памж яго клетнкам. Але
мова - гэта не тольк сродак, з дапамогай якога людз наладжваюць сувяз,
абменьваюцца фармацыяй, яна - своеасаблвае люстэрка жыцця i працы народа,
яго грамадскага i культурнага развцця. Мова адлюстроввае жыццёвы вопыт
народа, асаблвасц яго мыслення i пcxк, маральна-этычныя i эстэычныя
нормы.
Ад пакалення да пакалення беларуск народ замацоввав в слове сваё бачанне
свету, свой вопыт яго пазнання, ад эпох да эпх ён выпрацоввав разнастайныя
сродк для перадачы думак, пачуццяв. Прыродныя вмовы i геаграфя краны,
узровень народнай гаспадарк i кантакты з ншым народам, характар
грамадскай думк, культуры, мастацва - усе вялкя малыя асаблвасц жыцця
нашага народа адлюстравался в мове.
Мовная культура беларускага народа надзвычай багатая i самабытная. Яна
ввасоблена в повных чаровнага хараства песнях, у афарбаваных мфчнасцю
легендах, паданнях i дасцпныхных, мудрых прыказках, у адмысловых загадках
магчна-таямнчых замовах, у трапных высловях i дасканалых па форме i мастацкх
якасцях казках, у творах мастацкай, навучнaй лтаратуры i г.д. Гэтыя мовныя
скарбы раскрывают нам гсторыю народа, сведчаць пра яго сацыяльны нтэлект,
далучаюць нас да маральных, эстэтьгчных каштовнасцей, створаных народам за
стагоддз, дапамагаюць зразумець яго фласофю, мастацкя вобразы, авалодаць
сакрэтам яго мова-творчай дзейнасц. Заховваючы духовную спадчыну
народа, замацовваючы в слове все тое, што прынята называць кульнтурай, мова
яднае нашчадкав i продкав, звязвае мнулае з сучасным i будучым.
Мова Ц гэта адна з найважнейшых прыкмет нацы, падмурак этнчнага
самавсведамлення народа. Так, паводле перапсу 1989 г., 80,2 % беларусав (з
агульнай колькасц 10 млн. 152 тыс. жыхаров рэспублк 7 млн. 905 тыс.
складаюць беларусы) 65 % усяго насельнцтва Беларус лчаць сваей роднай
мовай беларускую. Гэта азначае, што этнчная функцыя (быць смвалам нацы,
кансалдаваць народ адрознваць яго ад ншых этнасав) пераважае в
беларускай мовы над камункатывнай. У слу пэвных гстарычных, сацыяльных
геапатычных прачын беларуская мова не стала пакуль асновным адзным сродкам
камункацы в нашай рэспублцы. Для большасц жыхаров Беларус гэтую ролю
выконвае руская мова.
Як ншыя нацыянальныя мовы, сучасная беларуская мова выступае в дзвюх
разнавднасцях: лтаратурнай народна-дыялектнай. Кожная з гэтых
разнавднасцей мае свае сферы вжывання свае формы бытавання. Мясцовыя
гаворк тэрытарыяльна функцыянальна абмежаваны. Яны снуюць у вуснай форме
выкарыстовваюцца пераважна як сродак зносн сярод сельскх жыхаров.
Лтаратурная мова абслуговвае (паралельна з рускай) розныя сферы дзейнасц
беларускага народа, зТяуляецца полфункцыянальнай. Гэта мова школы, друку,
радые, тэлебачання, мастацкай лтаратуры, гумантарнай навук г.д.
Лтаратурная мова мае складаную разнастайную сстэму мовных сродкав,
рэгламентаваныя псмова замацаваныя нормы. Яна выступае в вуснай
псьмовай формах, якя разлчаны на розныя вды вспрыняцця (слыхавае
зрокавае) , адпаведна, адрознваюцца лексчным граматычным афармленнем.
Сучасны стан беларускай лтаратурнай мовы Ц вынк працяглага складанага
працэсу яе развцця, як непарывна звязаны з лесам беларускага народа, з
пленам стратам яго гсторы. Таму звернемся да гсторы, высветлм, кал
взнкла наша мова, дзе яна разввалася, якое яе месца сярод ншых мов свету,
як яна выкарыстоввалася в псменстве, у грамадскм культурным жыцц
грамадства.
Беларуская мова як адна з наеврапейскх мов
У залежнасц ад паходжання наявнасц ц адсутнасц агульных рыс усе мовы
свету падзяляюцца на роднасныя народнасныя. Сярод роднасных мов
адрознваюцца мовныя семТ, группы падгрупы. Беларуская мова належыць да
славянскай группы ндаеврапейскай сямТ.
Паводле тэоры ндаеврапейскай расы, практычна все еврапейскя многя
азяцкя народы маюць адну прарадзму, а х мовы взыходзяць да адзнай мовы-
крынцы, якую прынята называць УагульнандаеврапейскайФ, ц Ундаеврапейскай
прамовайФ.
Сення цяжка дакладна сказаць, дзе кал снавала гэтая мова. снуе некальк
гпотэз наконт прарадзмы ндаеврапейцав. Адны даследчык лчаць, што
першапачаткова, прыкладна у IV-III тыс. да н.э. яны займал прастору ад Дона
Павночнага Кавказа да Дуная. Адсюль ндаеврапейцы пайшл у Европу, Сярэднюю
Азю праз Кавказ на Блзк Усход в ндыю. Згодна з ншым гпотэзам,
ндаеврапейская мовная супольнасць узнкла на Блзкм Усходзе або в нды
адкуль рушыла на всход захад. Выказваецца таксама меркаванне, што
прарадзмай ндаеврапейцав магла быць тэрыторыя ад Урала да Каспйскага мора.
Нягледзячы на тое, што в навуцы пакуль няма адзнства в вызначэнн першаснай
лакалзацы прандаеврапейскай мовы, вучоныя аднак не сумняваюцца в тым, што
яна снавала.
Паравнальна-гстарычны аналз фактав розных мов дазваляе рэканструяваць
прандаеврапейскую мову.
Праснаваушы некальк тысячагоддзяв, ндаеврапейская мовная супольнасць
распалася, на аснове дыялектав пачал складвацца розныя мовы (германская,
раманская, славянская нш.). Мовы, якя паходзяць ад агульнандаеврапейскай
мовы, зТявляюцца роднасным, на гэтай падставе х абТядновваюць у адну
мовную сямТю Ц ндаеврапейскую.
ндаеврапейскя мовы Ц самая вялкая в свеце мовная сямТя. У наш час амаль
кожны друг чалавек на планеце гаворыць на мове ндаеврапейскага паходжання.
ндаеврапейскя мовы гучаць на велзарных прасторах Еувазó, на працягу
апошнх пяц стагоддзяв яны пашырылся таксама у Паувочнай Павдневай
Амерыцы, Аувтралó часткова Афрыцы. У складзе ндаеврапейскх мов есць
так званыя Умертвыя мовыФ, якм ужо нхто не карыстаецца. Адны з х зберагл
тольк сваю назву ды невялкую колькасць уласных менау. Такм зТявляюцца,
напрыклад, старажытныя мовы Малой Азó: хецкая, лувйская, палайская
пазнейшыя лдзйская лкйская. Ад другх застался псьмовыя помнк.
Напрыклад, на ведыйскай мове ад II тыс. да н. э. захавався зборнк свяшчэнных
тэкстав УВедыФ; на санскрыце (у класчным яго варыянце) Ц эпчныя паэмы
УМахабхаратаФ УРамаянаФ; на авестыйскай мове Ц зборнк свяшчэнных тэкстав
сярэдзны I тыс. да н.э. УАвестаФ. Некаторыя УмертвыяФ мовы выкарыстовваюцца
для богаслужэння: царковнаславянская (змененая стараславянская Ц першая
псьмовая мова славян) Ц у праваславнай царкве, лацнская Ц у каталцкай
царкве.
Па ступен роднасц ндаеврапейская сямТя подзяляецца на асобныя группы мов.
Вучоныя налчваюць 16 мовных груп ндаеврапейскай сямТ: германская група
(нямецкая, англйская, сландская, шведская, дацкая нш. мовы), раманская
(французская, спанская, тальянская, партугальская, румынская, малдавская
нш., мертвая Ц лацнская), кельцкая (рландская, шатландская, гэльская,
брэтонская нш.), балтыйская (лтовская, латышская а таксама мертвыя мовы Ц
пруская яцвяжская), рланская (персдская, таджыкская, курдская нш.,
мертвыя Ц авестыйская, старажытнаперсдская), ндыйская ц ндаарыйская
(хндз, урду, бенгал нш., а таксама мертвыя Ц ведыйская, санскрыт)
нш. Беларуская мова разам з рускай, укранскай, польскай, чэшскай,
балгарскай нш. належыць да славянскай групы мов ндаеврапейскай сямТ.
Зараз ндаеврапейскя мовы вельм адрознваюцца мж сабой, але быв перыяд х
блзкасц, кал снавала адзная ндаеврапейская мова, якая тольк
падзялялася на дыялекты. Ад тых часов ва усх ндаеврапейскх мовах застався
давол вялк пласт слов, якм карыстался тысячы гадов таму назад
старажытныя ндаеврапейцы (ары), у якх замацоввал яны свае веды аб
навакольным свеце аб сабе. Так, у беларускай мове ндаеврапейскм паводле
паходжання зТявляюцца тэматычныя групы слов, што абазначаюць паняцц
духовнага культурнага жыцця: бог, вера, дух, дзва, бяда нш.; часавыя
паняцц: век, месяц, дзень, ноч, вечар нш.; назвы зТяв прыроды: агонь,
вада, вецер, дым, неба, снег, холад нш.; тэрмны роднасц, сваяцтва
ншых адносн памж людзьм: мац, брат, сястра, зяць, госць, друг нш.;
назвы частак цела чалавека: вока, вуха, зуб, кров, мозг, нос нш.;
найменн жывых стот, раслн: звер, алень, вовк, вуж, каза, журавель, дуб,
бяроза, вярба, лен, зерне, семя нш.; назвы прымет якасц: новы, стары,
жывы, злы, сух нш.; назвы дзеянняу, стану: быць, браць, будзць,
верыць, гарэць, драмаць нш.
ндаеврапезмам зТявляюцца таксама некаторыя лчэбнк (два, тры, дзецяць,
сто нш.), займеннк (ты, вы, сам), службовыя словы (без, да, а, ды, не
нш.). Падабенства гэтых слов выявляецца ва всх ндаеврапейскх мовах або в
асобных х групах, што сведчыць, з аднаго боку, пра роднасць гэтых мов, з
другога -пра сам факт х паходжання.Параун.:бел.дзень, рус. день, польск.
dzien, балг. Ден, лт deina, лац. dies, рланд. denus г.д. Беларуская
мова атрымала в спадчыну ндаеврапейскую лекску з мовы старажытных
славянскх пляменав, што вылучылся з агульнандаеврапейскага этнчнага
адзнства недзе на мяжы III II тыс. да н. э. Некаторы час славяне жыл
сумесна на адносна невялкай тэрыторы. Правда, вучоныя спрачаюцца, дзе яна
знаходзлася. Яе шукаюць на тэрыторы сучаснай Польшчы (памж Одрай
Вслай), ля падножжа Карпат в стэпах Павдневай Украны. Але найбольш
верагодна, што месцам першаснага прыпынку славян став раен вярхов Прыпяц,
Буга, Вслы. Гэта быв агульны перыяд гсторы славян Ц агульнаславянск. Мову
славян гатага перыяду называюць агульнаславянскай, або праславянскай.
Праславянская мова не была аднолькавай на усей тэрыторы. Яна члянлася на
дыялекты. Вучоныя вылучаюць тры асновныя яе дыялекты, якя вмовна называюць
усходнм, заходнм, павдневым. Носьбты славянскх дыалектав у старажытнасц
был в асаблва блзкх адноснах з балтам (носьбтам балтыйскх
дыалектав). Магчыма, нейк час снавала адзнства, якое дазваляе гаварыць пра
агульную балта-славянскую мову-продак славянскх балтыйскх мов.
Паступова славяне пашырал тэрыторыю свайго рассялення. У I тысячагоддз н.э.
славянская гаворка вжо гучала в павночных раенах Усходняй Европы, на
Балканах, на тэрыторы сучаснай Чэхó, Славакó, Венгры, Румынó, у Малой
Азó. Славянская каланзацыя, асмляцыя неславянскага насельнцтва шла в
гэты час давол нтэнсвна.
Але пад час вандровак славян па Европе сувяз памж м паслаблялся. Гэта
прывяло врэшце (прыкладна у сярэдзне 1 тыс. н.э.) да распаду
агульнаславянскага мовнага адзнства, якое мае гсторыю у некальк
тясячагоддзяв. На аснове взаемадзеяння дыялектав, што был в недрах
праславянскай мовы, гаворак мясцовага асмляванага насельнцтва паступова
пачал складвацца славянскя мовныя групы асобныя мовы.
Такм чынам, падобна на тое, як дрэва расце з кораня, ствол яго мацнее
галнцца, так сучасныя славянскя мовы вырасл з праславянскай мовы,
каран якой дуць у глыб вяков, да мовы прандаеврапейскай. Крона сучаснага
славянскага Умовнага дрэваФ мае галны, у якх групуюцца: 1)
усходнеславянскя мовы, 2) заходнеславянскя мовы, 3) павдневаславянскя
мовы. Кожная з гэтых галн мае розную колькасць адгалванняв.
Беларуская мова разам з рускай вкранскай належыць да группы
всходнеславянскх мов Усходнеславянская група Ц самая малая па колькасц мов,
але самая вялкая па колькасц славян, што гавораць на мовах гэтай групы
(звыш 180 млн.чалавек).
Носьбты всходнх славянскх дыялектав, на аснове якх сфармравался
беларуская, руская укранская мовы, пачал актывна засяляць Усходнюю Европу у
сярэдзне 1 тыс. н.э. Традыцыйна довг час лчылася, што на базе гэтых
дыялектав, якя мел высокую ступень агульнасц, у XI ст. узнкла адзная
старажытнаруская лтаратурная мова. Яна праснавала да канца XIII ст., а затым
распалася на тры мовы: рускую, беларускую, укранскую. Аднак сення тэзс аб
повным дыялектным адзнстве всходнеславянскх мов адзнай старажытнарускай
мове падлягае сумненню. Вучоныя лчаць, што можна гаварыць тольк пра адносна
адзную псьмова-лтаратурную мову всходнх славян старажытнага часу (г. зн.
яны псал амаль аднолькава, на стараслявянскай мове Ц першай
лтаратурна-псьмовай мове славян, распрацаванай у IX ст.), але гаварыл па
рознаму. Мовныя продк беларускай, рускай, укранскай мов, вдавочна, належал
да розных, хоць блзкх, дыялектных груповак праславянскага свету. А гэта
азначае, што яны не мел адзнай мовнай УкалыскФ, кожная з х разввалася
свам шляхам з праславянскх дыялектав. Старажытныя псьмовыя помнк всходнх
славян выразна адлюстровваюць адметныя рысы, уласцвыя адпаведна будучым
беларускай, рускай вкранскай мовам. Разам з тым можна гаварыць пра шэраг
стотных, агульных для гэтых мов асаблвасцей, што адрознваюць х ад заходнх
павдневаславянскх мов: напрыклад, повнагалосныя формы голова Ц галава (у
заходнх павдневых славян Цglova,glava); пачатковае о/а в словах тыпу
один-адзн, олень-алень (замест е у заходне-
павдневаславянскх мовах) нш.
Аднак у большасц выпадкав узаемаадносны памж беларускай, рускай вкранскай
мовам маюць давол складаны характар. Так, адны з мовных рыс зТявляюцца
агульным для беларускай вкранскай мов (напрыклад, зацвярдзенне шыпячых
(жыцце- життя), чаргаванне г, к, х з свсцячым з, ц, с (нага
Цназе, ноз, рука, руцэ, руц), пераход л у в; в (вовк
Цвовк, спаувЦ спав), падавжэнне зычных нш.), але х няма в рускай мове;
другя супадаюць тольк в беларускай рускай мовах ( наявнасць парных цвёрдых
мягкх зычных, зТява акання, ужыванне на месцы былога гука t
(яць) галоснага е (хлеб, лес) нш.; асобныя рысы агульныя для
рускай вкранскай мов ( наявнасць цвёрдага мяккага р (резкй
Ц рзкй). Некаторыя асаблвасц замацавался тольк в адной з трох мов. У
беларускай мове, напрыклад, дзеканне цеканне (дзень, цх), у рускай Ц
выбухны зычны [ г ] (горад, гора), спалучэнне ро, ло
( дрожать, глотать), ва вкранскай Ц галосны на месцы былога t
(сно, хлб), мякк зычны ц ( жнець, палець) нш.
Аналагчныя зТявы назраюцца в граматычнай лексчнай сстэмах
усходнеславянскх мов, дзе побач з агульным, аднатонным для трох мов
выяуляюцца спецыфчныя рысы, уласцвыя адной ц дзвюм мовам.
Заходнеславянскую мовную групу утвараюць польская, чэшская, славацкая,
сербалужыцкая (верхня- нжнялужыцкая) мёртвая палабская (асмлявана
нямецкай мовай да пачатку XVIII ст.). Носьбты гэтых мов, якх больш за 50
млн. чалавек, жывуць цяпер пераважна на тэрыторы Польшы, Чэхó Славакó.
Заходнеславянскя мовы сфармравался на базе заходняга дыялекту
праславянскай мовы, павночныя гаворк якога Ц ляхцкя Ц легл в аснову
польскай, сербалужыцкай палабскай мов, а навднёвыя Ц у аснову чэшскай
славацкай.
Асновныя харатэрныя рысы заходнеславянскх мов склался пасля IV Ц V стст.
н.э., кал пачалася актывная каланзацыя славянам заходнх зямель. У VI Ц
VII стст. продк заходнх славян займал вялкую тэрыторыю памж Одрай
Лабай. На захадзе яны суседнчал з германцам. Некаторыя з х на працягу
VIII - XIV стст. был асмляваны немцам.
Заходняславянскя мовы маюць некаторыя агульныя рысы, на падставе якх яны
абТяднаюцца в адну групу. Напрыклад фксаваны нацск, г.зн. на адным тым жа
складе (у польскай мове на другм ад канца, у чэшскай, славацкай, сербадужыцкай
Ц на першым складзе; старажытныя спалучэнн tl, dl (польск.
mydlo СмылаТ, чэш. кrydlo СкрылоТ); адсутнасць спалучэння [ л ]
з губным на месцы старажытных спалучэнняв губных + [ j ]
(польск. ziemia, чэшск. zeme СземляС) нш.
Некаторыя асаблвасц заходнеславянскх мов зТяуляюцца агульным з беларускм.
У фанетыцы, напрыклад, гэта такя зТявы, як дзеканне, цеканне, зацвярдзелы гук
[ p ]; мяккя з УшапялявымФ адценнем свсцячыя. Вучоныя
разглядаюць х як вынк агульных тыпалагчных працэсав, што адбывался в
роднасных славянскх мовах у старажытныя часы.
Да павднёваславянскх мов адносяцца балгарская, македонская, сербская,
харвацкая, славенская, а таксама мёртвая стараславянская. Носьбты
павднёваславянскх мов, якх больш за 30 млн. чалавек, жывуць у асновным на
Балканскм паввостраве Ц у Балгары, Македонó, Сербó, Харваты, Славенó,
Боснó Герцэгавне, а таксама в сумежных з м кранах (Грэцы, Аустры,
Венгры нш.). Славянскя плямёны зТявлся на Балканах у сярэдзне I
тысячагоддзя в паравнальна каротк час засялял давол вялкую тэрыторыю.
Адзнай для павднёвых славян прамовы в мнулым не снавала (нтэнсвнасць
рассялення не спрыяла развццю адзнай мовы). Мовны саюз павднёвых
славян складвався на аснове агульнасц гстарычнага лёсу балканскх народау,
г.зн. ён фармравався у межах так званага балканскага мовнага саюза як у сваю
чаргу взнк у вынку складанага взаемадзеяння розных мовных стыхй. З аднаго
боку, гэта мовы старажытных насельнкау Балканау (лрыйская, фракская,
дакйская), якя хоць был выцеснены славянскм мовам, але аказал на х
моцны вплыу; з другога боку, гэта актывнае взаемадзеянне з неславянскм мовам
(албанскай, грэчаскай, лацнскай), носьбты якх жывуць на Балканах. На працягу
некалькх стагоддзяв асманскага га на мовы балканскх народав моцны вплыв
аказвала турэцкая мова. У вынку гэтага мовнага взаемадзеяння, мжмовных
кантактав павднёваславянскя мовы набыл агульныя рысы, т.зв. балканзмы.
Найбольш характэрныя з х наступныя: повная або частковая страта скланення
выражэнне адпаведных адносн пры дапамозе прыназовнкау; страта нфнтыва;
развццё постпазцыйнага артыкля; развццё апсальных форм будучага часу з
дзеясловам хацець нш. У лексцы в вынку працяглых кантактав
з ншамовным насельнцтвам ёсць шэраг запазычанняв з грэчаскай, турэцкай,
раманскх мов.
З уласна славянскх рыс, агульных для всх павдневаславянскх мов, можна назваць
няповнагалосныя формы тыпу славенскага grad, сербскага влас пераход
праслявянскага я (насавога) у е (балгарскае пет СпяцьТ,
месяц СмесяцТ); не змякчэнне зычных перад е, нш.
На працягу апошняга тысячагоддзя славянскя мовы разввался в розных умовах.
Тым не менш сення здзвляе незвычайная блзкасць гэтых мов у лексчным
складзе структуры слова, у агульнасц каранев, граматычных форм,
снтаксчных канструкцый.
Ва всх славянскх мовах амаль аднолькава гучаць старажытныя словы, звязаныя
з сямейным вытворчым адноснам, з раслнным жывельным светам, назвы
пор года, частак чалавечага цела г. д.
Усе гэта Ц водгалас старажытных сувязей продкав славян. Разам з тым блзкасць
славянскх мов часткова тлумачыцца агульнасцю гстарычнага лесу асобных
груп славян.
На падставе вывучэння мжславянскх мовных сувязей вучоныя мкнуцца
рэканструяваць малюнак узаемных адносн славян у глыбокай старажытнасц.
Лчыцца, што чым больш агульных старажытных рыс мае пэвная славянская мова з
астатнм, тым блжэй да цэнтра старажытнай праславянскай мовнай прасторы
знаходзлся яе носьбты, наадварот, чым менш такх агульных рыс з меншай
колькасцю славянскх мов яна звязана, тым далей ад цэнтра был яе носьбты в
старажытнасц.
У сувяз з гэтым узнкае пытанне: якое месца займал продк беларусав у
праславянскай мовнай прасторы? Адназначнага адказу пакуль няма. Аднак многя
даследчык лчаць, што мова продкав беларусав пэуны час займала цэнтральнае
месца в праславянскм свеце. Так, руск вучоны А. Шахматав меркавав, што продк
беларусав займал прамежкавае становшча памж продкам рускх, укранцав
прадставнкам заходнх славян. Сведчанне таму Ц шэраг агульных для беларускай
заходнх мов працэсав, сярод якх найважнейшым з являюцца дзеканне, цеканне,
страта мяккага (р). Беларуск даследчык П. Бузук таксама лчыв, што
беларуская мова знаходзлася в цэнтры праслявянскай мовнай прасторы, пра што
сведчаць шматлкя рысы, якя звязваюць беларускую мову з мовам всходнх
заходнх славян. Паводле А. Трубачова, продк беларусав разам з укранцам был
блжэй да носьбтав дыялектав, якя легл в аснову павдневаславянскх мов
(сербскай, харвацкай, славенскай, лужыцкай).
Стан даследавання беларуска-ншаславянскх сувязей старажытнай пары не
дазваляе канчаткова акрэслць месца УпрабеларусавФ у праславянскай мовнай
прасторы, але, на думку вучоных, Ухутчэй за усе яны размяшчался блжэй да
цэнтра, чым да пераферыФ (Г. Цыхун).
Ля вытокав беларускай мовы
У розны час розным шляхам славяне дасягнул тэрыторó сучаснай Беларус.
Археолаг вылучаюць некальк этапав засялення славянам беларускх земляв,
якя да гэтага вжо был часткова асвоены такм балцкм угра-фнскм
пляменам, як лтва, лотва, дайнова, яцвяг, голядзь, латыгода нш. Апошняя
хваля масавай славянскай мграцó на Беларусь прыпадае на VI ст. н.э. Асел
тут пераважна плямены крывачов, палачан, драгавчов, радзмчав, якя мел
многа агульнага в культуры мове. З VI-VII стст. gачынаецца довг няпросты
шлях кансалдацы гэтых славянскх пляменав, а таксама балтав угра-фнав,
якя жыл тут раней, у беларускую народнасць.
Славяне, на думку вучоных, прыйшл на Беларусь хутчэй за все з захаду (з басейна
Вслы Одры) , магчыма, з павдневага захаду (з берагов сярэдняга нжняга
Дуная). Яны прынесл з сабою свае племянныя дыялекты праславянскай мовы,
блзкя да гаворак заходнх суседзяв суродзчав Ц будучых палякав, чэхав,
славакав, а таксама вкранцав. Гэтыя дыялекты актывна взаемадзейнчал з
балцкм угра-фнскм гаворкам мясцовага насельнцтва. Славянскя дыялекты
паступова асмлявал (выцеснл) балцкя. (паравн.: бел.Лучоса лт.
Laukesa, бел. Нявежа лт. Nevezis). Ад апошнх засталася в
беларускай мове тольк багатая тапанмка ды гдранмка (напрыклад, большасць
назвав рэк вадаемав на Беларус балцкага паходжання).
Старажытныя крывцкая дрыгавцкя племянныя саюзы паступова перарасл в
дзяржавныя супольнасц, феадальныя княствы, якя атрымал пазней назвы
Полацкае, Турава-Пнскае, Смаленскае нш. Ужо в VIII ст. узнк буйны на той
час цэнтр крывчов Ц Полацк (у псьмовых помнках упамнаецца з 862 г.).
Мовнай адзнкай замест племянных дыялектав у межах новай мовнай тэрыторы
становяцца тэрытарыяльныя дыялекты Ц гаворк абласцей, якя аб ядноввался в
эканамчных палтычных адноснах вакол пэвнага горада Ц магл супадаць са
старым племянным дыялектам, але магл не супадаць, пакольк з утварэннем
феадальных княствав адбывалася пэвная мовная перагруповка нвелровка
дыялектав.
У вынку нтэграцыйных мовных працэсав, на думку вучоных, пры фармраванн
мовы беларускай народнасц стал вядучым два дыялекты Ц павднева-заходн
(гаворк Турава-Пнскага княства навагародска-гродзенскя гаворк)
павночна-всходн (гаворк Полацкай Смаленскай земляв).
Пытанне аб дыялектнай аснове мовы беларускай народнасц давол складанае да
канца не высветленае з-за слабой распрацаванасц гстарычнай дыялекталогó
беларускай мовы. Аднак можна меркаваць, што, напрыклад, характэрныя
фанетычныя рысы беларускай мовы Ц дзеканне цеканне, цверды (р), фрыкатывны
(г) Ц спачатку магл взнкнуць на захадзе былой тэрыторы дрыгавчов
пашырацца з захаду на всход. ЗТява акання, якая в наш час зТявляецца
агульнанацыянальнай нормай, была больш пашырана на павночным усходзе
Беларус.
Але перш чым утварылася беларуская народнасць сфармравалася яе мова, у
жыцц всходняга славянства адбылося многа важных падзей, якя павплывал на
развцце мовы. Да такх падзей адносцца далучэнне славян у X ст. да
хрысцянскай цывлзацó (пераважна в яе грэка-взантыйскх формах). Разам з
хрысцянствам на всходнеславянскя земл прыйшла псьменнасць на
стараславянскай (старабалгарскай) аснове. Гэтая хрысцянска-псьмовая
культура паступова выцеснла язычнецкую культуру ншыя сстэмы лтарнага
псьма, штоснавал ва всходнх славян у IX ст. , магчыма, раней.
Увогуле многя даследчык лчаць, што да афцыйнага хрышчэння Рус (988 г.
н.э) усходня славяне не карыстался якой-небудзь упарадкавай сстэмай
псьма. Псьменнасць зТявлася стала пашырацца з прыняццем хрысцянства.
Некаторыя вучоныя адносяць зТявленне псьменнасц ва всходнх славян з канца
X стагоддзя на больш ранн час. Пры гэтым яны абапраюцца на старажытны
летапс, дзе есць звестк аб тым, што флосаф Канстанцн навучывся грамаце
УрускайФ ад нейкага русна в Карсун (Херсоне) перад тым, як псаць свае
кнг. Недзе каля 860 г. ен быв у Карсун набыв там УЕвангелие и псалтырь
руськы письмены писаноФ.
Пра выкарыстанне всходнм славянам нейкх псьмовых знакав згадваюць у
свах нататках арабскя падарожнк X ст. Эль Масурадз, Ахмен бн-Фадлан
нш. Паводле падання чарнарызца Храбра, як жыв у X ст., усходня славяне
карыстался сваей псьменнасцю Учертами и рьзамиФ (магчыма, старачытная
псьменнасць в форме клнапсу).
Аднак пытанне аб усходнеславянскай псьменнасц в дахрысцянск перыяд
канчаткова не высветлена. Да нас дайшло нямала псьмовых знакав, якя пакуль
што ввогуле застаюцца нерасшыфраваным. Тым не менш, гаварыць пра шырокае
распавсюджанне псьма ва всходнх славян магчыма, вдаць, тольк з часу
прыняцця хрысцянства.
Разгляд гсторы беларускай лтаратурнай мовы (як рускай укранскай)
звычайна пачынаецца з часов узнкнення псьменнасц першых лтаратурна-
псьмовых творав ва всходнх славян. Беларусы, як ншыя всходнеславянскя
народы, яшчэ з дапсьмовых часов валодал самабытнай культурай слова, якая
асаблва ярка выявляецца в фальклорных творах. Разам з тым снавала традыцыя
выкарыстання разнастайных формул дагаворав, пагадненняв, т.зв. звычаевага
права з уласцвым м зваротам, выразам. Пазней гэтыя традыцы вуснай
моватворчасц народа сутыкнулся са стараславянскай кнжнай мовай, якая
прыйшла з прыняццем хрысцянства. У вынку снтэзу гэтых дзвюх мовных стыхй
паступова выпрацовваецца свой варыянт псьмовай (кнжнай) мовы, якая снуе
паралельна са шматлкм мясцовым гаворкам всходнх славян. Яе традыцыйна
называюць старажытнай усходнеславянскай (старажытнарускай) лтаратурнай
мовай. На гэтай мове был створаны такя сусветна вядомыя помнк, як УСлова
аб палку ШгаравымФ, творы Уладзмра Манамаха, летапс УАповесць мнулых
гадовФ нш. Гэты час быв пачаткам псьмовага перыяду в мастацкай
славеснасц будучых беларусав, рускх, укранцав.
XI-XII ст.ст. Был надзвычай пленным в гсторы беларускай кнжнасц.
Значная колькасць псьмовых помнкав, створаных на Беларус в той час, был
на царковнаславянскай (стараславянскай у яе всходнм варыянце) мове. Гэта
пераважна творы богаслужэбнай лтаратуры (евангелл, псалтыры нш.). З
арыгнальных рэлгйных творав старажытнай эпох дайшл да нас творы епскапа
Крылы Туравскага (словы, казанн, павучанн, малтвы), псьменнкав-
асветнкав Клмента Смаляцча Авраама Смаленскага, якя дасканала валодал
царковнаславянскай мовай, ц, як тады называл, Уязыком словенскимФ. У XII
ст. вялкую асветнцкую працу вяла Ефрасння Полацкая. Яе Жыцце дзейнасць
апсаны в УЖыцóФ, складзеным пасля смерц асветнцы адным з яе вучняв.
Старажытныя беларускя псьменнк-асветнк был людзьм высокай культуры,
якя добра ведал не тольк Бблю, але антычную лтаратуру Ц Гамера,
Платона, Арыстоцеля.
На тэрыторы Беларус снавал такя буйныя цэнтры старажытнай псьменнасц,
як Полацк, Турав, Пнск, Смаленск, Слуцк, Мазыр. Тут перапсвался не тольк
царковныя творы ншыя папулярныя в тыя часы лтаратура, але стварался
арыгнальныя творы. Аднак х захавалася невялкая колькасць пераважна в
пазнейшых спсках. Многае з псьмовай спадчыны нашых продкав згублена.
Дастаткова сказаць, што не захавалася в арыгнале нават нводнага з надзвычай
папулярных у свой час творав Крылы Туравскага.
Значна больш помнкав псьменнасц не тольк рэлгйнага, але свецкага
характару дайшло ад XIII ст. Гэта шматлкя гандлевыя дагаворы, надпсы на
прадметах матэрыяльнай культуры, разнастайныя граматы, знойдзеныя в Вцебску,
Смаленску, Мсцславе. Гэтыя помнк шырока адлюстровваюць асаблвасц жывой
народнай гаворк таго часу. Напрыклад, у адным з першых дакладна датаваных
помнкав Ц УДагаворнай грамаце Смаленскага князя Мсцслава Давыдавча з Рыгай
Гоцкм берагамФ ад 1229 г., у якм знайшл адбтак многя працэссы
агульнавсходнеславянскага характару (падзенне рэдукаваных галосных ь, ь
, супадзенне гукав е, пераход злучэнняв гы, кы, хы в
г, к, х нш.), шырока прадставлены мясцовыя (полацка-смаленскя) рысы
(змяшэнне ч ц, пераход в у в (нескладовае) (
у Рызе, у верхь, у нзь), менная частка выказнка выражана повнай
(займеннай) формай прыметнка . Многя з мовных зТяв адлюстраваных
у тагачасных помнках, стал спецыфчным рысам сучаснай беларускай мовы.
Такм чынам, у помнках, створаных на Беларус в X-XIII стст., выразна
акрэсллся рысы беларускай мовнай сстэмы. На падставе псьмовых сведчанняв
вучоныя мяркуюць, што гаворк будучых беларусав, рускх, укранцав мел к XIII
ст. стольк адметнага в фанетычным граматычным ладзе, што можна гаварыць аб
трох самастойных усходнеславянскх мовах Ц беларускай, рускай, укранскай.
Жыхары всходнеславянскх земляв у XIII ст. апынулся в розных палтычных
эканамчных умовах. Большая частка былой Кевскай Рус трапла пад уладу
татара-манголав. На тэрыторы ж будучай Беларус, свабоднай ад татара-
манголав, набывае эканамчную палтычную магутнасць Навагародская зямля
(вядомая таксама пад назвам УЧорная РусьФ, Уэтнчная ЛтваФ). Полацкае
княства, якое дасягнула найбольшай магутнасц в часы княжання Усяслава (XI
ст.), к гэтаму часу страчвае сваю моц распадаецца на дробныя вдзельныя
княствы. Цэнтр палтычнага эканамчнага жыцця пераходзць з Падзвння в
Панямонне, якое становцца ядром кансалдацы беларускх, часткова вкранскх
земляв балцкх пляменав (жмудз, авкштайтав Ц продкав сучасных лтовцав,
лтвы, яцвягав нш.) у адзную дзяржаву Ц Вялкае княства Лтовскае.
Беларуская мова часов Вялкага княства Лтовскага
Вялкае княства Лтовскае взнкла в XIII ст. як саюз усходнеславянскх
княствав (Навгрэдскае, Полацкае, Пнска-Туравскае, Берасцейскае нш.), на
працягу XIV ст. уся тэрыторыя Беларус ввайшла в яго склад. Гэта была
дзяржава шматэтнчная (яе насялял, паводле сучаснай тэрмналогó, беларусы,
укранцы, лтовцы, паляк, яврэ, татары), рознаканфесянальная (тут жыл
праваславныя, католк, удзе, мусульмане, пратэстанты) шматмовная (акрамя
всх этнчных мов, выкарыстоввался лацнская стараславянская).
Этнчную большасць у Вялкм княстве Лтовскм складал нашчадк былых
усходнеславянскх пляменав (крывчов, дрыгавчов, радзмчав), якя не
растварылся в вялкай дзяржаве, а захавал свае традыцы, звычк, веру,
культуру, сваю мову, атрыманую в спадчыну з давнх часов. На базе гэтай
частквсходнеславянскага насельнцтва на працягу XIV-XV стст. склалася
беларуская народнасць сфармравалася беларуская лтаратурна-псьмовая мова
(у навуковай лтаратуры яе прынята называць старабеларускай). Вядучую ролю в
яе фармраванн адыграл, на думку вучоных, хутчэй за все гаворк Вленшчыны
павночных гарадов Вялкага княства Лтовскага-Вцебска, Полацка, Смаленска.
Старабеларуская мова зТявлялася асновнай лтаратурна-псьмовай у Вялкм
княстве Лтовскм. У той час яе называл Упроста моваФ (тэрмн Убеларуская
моваФ взнк пазней). У псьмовых помнках сустракаюцца таксама назвы Упроста
молваФ, Урускй языкФ (у адрозненне ад Уязыка словенскогоФ Ц
царковнаславянскай мовы). Па-за межам Княства гэтую мову часам называл
УлтовскайФ.
УПроста моваФ склалася як лтаратурная мова в актавай псьменнасц на аснове
мясцовых гаворак псьмова-мовных традыцый папярэднх стагоддзяв. Яна
выкарыстоввалася в наддыялектных псьмовых зноснах на тэрыторы всей
дзяржавы. Гэтая мова мела статус афцыйнай, дзяржавнай мовы в Вялкм княстве
Лтовскм, таму вжывалася ва всх сферах грамадскага жыцця. На беларускай
мове впершыню в гсторы всходнх славян на пачатку XVI ст. зТявлся
друкаваныя кнг. На ей снавала багатая лтаратура, навуковая мастацкая,
летапсы, а з сярэдзны XVI ст. Ц тэксты Св. Псання. Гэта была мова
законав, суда, канцылярый. У вялкакняжацкай канцыляры на ей стварался
дакументы дзяржавнага значэння. На беларускай мове псался найважнейшыя
юрыдычныя дакументы в каралевскх канцылярыях Кракава Варшавы, прызначаныя
для Вялкага княства Лтовскага. Актавыя дакументы, выдадзеныя вялкм
князям, каралям, сеймам, розным врадавым асобам, склал гстарычны
архв, вядомы пад назвай Метрыка Вялкага княства Лтовскага (Лтовская
метрыка). Ен змяшчае больш за 600 тамов дакументав, якя не тольк даюць
уявленне пра розныя бак палтычнага, эканамчнага, культурнага жыцця
Вялкага княства Лтовскага на працягу амаль чатырох стагоддзяв, але з
являюцца крынцай вывучэння стану тагачаснай беларускай мовы, шляхов яе
развцця.
Дзелавыя дакументы давол паслядовна адлюстроввал асаблвасц народнай
гаворк Цяе багатую лекску, фанетычныя граматычныя з явы. Разам з тым у х
выпрацоввался спецыфчныя прыемы выказвання, юрыдычныя формулы,
стандартныя канцылярскя звароты, сваеасаблвыя снтаксчныя канструкцы. У
практыцы срававодства заканадавства складвался характэрныя рысы
старабеларускай мовы, шло папавненне яе словнка грамадска-палтычнай,
юрыдычнай тэрмналогяй.
Лепшыя мовныя здабытк канцылярска-юрыдычнага псьменства адлюстраваны в
Статуце Вялкага княства Лтовскага Ц зводзе законав дзяржавы кодэксе
феадальнага права, як мев тры рэдакцы Ц 1529, 1566, 1588 г.г. (Статут
юрыдычна замацоввав прававое становшча беларускай мовы як дзяржавнай у
Вялкм княстве Лтовскм). У гэтым ункальным помнку псьменства давол
паслядовна адлюстраваны найбольш характэрныя рысы беларускай фанетык
граматык, праведзена пэвная унфкацыя графк арфаграфó. Надзвычай
шырока прадставлены тут амаль усе тэматычныя пласты тагачаснай беларускай
лекск Ц ад назвав дзяржавных рэлгй, службовых асоб да найменняв прадметав
з яв бытавога характару.
Высок взровень мела в XV-XVII стст. беларускае свецкамастацкае псьменства,
якое снавала в такх жанравых формах, як летапсы (афцыйныя прыватныя
хронк), мемуары, творы мастацкай лтаратуры Ц перакладной (гстарычна-
прыгоднцкя, рыцарскя аповесц раманы) арыгнальнай (вершы, творы
палтычнай сатыры нш.). У мовных адноснах свецка-мастацкая лтаратура
давол стракатая. Творы взнкал в розны час, автарам х был людз розных
густав, рознай манеры псьма. Таму побач з жывой народна-гутарковай мовнай
стыхяй тут можна сустрэць традыцыйныя, часам архачныя, кнжна-псьмовыя
спосабы прыемы апсання, царковнаслявянскую г.д. Аднак у цэлым, як
адзначае Я.Ф.Карск, творы, арыгнальныя, перакладныя, самых разнастайных
жанрав старажытнай беларускай лтаратуры псался, па сутнасц, на той жа
мове, што розныя юрыдычныя дзелавыя помнк.
Паступовая дэмакратызацыя старабеларускай свецкай псьменнасц, якая
выявлялася в замене архачных мовных элементав адпаведным элементам жывой
народнай мовы, пашырылася на рэлгйную лтаратуру, якая традыцыйна
стваралася на царковнаславянскай мове. Увогуле выкарыстанне старабеларускай
мовы в творах рэлгйнай лтаратуры Ц давол цкавая старонка в гсторы
лтаратурнай мовы. Як вядома, гсторыя Беларус мае тую адметнасць, што
хрысцянства сюды прыйшло не тольк в грэка-взантыйскх, але в рымска-
каталцкх формах. Шматвякавая барацьба праваславя каталцызму в цэлым
паслабляля кгжна-хрысцянскую культуру беларусав на царковнаславянскай мове.
Пранкненне беларускай мовы в канфесйную лтаратуру паступова звужала сферу
выкарыстання царковнаславянскай мовы. Спачатку асаблвасц мясцовых
беларускх гаворак пранкал в некананчныя рэлгйныя творы, затым царковна-
славянскя рысы стыхйна замяняюцца беларускм в тэкстах Св. Псання. К
XVI ст. гэты працэс набывае такя памеры, што асобныя помнк рэлгйнай
лтаратуры можна разглядаць не проста як узоры беларускай рэдакцы
царковнаславянскай мовы, а як самастойныя пераклады на беларускую
лтаратурную мову.
Пераклад выданне на Беларус рэлгйнай лтаратуры звязаны з дзейнасцю
такх выдатных псьменнкав-асветнкав, як Францыск Скарына, Сымон Будны,
Васль Цяпнск, Мялецй Сматрыцк, кнг якх увасобл дэмакратызацыю
царковна-славяншчыны в напрамку больш зразумелага для чытача псьма.
Напрыклад, выданн Ф. Скарыны настольк насычаны беларусзмам, што памж
вучоным взнкл рознагалосс адносна х мовнай асновы. Адны вучоныя лчаць
яе беларускай, другя сцвярджаюць пра перавагу царковнаславянскай х асновы.
Аднак як бы гэта не называл - беларуская рэдакцыя царковнаславянскай мовы ц
Увысок стыльФ старабеларускай мовы Ц важна, што Ф. Скарына першы свядома
снтэзавав у свах выданнях элементы мертвай царковнаславянскай мовы жывой
беларускай гаворк. На лтаратурнай мовазнавчай нве Беларус Ф. Скарына
распачав тую ж самую працу, якую в велкарускай лтаратуры двума стагоддзям
пазней пачне М. В. Ламаносав, дбаючы пра УравностьФ памж кнжнаславянскай
рускай гутарковай мовам. Моватворчую дзейнасць Ф. Скарыны можна зразумець
апанць на агульнаеврапейскм фоне эпох Адраджэння, якой паасобныя
еврапейскя мовы абавязаны взыходжаннем з простых УгаворакФ да взровню
нацыянальных мов. Нагадаем вялкх тальянскх гуманстав Ц Дантэ, автара
УБоскай камедыФ, як першым гаворку своей Бацькавшчыны Ц Тасканскай вобласц
- мкнувся взняць да агульнатальянскай нацыянальнай свядомасц, Петрарку,
Бакачыо, якя шырока спалучал в свах творах лацнскую мову з жывой народнай
гаворкай. Перакладаючы УБблюФ, Скарына дастасоввав беларускае слова да
высокх мерак Св. Псання, суадносв беларускую мову з ншым мовам свету Ц
халдзейскай, яврэйскай, лацнскай, грэчаскай, царковнаславянскай.
Увядзенне в сакральную мову народных элементав адыграла важную ролю в
гсторы беларускай мовы. У другой палове XVI ст., у разгар Рэфармацы на
Беларус, паслядовнк Ф. Скарыны Ц Сымон Будны, Васль Цяпнск нш.
Давял справу да канца, давшы народу рэлгйныя творы на беларускай мове.
Такм чынам, на раннх этапах сваей гсторы беларуск народ ажыццявляв
псьмовыя зносны на мове, якая значна адрознвалася ад сучаснай беларускай
лтаратурнай мовы. Як всякая ншая лтаратурная мова данацыянальнай эпох,
яна была да канца арганзаванай структурай, не мела сталых, зафксаваных у
граматыках норм. Тагачасныя автары апрался на традыцы старажытнага
псьменства, асаблва в галне графк, арфаграфó,статыстык. Гэта в пэвнай
ступен архазавала лтаратурную мову, аддаляла яе ад народнай гаворк. Разам
з тым псьменнк неабмежавана карыстался лекскай фразеалогяй народнай
мовы, якая з являлася для х узорам моватворчасц невычэрпнай крынцай
выявленчых сродкав. Спалучэнне гэтых рознародных мовных элементав не было,
аднак, механчным, не надавала цалкам штучны характар мове старабеларускага
псьменства. Яна мела адзнак лтаратурнасц адпавядала тым патрабаванням,
якя ставлся перад ею як сродкам псьмовых зносн лтаратурнай творчасц.
Лтаратурная мова часов ВКЛ, можна сказаць, была УнацыянальнайФ лтаратурнай
мовай у тым сэнсе, што в яе аснове ляжала беларуская мова (а не
царковнаславянская ц якая ншая). Аднак далейшае развцце беларускай
народнасц яе мовы адбывалася в наспрыяльных умовах. Утварэнне федэратывнай
дзяржавы Ц Рэчы Паспалтай у вынку аб яднання Вялкага княства Лтовскага з
Полшчай (Люблнская уня 1569г.), хоць з захаваннем напачатку юрыдычнай
ровнасц абедзвюх дзяржав, мела вынкам значэнне польскага палтычнага
культурнага вплыву. Польшча в гэты час мела лепшае эканамчнае палтычнае
становшча, чым аслабленае в Лвонскай вайне Вялкае княства Лтовскае.
Валодаючы внутрапалтычнай нцыятывай у дзяржаве, Полшча пачала ажыццявляць
вялкадзяржавную палтыку в адноснах да Вялкага княства Лтовскага. Яна
выявлялася найперш в мкненн падпарадкаваць гэты край Кароне, у пашырэнн
каталцызму, польскай культуры, мовы.
Памеры таго як Княства паступова трацла палтычную самастойнасць з
равнаправнага суб екта шматэтнчнай дзяржавы ператваралася в нацыянальна
залежны край польскай улады, пагаршался вмовы для развцця псьменнасц на
беларускай мове.
З канца XVI ст. на Беларус распавсюджваецца лацнская мова Ц афцыйная
псьмовая на той час мова Польскай дзяржавы. Яна пачынае выкарыстоввацца
(часта паралельна з беларускай мовай) у судовай практыцы, навуковым ужытку,
становцца прадметам школьнага вывучэння. хоць глыбокх каранев латынь на
Беларус не паспела пусцць, але яна рыхтавала глебу да пранкнення в
псьменнасць польскай мовы. Экспанся польскай мовы асаблва пашыраецца на
пачатку XVII ст. Кал дакументы Лтовскай метрык на працягу XV-XVI стст.
напсаны на беларускай мове, то в XVII-XVIII стст. Ц пераважна на польскай
часткова лацнскай. Польская мова становцца мовай канфесйнай палемк,
свецкай лтаратуры. Паступова беларуская мова выцясняецца з прыватнага
псьмовага вжытку. У вынку дэнацыяналзацы апалячвання в новых палтычных
умовах беларускай шляхты, магнатав (чые патрэбы найперш абслуговвала
беларуская лтаратурная мова) гутарковай мовай гэтых сацыяльных груп таксама
становцца польская. Яна часта выступае як сваеасаблвы сацыяльны жаргон, у
якм польскя рысы перамешваюцца з беларускм мясцовым мовным
асаблвасцям.
Творы, якя выходзяць на беларускай мове в канцы XVI-XVII стст., беспадставна
напавняюцца паланзмам, прычым не тольк лексчным, але граматычным,
словавтваральным. Часта все выказванне афармляецца на взор польскай
статыстык. Паводле слов Я.Ф. Карскага, беларуская лтаратурная мова к канцу
XVII ст. так паланзавалася, што па свайму лексчнаму складу стала мала
адрознвацца ад польскай гаворк.
Такм чынам, працяглая паланзацыя, вынкам якой стала звужэнне сацыяльнай
базы беларускай мовы (складу яе носьбтав), абмежаванне яе жанравай
структуры, нематываванае пранкненне в беларуск словнк паланзмав, а з
другога боку, архазаванасць самой структуры граматычных правапсных норм
старабеларускай мовы, часта далекх ад жывой народнай мовы Ц усе гэта прывяло
да заняпаду беларускай лтаратурнай мовы старой традыцы. Яна вжо не магла
задаволць камункатывныя патрэбы тагачаснага грамадства.
Засмечаная сацыяльна непрэстыжная, беларуская лтаратурная мова вступае
пазцы польскай мове. кал яшчэ в 1621 г. беларуск паэт Ян Казмр
Пашкевч з захапленнем псав, што УПолска квтнет лацною, Лтва квтнет
русчзною.Ф, то в 1696 г. Варшавск Сейм канстатуе, што в справаводстве
Княства все рашэнн павнны складацца на польскай мове. З гэтага часу
афцыйная псьменнасць на беларускай мове спрыняецца. Але беларуская мова
прадавжае выкарыстоввацца в штодзенным вжытку сялян нш. нжэйшых колав
грамадства (якх польская асмляцыя амаль не закранула), г.зн. яна працягвае
функцыянаваць разввацца як народна-дыялектная мова.
Ад XVII-XVIII стст. дайшло да нас зусм мала помнкав на беларускай мове.
Гэта асобныя мастацкя творы Ц ананмныя, бурлескна-сатырычныя вершы,
нешматлкя драматычныя творы Ц камеды, нтэрмеды да школьных драматычных
творав. Спецыфка гэтых творав у тым, што яны напсаны лцнкай, у аснове
якой ляжав фанетычны прынцып правапсу. У адрозненне ад традыцыйна-
этымалагчнага правапсу крылавскх старабеларускх выданняв, дзе многя
спецыфчныя рысы беларускай фанетык (аканне, цеканне нш.) звычайна не
адлюстроввался, фанетычны прынцып псьма лацнкай вельм дакладна перадавав
все асаблвасц беларускага вымавлення.
Мова драматычных творав надзвычай блзкая да сучаснай беларускай мовы. Тут не
сустракаюцца царковнаславянзмы, не выявляюцца якя-небудзь кнжныя,
архачныя элементы, тыповыя для старабеларускай псьменнасц. Гэтыя творы
створаны цалкам на аснове народнай гаворк, в гэтым сэнсе даюць уявленне аб
тагачасным яе стане.
Драматычныя творы XVII-XVIII стст., цесна звязаны з моватворчасцю народа,
стаяць на мяжы мовы народнасц нацыянальнай лтаратурнай мовы, якая пачала
фармравацца на народна-дыялектнай аснове.
Новая (нацыянальная) беларуская лтаратурная мова
У канцы XVIII ст. беларуск народ апынувся в новых гстарычных
абставнах некал Вялкая Рэч Паспалтая пасля трох падзелав памж Австрыяй,
Прусяй Расяй у 1795 г. перастала снаваць. Беларускя земл ввайшл в склад
Расйскай мперы. Але в складзе Расó Беларусь канчаткова страцла
дзяржавнасць нават сваю этнчную назву, ператварывшыся в УСеверо-Западный
крайФ мперы.
Царск врад гнаруе не тольк дзяржавную самастойнасць, але этнчную,
мовную, культурна-рэлгйную адметнасць беларускага народа. У 1839 г.
лквдуецца уня - уняты далучаюцца да Рускай праваславнай царквы. Афцыйная
навука разглядае беларускую мову як дыялект (УнаречиеФ) рускай мовы, а
беларусав разглядае як рускую народнасць. Гэта адпаведна адкрывала дарогу
рускаму заканадавству, рускм школам, афцыйнай рускай мове. Загадам Мкалая
I у 1840 г. на Беларус в якасц афцыйнай уводзцца руская мова: УВсе дела,
как правительственной, так и по судебной части, не исключая и дел дворянских,
депутатских собраний и предводителей производить на русском языкеФ.
Беларуская мова в гэты пазнейшыя часы в афцыйны вжытак, псьменнасць,
школы не дапускалася. Усе, што знаходзлася над беспсьмовым сялянскм бытам
(царква, школа, канцылярыя), павнна было быць рускм.
Менавта в гэты час нацыянальна-культурнага заняпаду в асяроддз навуковцав Ц
беларусав, выхаванных на традыцыях польскай рускай культур, умацовваецца
разуменне самабытнасц беларускага народа, прызнанне гстарычнай сцны, што
тольк на аснове нацыянальных традцй можна стварыць каштовнасц
агульначалавечага значэння, што пытанн Убыць ц не быць беларускай
культуры?Ф, Убыць ц не быць самм беларусам?Ф вырашаюцца праз лес роднай
мовы.
Гэтую сцну першым всвядомл прадставнк беларуска-польскага асветнцтва
першай паловы XIX ст. Я. Чачот, Я. Баршчэвск, В. Дунн-Марцнкевч нш.
Свядома праводзл яе в жыцце в другой палове XIX ст. К. Калновск, Ф.
Багушэвч, пазней Ц Я. Купала, Я. Колас, М. Богдановч, Цетка, А. Гарун, С.
Палуян нш. псьменнк публцысты УнашанвскагаФ курунку. х творчасць,
увабравшая духовныя здабытк беларускага народа, есць пачатак новай
беларускай нацыянальнай лтаратурна-псьмовай мовы.
Такм чынам, сучасная лтаратурная беларуская мова пачынае складвацца амаль
праз два стагоддз пасля спынення старабеларускай псьмовай традыцы Ц у
мастацкай творчасц, прызначанай найперш селянну, УмужыкуФ, як заставався
адзным, па сутнасц, захавальнкам сваей спрадвечнай мовы нацыянальнай
культуры. Менавта на аснове жывой мовы народа пачала фармравацца
беларуская лтаратурная мова (без якой-небудзь сувяз з культурай старога
беларускага псьменнства).
Працес фармравання новай беларускай лтаратурнай мовы супав з перыядам т.
зв. Славянскага Адраджэння, кал адбывалася фармраванне славянскх нацый
новых славянскх нацыянальных мов. Але в адрозненне ад ншых славянскх мов,
ва вмовах адсутнасц власнай дзяржавнасц, забароны беларускай мовы в
грамадскм жыцц, працэс складвання яе лтаратурнай формы працякав вельм
запаволена расцягнувся больш чым на стагоддзе. У XX ст. беларуская мова
вступла невнармаванай некадыфкаванай, негледзячы на спробы выкарыстання
яе на працягу XIX ст. у белетрыстыцы и публицыстыцы, не маючы распрацаванай
навуковай тэрминалогó, кнжна-псьмовых стыляв.
Асновныя нормы лтаратурнай мовы пачал складвацца стыхйна тольк в першым
дзесяцгоддз (1906-1915 гг.) легальнага функцыянавання беларускага друку.
Выданне першай беларускай газеты УНаша нваФ, вакол якой згуртавался
нацыянальныя культурныя слы, удзел у ей карэспандэнтав з розных мясцовасцей
Беларус стварал магчымасць замацаваць у якасц норм найбольш пашыраныя
мовныя зТявы. Аднак гэтыя нормы не был апсаны замацаваны адпаведным
чынам, а таму часта парушался. На старонках УНашай нвыФ, як в ншых
тагачасных выданнях, свабодна суснавал розныя варыянтныя формы, вытокам
якх был павднева-заходн павночна-всходн беларускя дыялекты.
Першыя спробы кадыфкаваць правапсныя граматычныя нормы был зроблены
братам А. Я. Лескам, якя в 1917 г. апублкавал лацнскм шрыфтам
дапаможнк УЯк правльна псаць па-беларускуФ, а в 1918 г. на яго аснове
выдал УБеларуск правапсФ. У гэты час выходзяць ншыя дапаможнк :
УБеларуск правапсФ А. Луцкевч Я. Станкевч, дапаможнк Р. Абхта Я.
Станкевча УПросты спосаб стацца в кароткм часе граматнымФ нш. Але
найбольш значнай вдала распрацаванай сярод х стала УБеларуская граматыка
для школФ Б. Тарашкевча, выдадзеная крылцай лацнкай у Вльн в 1918 г.
Б. Тарашкевч выйшав за межы власна граматык апсав усе взровн мовнай
сстэмы з пункту погляду х нарматывнасц, правл перадачы на псьме. Ен
здолев акрэслць асновныя заканамернасц беларускай лтаратурнай мовы,
выявць гстарычна абумовленую сувязь яе фанетыка-граматычных асаблвасцей з
цэнтральным (сярэднебеларускм) гаворкам, якя аб ядновваюць у сабе
найбольш агульныя пашыраныя рысы абодвух дыялектав.
З выхадам граматык Б. Тарашкевча пачався працэсстаблзацó правапсных
норм беларускай лтаратурнай мовы. На падставе граматык ствараюцца ншыя
падручнк навучальныя дапаможнк.
Уздым у XX-ыя гады беларускай культуры, якая выкарыстала часовую магчымасць
развцця, прывев да взнкнення вялкай колькасц беларускх тэкстав
далучэння да беларускага псьмовага слова мльенав людзей. У вынку
ажыццявлення палтык беларусзацы беларуская мова набыла статус дзяржавнай
грамамадскя встановы, вялося навучэнне в школах, тэхнкумах, ВНУ. Упершыню
в гсторы был створаны на беларускай мове падручнк для школ па всх
прадметах, шматлкя словнк. К канцу XX-ых гадов каля 90 працэнтав
лтаратуры, якая выпускалася, была беларускай, звыш 89 працэнтав школ мел
беларускую мову навучэння. Беларуская мова стала мовай справаводства, навук.
Аднак усталяванне сталнскага таталтарнага рэжыму в 30-ыя гады гвалтовна
спынла працэс беларусзацы. На Беларус пачалася кампаня па УвыкрыццюФ так
званых Унацыял-дэмакратавФ, да якх был аднесены амаль усе, хто працавав на
нве роднай культуры, навук, асветы. У вынку рэпрэсй загнул многя
тэксты грамадскя дзеячав, вучоных, псьменнкав, работнкав культуры
асветы, г.зн., уся нацыянальна арыентаваная нтэлгенцыя. Беларусзацыя стала
квалфкавацца партыйным органам як памылка, беларуская мова паступова
замяняецца рускай мовай у дзяржавных установах, нсттутах. У 1938 г.
выходзць пастанова СНК ЦК ВКП (б) "Уб абавязковым вывучэнн рускай мовы в
школах нацыянальных рэспублк абласцей"Ф З гэтага часу пачынаецца
мэтанакраванае выцясненне беларускай мовы са сферы навучальна-выхававчага
працэсу в школе.
Асаблвасц развцця беларускай лтаратурнай мовы в другой палове XX ст. у
значнай ступен абумовлены яе функцыянаваннем ва вмовах канкурэнцы з рускай
мовай. Да апошняга часу в афцыйнай навуцы панавала тэорыя УросквтуФ
нацыянальных мов у сацыялстычным грамадствеФ, было прынята гаварыць аб
УгарманчнымФ беларускарускм двухмов. Аднак на самой справе нацыянальна-
мовная палтыка, якую праводзла партывна-дзяржавная наменклатура,мела явна
русфкатарск, антыбеларуск характар. На працягу 50-80-ых гадов, кал
працэсы дэнацыяналзацыя грамадскага культурнага жыцця набыл надзвычай
шырок характар, сферы выкарыстання беларускай мовы хутка звужался:
скарачался тыражы беларускамовных выданняв, беларускя школы пераводзлся
на рускую мову навучання (к 80-ым гадам у гарадах Беларус не засталося
нводнай беларускай школы, а большая частка сельскх школ лчылася
беларускм тольк намнальна). Беларуская мова была выключана са сферы
афцыйнага вжытку. Асновным сферам яе прымянення заставался мастацкая
лтаратура, публтыстыка, у той ц ншай ступен яна выкарыстоввалася в
гумантарнай навуцы, адукацы. Не абароненая дзяржавай, беларуская мова
вступала адну пазцыю за другой рускай мове, якая, па сутнасц, са сродку
мжнацыянальных зносн ператварылася в дзяржавную мову рэспублк.
Русфкатарская палтыка органав улады (разам з нтэнсвнай урбанзацыяй
Беларус, з пашырэннем руска-мовных каналав нфармацы) мела вынкам не
тольк звужэнне сфер выкарыстання беларускай мовы, але прывяла да страты в
значнай частк насельнцтва пачуцця каштовнасц нацыянальнай мовнай спадчыны,
да дэфармацы нацыянальнай свядомасц.
Стуацыя змянлася в канцы 80-ых Ц пачатку 90-ых гадов, кал взнкл новыя
фактары, здольныя вплываць на мовную стуацыю. Працэсы дэмакратызацы
грамадства, набыцце нашай рэспублкай суверэнтэту абвастрыл, як нкол
раней, мовную праблему абумовл пачатак адраджэння беларускай мовы. У 1990
г. беларускай мове, у адпаведнасц з прынятым Вярховным Саветам Беларус
Законам аб мовах, быв нададзены статус дзяржавнай, як прадугледжвав найперш
аднавленне яе в сферы афцыйна-справавога вжытку, адукацы. Дзякуючы
намаганням нтэлегенцы дзейнасц встанов асветы, культуры, творчых саюзав,
роля беларускай мовы в жыцц грамадства значна взрасла. Пашырылся яе функцы
в сстэме адукацы Ц спынена практыка пераводу школ на рускую мову навучання,
пачал адкрывацца дзцячыя дашкольныя встановы школы з беларускай мовай
навучання. Дзяржавная падтрымка беларускамовных выданяв, сродкав масавай
нфармацы значна павялчыла аб ем камункацы на беларускай мове.
Аднак юрыдычная нераспрацаванасць, невыразнасць многх палажэнняв Закона аб
мовах, а таксама новыя рэалó, якя взнкл пасля рэферэндуму (1995 г.), дзе
большая частка насельнцтва выказалася за дзяржавнае двухмове в рэспублцы (а
г.зн., за захаванне ранейшых тэндэнцый у мовнай стуацы), маюць вынкам тое,
што беларуская мова пакуль не выкарыстовваецца як дзяржавная у розных сферах
жыцця рэспублк, не з вляецца рэальным сродкам зносн нацы.
Аднак, нягледзячы на неспрыяльныя сацыяльна-палтычныя вмовы, у якх часта
аказвалася беларуская лтаратурная мова, развцце на ей розных жанрав
мастацкай, публцыстычнай, навуковай лтаратуры не спынялася на працягу ХХ
ст. Дзякуючы шматграннай, рознабаковай творчасц майстров слова, вучоных,
узбагацвся словнкавы запас беларускай лтаратурнай мовы, удасканаллся яе
выявленчыя сродк прыемы лтаратурнага выказвання, кадыфкаваны нормы.
Беларуская лтаратурная мова набыла неабходную культуру, УнтэлектуальнасцьФ,
стала здатнай для таго, каб ствараць на ей самыя разнастайныя па характары
змесце творы. На беларускай мове выдадзены шматтомныя галновыя энцыклапеды,
словнк (тлумачальныя, перакладныя, гстарычныя, этымалагчныя нш.),
граматык, манаграфó, на ей снуе багатая самабытная мастацкая
публстычная лтаратура. накш кажучы, сення беларуская лтаратурная мова Ц
адна з багатых развтых мов, прадставленая всм функцыянальным стылям
жанрам.
