Реферат: Беларуская мова у двадцатыя гады ХХ стагоддзя
Мнстэрства адукацы Рэспублк Беларусь
Беларуск Дзяржавны Унверстэт нфарматык Радыёэлектронк
Рэферат на тэму:
УБеларуская мова в 20я гады XX стагоддзяФ
Выканав:
Праверыв:
Студэнт гр. 251004
Ламака С.В.
Мядзведзев Андрэй ЮрТевч
Мнск, 2002 г.
Змест
Уступ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....3
Пачатак беларусзацы пасля утварэння БССР . . . . . . . . . . . 4
Беларуская лтаратурная мова сстэма стыляв . . . . . . . . . . . 7
Граматыка для школ Бранслава Тарашкевча . . . . . . . . . . . . 9
Заключэнне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....13
Уступ
Пачатак 20 стагоддзя азнаменавався прыкметным ажывленнем кнгаведавецкай
дзейнасц. У гэты час арганзуюцца беларускя выдавецтвы УЗагляне сонца у
наша аконцаФ, УНаша нваФ, УМнчукФ, УПалачаннФ ншыя. Выдаюцца першыя
дапаможнк для школ Цетк УПершае чытанне для дзетак-беларусавФ (1906), К.
Каганца УБеларуск лемантар, або першая навука чытанняФ (1906), Я. Коласа
УДругое чытанне дзячей беларусавФ (1909).
Маючы пэвныя здабытк в галне вывучэння беларускай мовы в 19- пачатку 20
стагоддзя, беларускае мовазнавства значных поспехав дасягнула пасля 1917 г.
Ужо в 1918г. Был надрукаваны першыя падручнк па беларускай мове, сярод х
найбольшае значэнне мела УБеларуская граматыка для школФ Бранслава
Тарашкевча. Автар яе давал паслядовна вызначыв граматычныя рысы беларускай
мовы, дакладна сфармулявав асновныя прынцыпы правлы беларускай арфаграфó.
УГраматыкаФ зТявлася асновай для складання ншых падручнкав па беларускай
мове, найперш Я. Лёска, паклала пачатак навуковай распрацовцы правапсных
граматычных норм беларускай мовы.
Пачатак беларусзацы пасля утварэння БССР
Пасля утварэння БССР (1919) пачалася беларусзацыя всх сфер жыцця, з 1924 г.
беларуская мова стала дзяржавнай. У 20-я гады ХХ стагоддзя нтэнсвна
папвняецца новым словам словнк беларускай мовы, распрацовваюцца пытанн
арфаграфó граматык, фармруюцца формы лтаратуронага вымавлення
словавжывання. На беларускай мове працуюць афцыйныя дзяржавныя установы, у
тым лку урад рэспублк. Мноства газет, часопсав друкавалася на беларускай
мове, выдавался навуковыя працы, стваралася беларуская навувковая
тэрмналогя па всх галнах навук.
У 1920-я гады бурна разввалася лекскалогя лекскаграфя. Лекскалогя Ц
гэта раздзел мовазнавства, як вывучае лекску. Неабходнасць пашырыць
унармаваць лексчныя сродк беларускай мовы, даць усм патрэбныя даведнк
абумовл нтэнсвную распрацовку выданне розных словнкав, як правла,
перакладных. Адной з першачарговых задач гэтага часу стала стварэнне
беларускай нацыянальнай тэрмналогó, здольнай абслуговваць усе важнейшыя
сферы сацыяльна-грамадскага жыцця рэспублк. У пачатку 1921г. Да
ажыццявлення гэтай задачы прыступла Навукова-тэрмналагчная камся, а в
1922г. Заснаваны на яе базе нстытут беларускай культуры. На працягу 1922-
1930-х гадов было апрацавана выдадзена 24 тэрмналагчныя галновыя
словнк (выпуск): па граматыцы, логцы, батанцы, геаграфó ншыя. Выйшл
з друку:
УРуска-беларуск словнкФ М. Г. Гарэцкх (1918)
УНевялчк беларуска-масковск словнкФ М. Гарэцкага (1919)
УПрактычны расйска-беларуск соловнкФ М. Байкова М. Гарэцкага (1924)
УБеларуска-польска-расейска-лацнск батанчны словнкФ М. Байкова
А. Барановскага (1927)
УБеларуская правная тэрмналогяФ М. Гутковскага (1927)
УБеларуска-расйск словнкФ М. Байкова С. Некрашэвча (1925)
УРасйска-беларуск словнкФ гэтых жа автарав (1928) ншыя.
ЗТявлся буйныя лекскаграфчныя працы дыялектнага характару Ц УВцебск
краёвы словнк: МатэрыялыФ М.. Каспяровча (1927), УПадручны беларуска-
польск словнкФ Б. Друцкага-Падбярэскага (Вльня, 1929), УКраевы словнк
ЧэрвеньшчыныФ М. В. Шатэрнка (1929).
Актывна вывучаецца лексчны матэрыял народных гаворак. М. Я. Бойков, П. А.
Бузук, . В. Вовк-Левановч, Я. Ф. Карск, М. . Каспяровч, С.М. Некрашэвч,
П. А. Растаргуев ншыя выступаюць у друку з артыкулам рэцэнзям,
заахвочваюць грамадскасць вывучаць мясцовыя гаворк, рыхтуюць публкуюць
нструкцы практычныя парады па зборы апсанн дыялектнага матэрыялу. У
гэты ж час распачынаецца абмеркаванне спрэчных пытанняв беларускага
правапсу, граматык графк, якое стала асновнай тэмай Акадэмчнай
канферэнцы в 1926 г. завяршылася в 1933г. выданнем нстытута мовазнавства
АН БССР УПраекта спрашчэння беларускага правапсуФ. Пасля яго абмеркавання
врад БССР прыняв пастанову УАб зменах спрашчэнн беларускага правапсуФ,
якая впершыню в гсторы беларускай мовы стала афцыйным законам. Пастанова
абвясцла агульнадзярдавным, гэта значыць абавязковым пры вядзенн
справаводства, у кнгадрукаванн, школьным выкладанн ншыя пэвныя нормы
беларускага правапсу. На аснове пастановы в 1934 годзе быв выдадзены
УПравапс беларускай мовыФ, як дзейнчав да 1 студзеня 1958 года.
На рубяжы 1920-30х гг. Распрацовкай пытанняв беларускай мовы займаецца П. А.
Бузук. Яго цкавл пераважна пераходныя беларускя гаворк, што мяжуюць з
укранскм. У 1928 г. ён публкуе абагульняльную працу па беларускай
дыялекталогó Ц УСпроба лнгвстычнай геаграфó Беларус. Частка 1. Фанетыка
марфалогя. Гаворк Цэнтральнай Усходняй Беларус суседнх мясцовачцей
Украны Вялкарасó в першай чвэрц ХХ в.Ф. Вывучэннем беларускх гаворак у
той час займался некаторыя рускя, польскя вкранскя моваведы.
Паасобныя завваг спецыяльныя артыкулы па беларускай дыялекталогó
апублкавал Г.А. льнск, М.В. Коген, Л. Асовск, М. Дурнаво, В. Ганцов, .
Р. Галанав нш.
Беларуская лтаратурная мова сстэма стыляв
Новыя гстарычныя умовы, у якх апынулася беларуская лтаратурная мова,
стотна закранул яе словнк фразеалогю. Далейшае развцце навук, тэхнк
культуры, мжнародныя абмены кантакты выклкал паявленне шматлкх новых
слов зваротав самай разнастайнай семантык стылстычнай афарбовк.
Словнк беларускай мовы папвнявся розным шляхам: у вынку стварэння новых
слов словазлучэнняв на уласнай мовнай базе, шляхам запазычвання, за кошт
багацццяв народнай гаворк.
Сярод слов, што взнкл в гэты час для абазначэння розных паняццяв новых
грамадскх адносн, навук, тэхнк, культуры побыту нашых сучаснкав,
вялкае месца займаюць спецыяльныя тэрмны Ц той пласт лекск, як быв
вельм слаба распрацаваны в дакастрычнецк перыяд. Беларуская грамадска-
палтычная, юрыдычная, навукова-тэхнчная ншая спецыяльная тэрмналогя
выпрацоввалася замацоввалася давол складаным шляхам на працягу довгача
часу.
Пасля Кастрычнцкай рэвалюцы адбылся стотныя змены в сстэме стыляв
беларускай лтаратурнай мовы. Кал да рэвалюцы беларуская мова выконвала
абмежаваныя культурна-грамадскя функцы Ц выкарыстоввалася пераважна в
мастацкай лтаратуры, то пасля атрымання ею права грамадзянства павстала
вострая неабходнасць в пашырэнн яе функцый на все сферы дзяржавнага
адмнстратывнага справаводства, асветы, навук, культуры г. д. А значыць
трэба было развваць новыя стыл Ц афцыйна-дзелавы, навуковы, грамадска-
публцыстычны.
Асаблвага росквту дасчягнув стыль мастацкай лтаратуры. Яго мовна-выявленчыя
сродк папавнялся найперш за кошт далейшага асваення багаццяв жывой прыроднай
гаворк, фальклору. Лтаратурныя творы 20-х гадов заповнл словы выразы, в
якх адлюстроввала рамантычнае светаадчуванне светаразуменне маладога
пакалення: новая ранца Ц прозалаць зарнц, сонцатканыя словы, срэбрашумныя
заве г.д.
Адсутнасць цвердай стылстычнай нормы в лтаратурнай мове у 20-х Ц 30х гг.
стварала для псменнкав паэтав шырокя магчымасц у атборы выкарыстанн
мовна-выявленчых сродкав.
Граматыка для школ Бранслава Тарашкевча
Вядомы беларускi грамадскi i палiтычны дзеяч, публiтысцыст, лiтаратуразнавец,
мовазнавец i перакладчык Б.А. Тарашкевiч нарадзiвся 20 студзеня 1892 г. у
засценку Мацюлiшкi (цяпер Лiтва). Скончыв гiсторыка - фiлалагiчны факультэт
Петраградскага внiверсiтэта (1916), працавав у iм прыват-дацэнтам грэчэскай i
лацiнскай мов. З 1918 г. загадвав культурна-асветнiцкiм адзелам
Пецярбургскага аддзялення Беларускага нацыянальнага камiсарыята. У 1919 г.
выкладав Беларускую i грэчаскую мовы в Мiнскiм педiнстытуце, у 1920 г. -
загадвав беларускiм сектарам дэпартамента асветы так званай Сярэдняй Лiтвы, у
1921 - 22 г. працавав дырэктарам Вiленскай беларускай гiмназii i быв адным з
кiравнiков Таварыства беларускай школы. У 1922 г. выбраны паслом (дэпутатам)
сейма Польшчы, узначалiв у iм Беларускi пасольскi клуб. За абарону правов
беларускага насельнiцтва i палiтчную дзейнасць у студзенi 1927 г. арыштаваны
i асуджаны на 12 гадов турэмнага зняволення. У 1930 г. з мэтай дыскрэтытацыi
яго выпусцiлi на волю, але праз год знов арыштавалi i в лiстападзе 1932 г.
асудзiлi на 8 гадов катаржнай турмы. У вераснi 1933 г. быв абменены на
савецкага палiтвязня i жыв Маскве, працавав у Мiжнародным аграрным iнстытуцце
загадчыкам адзела Польшчы i Прыбалтыкi. У маi 1937 г. арыштаваны i па
беспадставным абвiнавачаннi в шпiёнскай дзейнасцi на карысць Польшчы 29
лiстапада 1938 г. расстраляны.
лБеларуская граматыка для школ Б.А. Тарашкевiча - праца, у якой упершыню
былi вызначаны правапiсныя i граматычныя нормы сучаснай беларускай мовы.
Надрукавана в 1918 г. паралельна кiрылавскiмi i лацiнскiмi лiтарамi в
знакамiтай друкарнi Марцiна Кухты в Вiльнi. Выхад яе найлепш адпавядав
задачам нацыянальнага адраджэння беларускага народа, сярод якiх асаблiва
важнымi былi - упарадкаваць выдавецкую справу i школьнае навучанне на роднай
мове. Спробы стварыць граматыку беларускай мовы, распрацаваць правiлы
перадачы яе на пiсьме рабiлiся яшчэ в мiнулым стагоддзi в сувязi з
друкаваннем запiсав фальклору i творав тагачасных беларускiх пiсьменнiкав.
Быв назапашаны вялiкi фактычны матэрыял пра асаблiвасцi жывой гаворкi
беларусав. Гэты матэрыял абагульнiв i паповнiв Я.Ф. Карскi. Апiсанню
структуры жывой беларускай гаворкi (яе фанэтыкi, марфалогii, сiнтаксысу) ен
прысвяцiв тры кнiгi 2-га тома манаграфii лБеларусы. Але правапiсныя i
граматычныя нормы беларускай мовы да выхаду граматыкi Тарашкевiча заставалiся
па сутнасцi нераспрацаванымi. Грамадска-палiтычныя абставiны не спрыялi
спробам лiтаратурнай апрацовкi беларускай мовы, паколькi афiцыйна не
прызнавалася самастойнай мовай i друкаванне на ёй усяляк абмяжоввалася. Ды i
практыка беларускага кнiгадрукавання не магла адразу даць адказ, якiя рысы
зТявляюцца найбольш тыповымi для беларускай мовы i iх неабходна замацаваць у
якасцi яе лiтаратурных норм.Толькi на пачатку 20 ст., калi выдавецкая справа
на беларускай мове пашырылася i склалiся пэвныя традыцыi беларускага
кнiгадрукаваня, стыхiйна выпрацавалiся асобныя правiлы пiсьма i граматыкi,
якiя, аднак, не былi апiсаны i замацаваны адпаведным чынам, а таму нярэдка
парушалiся. Гэта прыводзiла да непаслядовнасцi, разнабою в друку,
перашкаджала навучанню беларускай мове.
З прапановай стварыць граматыку беларускай мовы звярнувся Я. Купала ад iмя
Беларускага выдавецкага таварыства в Вiльнi да Тарашкевiча яшчэ в 1913 г.,
калi той быв студэнтам 3-га курса Пецярбургскага внiверсiтэта. Да напiсання
граматыкi, паводле слов самога Тарашкевiча, заахвочвай яго акадэмiк А.А.
Шахматав. Ён жа i кiравав працай Тарашкевiча над граматыкай. Значную дапамогу
аказав яму i акадэмiк Я.Ф. Карскi. Сваiм натхнiцелем у працы Тарашкевiч
называв яшчэ нямецкага прафесара-славiста Р. Абiхта, якi крыху раней, але
таксама в 1918 г., выдав на беларускай мове невялiчкую брашуру лПросты спосаб
стацца в кароткi час граматным. Граматыку Тарашкевiч выдав ужо пасля
заканчэння внiверсiтэта, дзе атрымав вучоную стэпень кандыдата фiлалогii.
Дасканальна спецыяльная падрыхтовка автара, дапамога такiх дасведчаных
вучоных, як Шахматав i Карскi, - усё гэта спрыяла таму, што яго граматыка, у
адрозненнi ад iншых тагачасных беларускiх граматык (Б. Пабочкi, А.Смолiч, А.
Луцкевiча, Я. Станкевiча), аказалася найбольш удалай. Складзенная проста, з
арыентацыяй на вучня, але на высокiм навукова-метадычным узровнi, яна
задаволiла найбольш надзенныя патрабаваннi выдавецкай i школьнай практыкi,
атрымала всеагульнае прызнанне i тым самым надала беларускай мове неабходную
ёй унармаванасць. У сваёй працы Тарашкевiч выйшав за мяжы власна граматыкi-
марфалогii i сiнтаксысу (як гэта было прынята в тагачаснай лiнгвiстыцы). Яго
праца складаецца з наступных раздзелав: 1. Гукi; 2. Часцiны мовы; 3. Падзел
слова; 4. Правапiс; 5. Сказ. Такiм чынам, апiсваюцца все взровнi мовнай
сiстэмы з пункту погляду iх нарматывнасцi, правiл перадачы на пiсьме. Гэта
хоць i сцiслы, але повны падручнiк беларускай мовы. Правiлы в iх сфармуляваны
дакладна,даходлiва, iлюструюцца прыкладамi. Для iх замацавання даюцца заданнi
з тэкстам, узятымi з творав беларускiх пiсьменнiкав i фальклору. Тарашкевiч
здолев, як нiхто да гэтага, выявiць галовныя заканамернасцi беларускай
лiтаратурная мовы, гiстарычна-абумовленную сувязь яе фанэтыка-граматычных рыс
найперш з цэнтральнымi беларускiмi гаворкамi. Улiчваючы традыцыi беларускага
кнiгадрукавання, ён замацававу фанетычны прынцып напiсання галосных, а для
перадачы зычных - марфалагiчны, з некаторымi адхiленнямi в бок фанетычнага
прынцыпу, каб адлюстраваць спцеыфiку беларускай мовы. Асобна быв
распрацаваны правапiс запазычаных слов у адпаведнасцi з тым, наколькi яны
асiмiлiравалiся з беларускай мовай: тыя, што вжываюцца давно, пiшуцца, як
вымавляюцца, а тыя, лшто вжываюцца в кнiжках i в кнiжнай мове i да народу не
дайшлi або дайшлi нядавна, заховваюць на пiсьме пэвныя адметнасцi той мовы,
з якой яны взяты. Увогуле правiльна былi вызначаны галовныя граматычныя
катэгорыi беларускай мовы, характэрныя для яе формы словазмянення.
Сфармуляваная в граматыцы правiлы атрымалi всеагульнае прызнанне, многiя
замацавалiся в сучаснай беларускай лiтаратурнай мове. Аднак некаторыя з iх
былi не зусiм добра распрацаваны. Збытковнымi аказалiся асновныя катэгорыi i
паралельныя формы скланення i спражэння, якiя автар уводзiв, каб адлюстраваць
спецыфiку беларускай мовы або i па той прычыне, што некаторыя тыповыя рысы яе
на тыя часы яшэ выразна не вызначалiся. Автар усведамляв, што зрабiв толькi
пачатак нармалiзацыi беларускай мовы, што патрыбна далейшае вдасканаленне яе
норм. Рыхтуючы 5-е выданне граматыкi, ён значна перепрацавав i даповнiв яе.
На аснове граматыкi Тарашкевiча хутка сталi выходзiць падручнiкi беларускай
мовы iншых автарав. З выхадам граматыкi Тарашкевiча пачався працэс
стабiлiзацыi норм сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы, быв створаны грунт
для яе далейшай граматычнай распрацовкi, удасканалення власцiвых ёй
структурных элементав.
У 1991 г. выдавецтва лНародная асвета узнавiла 5-е(1929) выданне граматыкi
факсiмiльным спосабам.
Заключэнне
Намаганням лепшых прадставнков беларускай мовы лтаратуры, навук
культуры беларуская мова в канцы 1920-х Ц пачатку 30-х гадов дасягнула
высокага взровню развцця. У канцы 30-х працэс беларусзацы став
запавольвацца, беларуская мова пачынае выцясняцца з розных сфер выкарыстання.
Нягледзячы на гэта, беларуская лтаратурная мова разввалася, назапашвалася
яе лтаратурная навуковая спадчына.
Такм чынам, в перадваенны час нстытутам мовы лтаратуры АН БССР быв
сабраны найбагацейшы дыялекталагчны матэрыял, як, на жаль, беззваротна
загнув у полым Вялкай Айчыннай вайны.
Лiтаратура:
Б.I.Сачанка, УБеларуская моваФ
Падручнк УБеларуская моваФ, Мнск, 1999
Беларуская Энцыклапедыя.
Л. М. Шакун, УГсторыя беларускай лтаратурнай мовыФ
