Доклад: Внешнеполитические предпосылки воссоединения Западной Беларуси в СССР
Аляксандр Пальчынск
БДУ гстфак.
знешнепалтычныя прадумовы аб'яднання Заходняй Беларус в адзнай савецкай
дзяржаве
Пры вывучэнн пытанняв звязаных з прычынам, што зрабл магчымым узТяднанне
Заходняй Беларус з БССР варта звяртаць увагу не тольк на внутраныя, але
на шмат якя вонкавыя фактары. Асаблвай уваг заслуговваюць адносны
Савецкага Саюза з Польшчай, Германяй, а таксама з Англяй, Францыяй ЗША,
прычым нетольк напярэданд, але падчас другой Сусветнай вайны. Не апошнюю
ролю в савецка-польскх адноснах тады адыгрывала нацыянальна-тэрытарыяльнае
пытанне. Суадносна з падпсаным 18 сакавка 1921 года в Рызе мрным дагаворам
памж Савецкай Расяй Укранай Ц з аднаго боку Польшай з другога, да
Польшчы адыйшл заходнебеларускя заходневкранскя земл. Гэта памежная
лныя паздзялла беларуск народ зрабла яго жыхарам розных дзяржав. На
адносны Польшчы СССР у значнай ступен вплвыала Германя, якая
прэтэндавала на далучэнне Заходняй Польшчы, такя ж планы был в СССР у
адноснах да всходняй часк тагачаснай Польскай дзяржавы. Таму вжо тады в
1921, зТявлсь прадпасылк да непазбежнац таго, што здарылася в 1939 годзе.
У кастрычнку 1923 у Маскве адбылася сустрэча намеснка мнстра замежных
справ СССР В. Кона пасла Германó в СССР герцага Брокендорфа-Рантцав.
Основным зместам х гутарк было Упольскае пытаннеФ. Тады была выпрацавана
дамовленасць аб тым, што Саюз Германя будуць сумесна УуздзейнчацьФ на
Полшу , кал в аднаго з баков узнкнуць з ёй спорныя пытанн. Далейшае
наладжванне савецка-германскх адноснав выявлася в падпсанн 24 красавка
1926 года УДагавора аб сябровстве супрацовнцтвеФ мж СССР Германяй.
У канцы 20-х адбываееца ахладжэнне в германа-савецкх адноснах, звязанае з
палтыкай Удвайнога стандартаФ да Веймарскай рэспублк. Напружанасць таксама
взнкае на всходнх межах СССР, дзе восенню 1931 утвараецца штучная дзяржава
Маньчжов, якая пагражае японскм нападам. У такой стуацы савецкае кравнцтва
в асобе Стална, вырашае абезапасць свае межы хаця б з захада, шляхам
заключэння дамовы з Польшай. Такм чынам 25 чэрвеня 1932 года в Маскве
падпсваецца дагавор об ненападзе мж СССР Польшчай срокам на 13 гадов. Першы
артыкул дамовы дэкларавав:У.стороны обязуются не воевать и не осуществлять
каких-либо агрессивных действий друг против друга ни самостоятельно, ни в союзе
с каким-либо другим государством.[1] У
другм казалася: УЕсли на оду из сторон будет совершено нападение третьего
государства, или группы государств, другая сторона обязуется не оказывать
помощи или сотрудничать с государством-агрессором на всём протяжении
конфликта.[2] Як бачна, у вынку дамовы
на заходнх межах СССР утварався савеасаблвы буфер, як адмяжоввав СССР ад
магчымага агрэсара, а паляк, здавалася, магл не баяцца павтарэння падзей 1920
года.
Прыход да влады в 1933 годзе в Германó нацыянал-сацыялстав прывёв да значных
зменав у мжнароднай абстановке. Германя набывала большую большую моц
пачынала патрабаваць новага перадзелу сусвету. Гтлер дэкларавав: Мы,
нацыянал-сацыялсты.узнавляем рух у тым напрамку, у якм ён быв прыпынены
шасцьсот год таму назад.Мы прыпыняем адвечны вцск германцав на повдзень
захад Европы накровваем свой погляд на земл на всходзе.Але кал мы сёння
кажам аб новых землях у Европе, то мы можам мець на ввазе в першую чару Расю
падначеленныя ёй акранныя дзяржавыФ.[3]
З прыходам да влады А. Гтлера было спынена савецка-германскае ваеннае
супрацовнцтва распачаае в 1922 годзе, аднак узаемавыгаднае
гандлёва-эканамчнае супрацовнцтва двух кран працягвалася (негледзячы на
расправу А.Гтлера в 1933 годзе з камунстам адкрытыя выступленн супраць
бальшавков начале з СССР .Сталным асабста). Гэтае супрацовнцтва,
распачатае падпсаннем Рапальскага дагавора, насла взаемавыгадны характар.
Паставляючы в Германю харчаванне сыравну, СССР атрымоввав неабходнае
прамысловае абсталяванне новыя тэхналогó, у тым лку для абароннай
прамысловасц. х в гэтя часы мы больш ндзе не магл атрымаць. Як вынк
зацкавленнасц в супрацовнцтве 22 лпеня 1933 г. зТяввся дагавор Германó
СССР, як падавжав дзейнасць берлнскай дамовы 1926г.
[4] Безумовна дагавор быв умовным, бо абедзве краны праводзл двосную
знешнюю палтыку. У студзен 1934 Германя падпсала дамову з Польшай аб
непрымяненн слы адна супраць другой. СССР жадаючы праняць удзел у
антыгерманскм Уусходнм пакцеФ уступв у Лгу Нацый.
Для ажыццявлення свах намерав, прынамс нападу на СССР, Германó была
патрэбная агульная мяжа з нашай кранай, а яна магла быць усталявана тольк в
вынку захопа немцам Польшы Прыбалтык. Па меркаванню даследчыкав,
асаблвую цкавасць для немцав прадставлял беларускя асаблва вкранскя
земл. Памкненне да захопу менавта гэтых зямель тлумачыцца тым, што Германя
влчвала слабасць сваёй эканомк, якая выявлялася в значнай залежнасц ад
мпатрнай сыравны асаблва харчавання. Вырашэнне гэтых праблем нямецкае
кравнцтва бачыла в захопе Украны. Далейшае пашырэнне сыравннай харчовай
базы гтлеравцам бачылася в стварэнн каланяльных гаспадарак не тольк на
Укране в Беларус, а в Расó.
У такой складанай мжнароднай абстановцы лёс Польшчы, заходнебеларускх
заходневкранскх зямель, уваходзячых у яе склад, выклкав увагу
занепакоеннасць савецкага кравнцтва. Асаблва, кал прынмаць да вваг тое,
што пасля захопу немцам Заходняй Беларус нямецкя войск апынулся бы на
подступах да Мнску, прычым усе дарог в Беларус дуць с захада на всход. На
Укране дарог дуць з повначы на повдзень знаходзлся яны не в лепшым
стане. Такм чынам атрымовваецца, што Заходняя Беларуся зТявляецца найлепшым
плацдармам для нападу на СССР, безумова гэты факт таксама влчвався пры
падрыхтоцы немцам плана нападу на СССР. Такм чынам, надзённым
знешнепалтычным нтарэсам СССР стала неабходнасць абароны краны з боку
Польшчы, Прыбалтык, Фнлянды Румынó.
б 1934 г. СССР падавжае двухбаковыя пакты аб ненападзе з Польшчай, Латвяй,
Эстоняй, Фнляндыяй, у 1935 г. Чэхаславакяй Францыяй. Аднак у савекм друку
пастаянна падкрэслваецца жаданне Упрацягваць сябровскя адносны з ГерманяйФ.
[5] .Сталн, назраючы за адноснам памж заходнм дзяржавам, мог
прыйсц да высновы, што з м рызыкавана вступаць у шчыльны саюз, таму што
сстэма Укалектывнай бяспекФпрапануемая заходнм дзяржавам наркомам замежных
справ СССР Лтвнавым з непазбежным зменам в Европе акажацца не эфектывнай.
На всяляк выпадак, з заходнм кранам падтрымлвался добрыя адносны, але
. Сталн жадав мець аднаго надзейнага парнёра, замест вялкай колькасц
саюзнкав, якя УгрызуццаФ памж сабой. Гэтым партнёрам натуральна магла стаць
Германя. Такм чынам становцца зразумелай тагачасная палтыка савецкх
дыпламатав: коштам Польшчы набыць часовага саюзнка в выгладзе Германó, а
заадно накраваць нямецкю ваенную машыну на Захад, таму што, у выпадку напада
Германó на Польшчу, Англя Францыя згодна з дамовленасцям павнны распачаць
вайну супраць Германó, аказваючы падтрымку польскаму боку. Такя меркаванн
пацьваржаюць рапарты аб настроях савецкага кравнцтва, зробленыя французскм
паслом у Маскве Р. Кулондрам. Ён перадавав рэакцыю намеснка наркома замежных
справ Пацёмкна на мюнхенскую палтыку заходнх дзяржав, выказаную м 4
лстапада 1938 г.: У.Не бачу для нас ншага выйсця, акрамя чацьвёртага раздела
ПольшчыФ.[6] Аднак савецкае кравнцтва
працягвала заховваць зацкавленнасць у супрацовнцтве з Польшчай.
Па всм дадзеным можна прыйсц да высновы аб тым, што Мнстэрсва замежных справ
Польшчы не ацэньвала, як рэальна мачымае савецка-германскае зблжэнне, не
верыла в магчымасць парушэння СССР мрнага дагавора, не верыла, што СССР мае
дастатковыя вайсковыя слы для вядзення вайны. Падцьвярженнем гэтай высновы
могуць служыць словы кравнка МЗС Польшчы Ю.Бэка: У.Не бачу магчымасц для
заключэння савецка-намецкага дагавораФ,Ф.сумняваюсь, што нам штосц пагражае з
боку нашага всходняга суседа. Ён занадта слабы, каб па асабстай нцыятыве
пачынаць вайсковыя дзеянн. Н водная крана гэтага не вытрымае, кал яна
напрацягу некалькх год расстрэлвае сва ваенныя палтычныя кадры.Ф
[7] Разважаючы падобным чынам, польскае кравнцтва клапацлася тольк аб
бяспецы з боку Германó таму звярталася за пакравцельствам да Францы
Англó.
У кастрычнку 1938 г. мнстр замежных справ Гермнó . Рыбентроп прапанавав
польскаму паслу у Берлне Е. Лпскаму праект дамовы дзе Польшы прапановвалася
саступць Гданьск даць згодду на будовлю праз ПаморТе автамабльнай
чыгуначнай трасы ва Усходнюю Прусю. За гэта Польша атрымоввала працяг на 25
гадов польска-нямецкага пакта аб ненападзе 1934 г. Таксама прапановвалася
сумесная палтыка в рамках антыкамнтэрнавскага пакта.
[8] Польша так варыянт адмовла. Другая прапанова была з савецкага боку.
Савецк ваенны аташэ в Ковна майор М.Кароткх у снежн 1938 г. перадав
польскаму аташэ Л.Жултэку-Мткевчу савецкя прапановы аб стварэнн шырокай
антыгтлеравскай каалцы з удзелам СССР, Польшы, Чэхаславакó, Францы
прыбалтыйскх дзяржав. Абавязковым вмовам для Польшы был:
1. Згода на безперапыннае вступленне савецкх войск на тэрыторы
балтыйскх кран пры параявленн першых празнакав нямецкай агрэсó, пры
зТявленн пагрозы з боку Германó Польшчы Лтве, ц пры пачатку баявых
дзеянняв супраць Францы;
2. Згода польскага кравнцтва на карыстанне СССР базам камункацыям в
раёне Вльн Львова, а таксама згода на праход савецкх войск да гэтых
гарадов в напрамку Чэхаславакó ц Усходняй Прусó .
[9]
на гэты раз Польшча адмовлася ад прапановы, таму што была звязана дамовам
як з Германяй, так з СССР. У такх абставнах польскае кравнцтва бачыла
тольк адзн выхад Ц пайсц на заключэнне дамов з заходнм дзяржвам
атрымаць ад х гаранты, якя можна было выкарыстовваць в якасц
стрымлваючых супраць праявлення агрэсó да яе тэрыторы.
Адказваючы на савецкя прапановы, пасол Польшы в Маскве Гжыбовск в размове з
Молатавым 11 мая 1939 заявв: УПольшча не лчыць магчымым заключэнне пакта аб
узаемадапамозе з СССР у сэнсе практычнай непагчымасц аказання дапамог
Савецкаму Саюзу з боку Польшчы, а мжтым Польчша зыходзць з таго прынцыпа, што
пакт магчыма заключаць тальк на вмовах узаемнасцФ.
[10] Польшча, звязаная абавязкам, не магла паставць пад пагрозу сваю
цэласнасць суверынтэт. Аднак польскя вайсковыя дыпламатычныя чыновнк не
разлчыл рэальных магчымасцяв Францы Англó в выпадку пачатку вайны.
Англя, на той час, не мела рэальных вайсковых магчымасцей прыйсц на дапамогу
Польшчы, Францыя мела неэфектывную армю (падцвердзлася в першыя тыдн вайны
на немяцка-французскай мяжы). Таксама Польшча не магла меркаваць аб тым, што
гэтым кранам было выгодна каб вайсковыя дзеянн пачался не на х межах, ц
каля х, а недзе далёка на всходзе. Такм чынам польскае кравнцтва паступла
неабдумана вступавшы в саюз з кранам мевшым автарытэт, але не мевшым
дастаткова сл для дапамог, а немцы, наадварот, добра пралчл стуацыю
зразумел, што вайсковая дапамога Польшчы з боку Англó Францы будзе
неэфектывнай.
Абстановка в самой Польшчы таксама была давол складанай. Был розныя палтычныя
слы, якя па рознаму ставлся да вырашэння знешнепалтычных праблем. Адныя
адзначал сурТёзную пагрозу з боку Германó, ншыя выступал за супрацовнцтва
з ёй супраць СССР. Напрыклад, вцэ-дырэктар палтычнага дэпартамента МЗС
Польшчы 18 кастрычнка 1938 г. у размове з саветнкам пасольства Герман Р.
Шэля адзначыв: УПытанне аб Карпацкай Рус мае для нас вырвшаючае значэнне.Кал
Карпацкая Русь атайдзе да Венгры, то Польша будзе згодна затым выступць на
баку Германó в паходзе на Савецкую РасюФ.
[11] У запс размовы ад 26 студзеня 1939 мж мнстрам замежных справ
Польшчы Ю.Бекам Рыбентропам па пытанню УАб палтыцы в адноснах да Савецкага
СаюзаФ адзначаецца, што Рыбентроп Узнов прапанавав супрацовнцтва между
Германяй Польшчай у гэтай вобласц.Бек не скрвыав, што Польша прэтэндуе на
Савецкую Украну на выхад да Чырвонага мораФ.
[12]
Рыхтуючыся да развязвання вайны Германя павнна была адэкватна ацанць
супернкав, зрабць выбар дзе кал распачынаць ванныя дзеянн. Адным з
сурТёзных сапернкав падавалася Францыя, адак зараз распачаць дзеянн супраць
яе замнала Польшча. Гэты тэсс падцьварджаецца зваротам А.Гтлера да вермахта
ад 22 жнвня 1939 г.: У Для мяне было зразумела, што канфлкт з Польшчай рана
ц позна наступць. Такое рашэнне я прыняв ешчэ ввесну, хаця меркавав, што
спачатку УпайдуФ на Захад, а тольк пасля на Усход.Але нельга не звяртаць уваг
на небяспечную стуацыю. Выступаючы са зброяй супраць заходнх кран, я
меркавав усталяваць магчымае супрацовнцтва з Польшчай.Зараз мне стала
зразумела, што Польша выступць супраць нас са зброяй у выпадку нашага
канфлкта з Захадам.Ф[13] Рыхтуючыся да
вайны з Польшчай Гтлер безумовна ведав, што яе саюзнк яшчэ не падрыхтаваны
да вайны з Германяй. Таму спачатку быв распрацаваны план нападу на Польшу, а
затым на заходня дзяржавы. Алеж узнкала пытанне як будзе паводзць сябе в
такх абставнах СССР, асаблва кал вермахт дойдзе да яго межав. Зараз у 1939
годзе, Германя засцерагалася взброеннага сутыкнення з СССР, бо в вайсковыых
адноснах яна была не дастаткова моцнай. Тым больш пасля ваенных дзеянняв у
Польшчы пагрозы з боку кран Захада нямецкая армя рэальна не змагла б
супрацстаяць Чырвонай Армó. У сувяз з гэтым у пачатку 1939 года германскае
кравнцтва прапанавала Савецкаму Саюзу заключыць гандлёвую дамову. Але зараз
савецкае кравнцтва лчыла немагчымым пачынаць перамовы аб пашырэнн
гандлёва-эканамчнага супрацовнцтва з-за напружанасц в адноснах мж СССР
Германяй, апошняя стала шукаць магчымасц х паляпшэння. Таксама гэта было
звязана з актывзацыяй знешнепалтычнай дзейнасц Англó Францы. У красавку
1939 г. пачался англа-французска-савецкя перамовы аб уваходжанн СССР у
каалцыю з заходнм дзяржавам, што вызвала натуральную занепакоеннасць
Германó. Але вжо 17 красавка 1939 г. МЗС Германó арымав наступнае пасланне
савецкага пасла А.Меркалава: УСавецкая палтыка завсёды была прамалнейнай.
Савецкая Рася нкол не скарыстае разнагалосс Германн з заходнм кранам,
не жадае х абвастрэння. У Расó няма прычын, каб яна не магла знаходзцца з
Германяй у нармальных адноснах. Пачынаючы з нармалзацы, гэтыя адносны з
кожным разам магл б паляпшацца.Ф[14] А
праз два дн савек бок прадаставв псьмовыя вмовы дагавора аб узаемадапамозе
Англó Францы. Безумовна Гтлеру зараз раблася зразумела, што СССР вядзе
складаную гульню на два фронты.
Мж тым стуацыя в Европе вскладнялася: Польша яшчэ раз адкрыта заявла, што
не саступць Германó Гданьск ПаморТе, германскя дыпламаты пачал адкрыта
пагражаць Польшчы. З аднага боку актывзавался кантакты памж савецкм
нямецкм дыплматам аб дасягненн палтычнага паразумення мж Масквой
Берлнам. З другога боку СССР дэкларавав падтрымку полскай пазцы на конт
Гданьска Паморскх земляв. Далей 27 мая 1939 г. публкуецца праект саюэа
СССР заходнх кран супраць Польшчы, дзе адным з пунктав зТявляецца
неадкладная дапамога СССР з боку Англó Францы в выпадку вайсковага
канфлкта з Германяй.
Занепакояны такой стуацыяй германск бок пачынае больш актывна звяртацца з
прапановам да СССР з мэтай высвятлць яго саправдную пазцыю. Напрыклад
мнстр замежных справ германó Рыбентроп у прыватнай размове з савецкм
пасслом у Берлне СССР Астахавым прапанавав: УУ Прыбалтыцы можа хапць месца
для нас для вас. Рускя нтарэсы в дадзеным регёне не будуць сутыкацца з
нам. Што датычцца Польшчы., то в выпадку правакацый з яе боку мы вправмся з
ёю за тыдзень.Мы зможам прыйсц да дамовленнасц з Расяй у адноснах да
Польшы.[15] Пася такх прапанов можна
паставць пад сумненне вартасць перамов мж СССР Англяй Францыяй, якя
пачался 12 жнвня. Ёсць розныя меркаванн на гэты конт. Большасць даследчыкав
лчыць, што жнвеньскя перамовы не дал вынкав з-за неправамоцнасц
англйскх французскх вайсковых мсй на конт заключэння ваеннай дамовы ц
канвенцы, а таксама адмовы Польшчы на пропуск савецкх войск праз яе
тэрыторыю. ( хоць вядома, што в жнвн 1939 польскае кравнцтва мела
даставерныя дадзеныя аб рыхтававшымся нападзе на Польшчу з Боку Германó). Ёсць
ншае меркаванне, 12 жнвня, в дзень пачатку перамов з Англяй Францыяй
Молатав, праз Астахава дав згоду абмеркаваць Упольскае пытаннеФ
савецка-нямецкя дамовы. Такм чынам, СССР вёв вельм складаную гульню на два
франты, перамовы з Захадам был афцыйныя, а з Германяй тайныя. Факт
англа-французска-савецкх перамов выкарыстоввався як сродак уздзеяння на
Германю для адстойвання свах пазцый на перамовах, да таго ж перамовы з
саюзнкам магл зТявляцца выдатным варыянтам, кал Германя раптам адмовлася
б ад супрацовнцтва з Саюзам. Такая пазцыя СССР была вельм вдалай: пры
дасягненн дамовленасцей з Германяй СССР мог спынць прерамовы с Захадам
спасылаючыся на адмову в выкарыстанн Румынó Польшчы в якасц плацдарма для
аказання дапамог саюзнкам нанясення вдару па Германн, а кал
германа-савецкя дамовленасц не дасягнуты Ц уступаць у каалцыю з саюзнкам.
Пачынаючы з 12 жнвня германск бок працягвав актывзаваць свае намаганн. 14
жнвня Рыбентроп адаслав у Шуленбургу в Маскву спецыяльную нструкцыю, дзе
казалася, што Германя дасць згоду на прапановы СССР. Савецкае кравнцтва
зразумела, што Германя гатова сц на зблжэнне. Але Молатав жадав атрымаць
папярэднюю згоду на надпсанне пакта аб ненападзе. Таму перамовы з Захадам был
працягнуты да 21 жнвня. 15 жнвня пасол Шуленберг паведамв Молатаву аб
гатовнасц Рыбентропа на афцыйны взт у СССР. 17 жнвня м был перададзены
наступныя прапановы мнстра замежшых справ Германó: Рыбентроп прапановвав
заключэнне пакта аб ненападзе срокам на 25 гадов, перадав абяцанн павплываць
на Японю з мэтай змены яе пазцы в адноснах да СССР. Молатав адказав
прапановай падпсаць гандлёвую дамову, а затым пакт аб ненападзе. У вынку 19
жнвня 1939 г. была заключана савецка-германская гандлёвая дамова. Яна
прадугледжавала паставку у Гераманю сыравны, узамен на атрыманне СССР крэдыта
на закупку абсталявання для прамысловасц. Разам з тэкстам дамовы Савецк Саюз
перадав Германó праект пакта аб ненападзенн. Таксама савецкм бокам была
выставленая спецыяльная вмова: УПакт быдзе дзейсны тольк в тым выпадку, кал в
дадатак да яго будзе падпсаны спецыяльны пратакол, як будзе адлюстровваць
нашыя нтарэсы в той ц ншай галне знешняй палтык як стане спецыяльнай
часткай пактаФ.[16]
Такм чынам СССР сам зТяввся нцыятарам сакрэтнага дадатковага пратаколу да
дагавора аб ненападзенн ад 23 жнвня 1939 г. Менавта гэты пратакол вызначыв
лёс Польшчы зараз ншых старан пазней. Аднак нельга пагацца з тым тэзсам,
што менавта СССР зТввся галовным вновнкам таго, што зарылася з Польшчай 1
верасня 1939 г. Адказнасць трэба вскласц на все тыя бак што не знайшл
магчымасцяв, ц не захацел перапынць будучы ход падзей на перамовах
Францы, Англó, Польшчы, СССР нш. кран. Тольк Германю можна
безапеляцыйна назваць нцыятарам усх тых няшчасцяв, якя ахапл сусвет 1
верасня 1939 г.
Гераманскае кравнцтва 20 жнвня знов (зараз гэта А. Гтлер зрабв асабстым
зваротам да .Стална) паставла пытанне аб часе прыезду в Маскву Рыбентропа,
21 быв атрыманы становчы адказ з датай 23 жнвня.
[17] У такх знешненпалтычных абставнах Англя Францыя схл Польшчу
даць згоду на вядзенне польска-савецкх перамов на конт аказання дапамог СССР
у выпадку нападзення на яе Германó. Але зараз было вжо позна. Савецкае
кравнцтва зрабла канчатковы выбар.
23 жнвня а 12 гадзне мнстр замежных справ Германó ахм фон Рыбентроп
прыбыв у Маскву. Перамовы завершылся вначы 24 жнвня, х вынкам стала
падпсанне УДоговора о ненападении между Германией и Советским Союзом
[18], вядомага зараз як УПакт МолатаваЦРыбентропаФ. Таксама тады быв
падпсаны сакрэтны датковы пратакол, як мев асаблвае значэнне для лёсу
еврапейскх кран асаблва Польшчы. На конт Польшчы в гэтым дакуменце
адзначалася: Ф.2. У выпадку тэрытарыяльна-палтычнай перабудовы абласцей, якя
вваходзяць у склад Польскай дзяржавы, мяжа сфер нтарэсав Германó СССР будзе
прыблзна праходзць па лнó рэк Нарэва, вслы Сана. Пытанне, ц зТявляецца
в абаюдных нтарэсах пажаданым заховванне самастойнасц Польскай дзяржавы
якм будуць межы гэтай дзяржавы, можа быць канчаткова высветлена тольк в
рэчышчы далейшага палтычнага развцця.Ф[19]
Трэба адзначыць, што вжо само снаванне такога дакумента, як пакт аб
ненападзе памж дзяржавам, што не маюць агульнай мяжы зТвлявся нонсенсам у
дыпламатычнай практыцы павнны быв выклкаць насцярожанасцт польскх
правячых колав. Было натуральна зразумела, што кал мяжы няма, а пакт снуе,
падпсавшыя яго дзяржавы, гэтую мяжу збраюцца всталяваць. Так адбылося.
Ужо 24 жнвня ядбылося паседжанне польскага врада на якм выпрацоввался
адносны да пакта МолатавЦРыбентроп. Была распачата частковая маблзацыя
войска, актывзавался перамовы польскага врада з Англяй на конт вайсковага
саюза. Польск врад быв упэвнены, што Велкабрытаня золее спынць нямецк
напад па Польшчу. У сваю чаргу англйскя, а з м польскя дыпламаты
памылкова адводзл СССР ролю назральнка в польска-германскам канфлкце.
Яны меркавал што падпсанне пакта 23 жнвня мае пад сабой жаданне сутыкнуць
Германю з Англяй Францыяй, а затым, аслабленым вайной працвнкам,
навязаць сваю палтыку. Акрамя таго, англйскя прапановы па врэгулявянню
стуацы был прынятыя афцыйнай Варшавай, чым сарвал сарвал правядзенне
повнай маблзацы польскай армó.
25 жнвня в Лондане быв падпсаны польска-брытанск дагавор аб саюзе. 28 жнвня
мж Молатавым германскм паслом Шуленбургам было дадаткова падпсана
тлумачэнне да Усакрэтнага дадатковага пратаколуФ, дзе вдакладнялася, што Умяжа
сфер нтарэсав Германó СССР будзе прыблзна праходзць па лнó рэк Пса,
Нарэва, Всла, Сана.Ф[20]. 31 жнвня
1939 года на паседжанн ВС СССР пакт УМолатавЦРыбентропФ быв ратыфкаваны, а 1
верасня в 4.45 ранцы вермахт пачав уступленне на тэрыторыю Польшчы, тым самым
распачавшы ²-ю сусветную вайну.
З самага пачатку вайны нямецкая дыпламатыя всяляк падштурховвала Савецк Саюз
выканаць свае абавязк выступць супраць Польшчы з усходу каб ускласц
развязванне вайны на Саюз (размовы Шуленбурга з Молатавым 3, 9 верасня).
Але . Сталн, ствараючы бачнасць нейтралтэту да таго, што робцца ля гранц
яго дзяржавы всяляк адцягвав выступленне Чырвонай Армó. Заключывшы дагавор
аб ненападзе з Германяй ён разлчвав, што в вынку нямецка-польскае вайны
Англя Францыя, якя мел дагаворы з Польшчай, будуць уцягнуты в вайну
супраць Германó, такм чынам вайна зяцягнецца, што будзе накарысць СССР.
Саправды праз тры дн 3 верасня, згодна з прынятым раней абавазкам, Англя
Францыя абвесцл вайну Германó. Аднак сваечасовай эфектывнай дапамог
польскай армó яны не аказал. А падзе на польскм фронце, негледзячы на
мужнае супрацвленне палякав, разввался вельм мклва трагчна для
польскага боку. Дарэчы, да сенешняга часу сярод польскх гсторыкав пераважае
меркаванне аб рэальных магчымасцях польскай армó супрацьстаяць нямецкаму
нападу, каб ей не перашкодзв Уудар у спнуФ нанесены Чырвонай Армяй, але на
нашу думку гэта не адпявядае рэчаснац. Тая абстановка, што склалася на
польска-германскм фронце да сярэдзны верасня 1939 не пакдала шансав на
хоць якя паспяховыя абарончыя дзеянн. Пасля двух першых тыдняв вайны
германа-польск фронт вжо распався тольк асобныя частк груповк
польскай армó залявана працягвал весц баявыя дзеянн. Германская армя
аперуючы вялкм танкавым матарызаваным часткам, заняла галовныя
прамысловыя цэнтры 16 верасня замкнула кальцо акружэння польскх войск на
всход ад Варшавы. Нямецкя войск выйшл на лню Львов Ц Уладзмр-Валынск
Ц Брэст Ц Беласток. Асновныя ваенныя слы Польшчы паля гэтай кампанó
фактычна был разгромлены.
З другога боку нельга пагадзцца з меркаванем распавсюджаным в савецкай
гстарыяграфó, аб тым, што савецкая ваенная акцыя не планавалася была
вызваная тольк склавшымся становшчам. 9 верасня на настойлвыя прапановы
Шуленбурга распачаць вайсковыя Молатав заверыв, што вось вось УпачнемФ што
савецкя войск чакаюць пакуль падзе Варшава. 10 верасня ён заявв паслу, што
Усавецк врад выкарыстоввае прасовванне нямецкх войск, каб упэвнцца, што
Польшча распалася што СССР неабходна прыйсц на дапамогу вкранцам
беларусамФ[21]. Дарэчы гэты тэзс быв
зразумелым для народа адмяжоввав СССР ад бачання яго агрэсарам. У сродках
массавай нфармацы была распчата кампаня з мэтай зняць з сябе адказнасць за
вайсковыя дзеянн высвятлць рэакцыю замежжа на плануемую акцыю. Яскравым
прыкладам яе можа служыць публкацыя УО внутренних причинах военного поражения
ПольшиФ.[22] 10 верася перыядычны друк
паведамляв аб спыненн звальння в запас з Чырвонай Армó, аб правядзенн
частковага прызыву рэзервстав, пакольк германа-польская вайна прымае
пагражаючы характар патрабуе захадав па абароне краны.Ф
[23] 11 верасня быв аддадзены загад аб утварэнн на базе вайсковых акруг
Беларускага Укранскага франтов. З 11 верасня забаранялася публкацыя
дадзеных аб грузавых перавозках пакажчыках прамысловасц, прымался
спецыяльныя меры ахове прымысловых ншых важных абТектав.
Вайсковыя дзеянн Чырвоная Армя не пачынала. А вцск на савецкае кравнцтва
взмацнявся: Масква атрымала дэпешу, дзе заявлялася, што кал Рася не пачне
наступ на всходзе Германя ваенныя дзеянн спынць створыць на захопленых
землях буферныя дзяржавы (польсквю, укранскую, беларускую). Аднак паляпшэнне
знешнепалтычнай стуацы на всходзе СССР (15 верасня заключана
савецка-японскае перамрТе) рашэнне саюзнкав (12 верасня на нарадзе в
Авле(Францыя))не вступаць у актывныя баявыя дзеянн з Германяй змянл
пазцыю савекага кравнцтва. Акрамя таго 13-14 верасня перадавыя намецкя
частк пераправлся праз Буг перайшл Улню КерзанаФ, уступаючы в Усавецкую
сферу нтарэсавФ. 16 верасня в 16.00. у частках Чырвонай Армó пачал зачытваць
загад аб выступленн в вызваленчы паход на захад (аперацыя павнна была пачацца
17 верасня в 5.00.). Вечарам тагож дня Молатав сустрэвся з паслом Германó
Шуленбургам заявв, што 17-18 верасня Чырвоная Армя перайдзе
савецка-польскую мяжу, каб абаранць народы Заходняй Беларус Заходняй
Украны в сувяз з распадам Польшчы, дэзавуацыяй у сувяз з гэтым
савецка-польскх дамовленасцяв магчымасццю пагрозы беларускаму укранскаму
насельнцтву всходнепольскх замель з боку трэцх дзяржав.
[24] Потым гэтыя аргументы стануць асновай ноты перададзенай польскаму паслу
Гжыбовскаму.[25] Далей, у дзве гадзны
17 верасня асабста Сталн вызвав да сябе Шуленбурга в прысутнасц Молатава
Варашылава заявв, што а 6-й гадзне ранцы пачнецца савецк наступ, а затым
запатрабавав ад нямецкага боку прыказу германскм войскам не перасякаць мяжу па
лнó БеластокЦБрэстЦЛьвов. Таксама Шуленбург быв азнаёмлены з тэкстам ноты
падрыхтаванай для пасла Польшчы Гжыбовскага. Ноччу, а 3-й гадзне Вацлав
Гжыбовск атрымае гэтую ноту, падпсаную Молатавым, ад намеснка мнстра
замежных справ СССР Ул. Пацёмкна. Польк пасол, пакдаючы кабнет Пацёмкна,
ноту не прыняв яна была даставлена в пасольства Польшчы курТерам. У 5.05
Гжыбовск перадае радыёграму польскаму враду в Крамянец, дзе паведамляе аб
савецкай агрэсó. А в гэты час войск Беларускага Укранскага франтов вжо
пачал пераход савецка-полькай мяжы, пачавшы Увызвольны паходФ. Такм чынам
адбылося абТяднанне Заходняй Беларус Заходняй Украны в адзнай савецкай
дзяржаве.
Пасля лквдацы Польскай дзяржавы адбывся друг взт германскага мнстра
замежных справ у Маскву. Тады, 28 верасня 1939г., мж Молатавым Рыбентропам
быв падпсаны ГерманаЦсавецк дагавор аб дружбе мяжы мж СССР Германяй.
[26] Тады ж был падпсаны Даверчы пратакол два сакрэтных дадатковых
пратакола. Найбольш значным з х быв адзн з сактэтных дадатковых пратаколав,
дзе мяжа вызначанная пратаколам ад 23 жнвня 1939г. мянялась такм чынам, што
тэрыторыя Лтовскай дзяржавы трапляла в сферу нтарэсав СССР, а Люблнскае
ваяводства частка Варшавскага ваяводства адыходзла да сферы нтарэсав
Германó.[27] Дагавор утрымлвав карту,
дзе вызначалася новая мяжа мж Германяй СССР. Яна адразу была надрукаваная
савецкх газетах (гл. дадатак).
Напрыканцы гэтага раздзела будзе лагчным звярнуцца да пытання аб юрыдычным
замацаванн заходнх межав СССР. Кал в жнвн 1942г. польск эмгранцк врад
выкарыстав у ране польскя вайсковыя частк, якя был сфармраваны в СССР
згодна з польска-савецкай дамовай ад 30 лпеня 1941 г., а затым у 1943 г.
стала адкрыта праводзць антысавецкую палтыку, урад СССР 25 красавка 1943
г. разарвав адносны з урадам Польшчы.
Так паварот падзей прывёв да забеспакенасц саюзнкав па антыгтлеравскай
кааалцы. У сувяз з гэтым на працягу Масковскай канфэрэнцы мнстрав
замежных справ СССР, ЗША, Вялкабрытанó, прадставнк Англó ЗША
прадпрымал папытк дабцца ад СССР аднавлення дыпламатычных зносн з урадам
Польшчы. Дэлегацыя СССР выступала за незалежную Польшчу, але такая пазцыя
па польскаму пытанню не задавольвала н ЗША, н в першую чаргу Англю. Таму
пытанне аб межах Польшчы, у першую чаргу аб усходнх, а дакладней аб будучын
Заходняй Беларус Заходняй Украны, было знов паднята саюзнкам СССР на
Тэгэранскай канферэнцы в кастрычнкуЦснежн 1943 г.
Гэтае пытанне абмярковывалася, у асновным, на працягу двухбаковых англа-савецкх
перамов. Савец бок прапановвав прыняць у якасц мяжы Улню КерзанаФ (была
установленая в 1919 г. кранам Антанты), якая супадала б з этнаграфчнай мяжой
польскага народа праходзла па лнó
ГроднаЦЯловкаЦНямравЦБрэстЦДарагустЦУсцлуг на всход ад Грубешава, праз
Крылов, далей на захад Равы Рускай, на всход Перамышля да Карпат. Пасля
пацяглай дыскусó па пытанну, У.Чэрчыль згадзвся на всталяванне усходняй мяжы
Польшсы па Улнó КерзанаФ, а заходняй Ц па Улнн рак ОдэрФ. Такм чынам было
прызнана права народав Заходняй Беларус Заходняй Украны заставацца в
складзе СССР.[28]
У ходзе барацьбы палякав з германскай акупацыяй у Польшчы взнкла народная
нацыянальная влада Ц Краёва рада народава. 21 лпеня 1944 ёй быв заснаваны
Польск камтэт нацыянальнага вызвалення (ПКНВ), як зТявлявся выканавчым
органам Рады. Ён быв падтрыманы СССР, але не прызнавався н польскм
эмгрантсм врадам, н ЗША, н Англяй. Але дзякуючы пазцы савецкага врада
эмгрантск польск урад Мкалайчыка быв вымушаны пайск на кантакты з ПКНВ в
жнвн 1944 г. в Маскве распачался перамовы мж эмгранцкм польскм врадам
ПКНВ. У кастрычнку яны был працягнуты з удзелам Стална Чэрчыля . На х
Мкалайчык працягвав патрабаваць заходнебеларускя заходневканскя земл,
але ПКНВ гэтыя патрабаванн не падтрымалв, як не адпавядаючыя нацыянальнаму
прынцыпу. СССР заняв такую ж пазцыю.[29]
Тым не меньш, урад Мкалайчыка, пры падтрымцы ЗША Англó, працягвав
патрабаваць земл Заходняй Беларус Украны. Таму пытанне аб усходняй мяжы
Польшчы знов стала прадметам дыскусó на Крымскай канферэнцы кравнков
саюзных дзяржав. У вынку працяглага абмеркавання быв прыняты савек праект па
Польшчы. Савецка польская мяжа была вызначана па нацыянальнаму прызнаку т.е. па
Улнó КерзанаФ, з адступленнем ад яе в некаторых раёнах на 5-8 км на карысць
Польчшы.[30]
Такм чынам было вырашана пытанне аб всходняй мяжы Польшчы. Але галовнае, што
канчтковае мравое прызнанне атрымав факт узТяднанн Заходняй Беларус з
БССР, якое пачалося 17 вераня 1939 г з аперацы Чырвонай Армó было
замацавана дэкларацыяй Нарднага схода Заходняй Беларус, законам УАб
узТяднанн Заходняй Беларус з БССРФ як прынала сеся ВС БССР 12 снежня 1939
г.
[1]
[2]
[3] История внешней политики СССР. Т. 1. 1917-1945 гг. М. 1976. С. 283, 284.
[4]
[5]
[6] Bergman A. Najlepszy sojuznik Hitlera. Londyn, 1981, S.12.
[7] Gregorowicz S. Polska ЦZSRR: stosunki
polityczne. 1925-1939. Warszawa, 1995, S. 153.
[8] Gregorowicz S. Polska ЦZSRR: stosunki
polityczne. 1925-1939. Warszawa, 1995, S. 165-166.
[9] Turlejska M. Pok przed kleska: 1.09.1938-1.09.1939. Warszawa, 1965, S. 400.
[10] Документы внешней политики. 1939 год. Т. 22. Кн. 1. М. 1992. С. 357.
[11] СССР в борьбе за мир накануне Второй
мировой войны (сентябрь 1938 - август 1939 гг.). Документы и материалы. М.
1971. С. 82.
[12] Там жа. С. 171.
[13] Zmowa: IV rozbior Polski. Warszawa, 1990, S.47.
[14] Lojek J. Agresja 17 wrzesnia 1939. Warszawa, 1990, S.19.
[15] Bergman A. Najlepszy sojuznik Hitlera. Londyn, 1981, S.25
[16] Документы внешней политики, 1939
год. т.22, книга первая, М., 1992, с.618-619.
[17] История внешней политики СССР. Т. 1, С. 391.
[18] Россия. ХХ век. Документы. 1941 г. В 2-х кн. Кн. 2. М. 1998. С. 576.
[19] лСпадчына, 1994, №1, с.84.
[20] Россия. ХХ век. Документы. 1941 г. В 2-х кн. Кн. 2. М. 1998. С. 578.
[21] Gregorowicz S. Polska ЦZSRR:
stosunki polityczne. 1925-1939. Warszawa, 1995, S. 207.
[22] лПравда, 1939, 14 сентября.
[23] Парсаданава В. Польша, Германия и
СССР между 23 августа и 28 сентября 1939 // Вопросы истории, 1997, №7, С.21.
[24]
[25] Документы и материалы по истории
советско-польских отношений, Т.4, Москва, 1973, С.178.
[26] Россия. ХХ век. Документы. 1941 г. В 2-х кн. Кн. 2. М. 1998. С. 585.
[27] Там жа. С.586.
[28] Тегеранская конференция
руководителей трех союзных держав Ц СССР, США и Великобритании. 28 ноября - 1
декабря 1943 г. Сборник документов. М. 1984. С. 150.
[29] История внешней политики СССР. Т. 1. С. 470.
[30] Крымская конференция руководителей
трех союзных держав Ц СССР, США и Великобритании. 4-11 февраля 1945 г. М. 1984.
С. 120, 147.
