Реферат: Фольклорная спадчына
Беларускi дзяржавны тэхналагiчны унiверсiтэт
на тэму
лБеларускi фальклор Ц скарбнiца этнiчнай культуры беларусав
Студэнт 1-ага курса, факультэта ХТ i Т,
палiграфiчнае абсталяванне i сродкi апрацоукi iфармацыi,
Левiн Дзмiтрый Уладзiслававiч.
Мiнск. 1999 г
Змест.
1. Уступ
2. Беларускiя
казкi
2.1 Казк пра жывёл
2.2 Чарадзейныя казк
2.3 Сацыяльна Ц бытавыя казкi
3. Анекдоты
4. Легенды
5. Прымхлцы
6. Паданнi
7. Бывалцы
8. Загадкi
Уступ
Казка
На календары вечнасц - канец XX стагоддзя, эпоха навукова -
тэхнчнай рэвалюцы, эпоха бёнк электронк... Узброены ведам
чалавек ужо абганяе сёння самую смелую казачную фантазю, самыя
няврымслвыя мары. Фантазю казак абганяе, а сама казка, як
н дзвна, не старэе, у нябыт не адыходзць. Можна нават сказаць -
наадварот, у апошн час попыт на гэты вд вуснапаэтычнай народнай
творчасц прыкметна взрос працягвае павышыцца. Гэта датычыць,
зразумела, беларускага казачнага эпасу, беларускай казк.
Жывая цкавасць, якую выклкае беларуская народная казка в сучаснага
чытача, не выпадковая: яна абумовлена, несумненна, яе высокм дэйна -
мастацкм якасцям непавторнай нацыянальнай своеасоблвасцю. Глыбокая
народная мудрасць, высокая паэтычнасць вобразав, нязломная светлая
вера в чалавека, у яго слы магчымасц, маральная цнатлвасць
чысцня, непаравнаны, непераймальны гумар вострая сатыра, прастата
даступнасць зместу, займальнасць апавядання , нарэшце, саправднае
мовнае чарадзейства, - вось некаторыя з гэтых вартасцей, якя завсёды
прываблвал прываблваюць да беларускай казк вдзячных чытачов
слухачов.
Усе беларускя казк класфкуюцца звычайна па трох асновных
раздзелах: казк пра жывёл, чарадзейныя казк
сацыяльна - бытавыя. Казк пра жывёл лчацца найбольш
старажытным па паходжанн, змястовнай сутнасцю сваёй яны взыходзяць
яшчэ да такх раннх форм першабытнага светапогляду, як анмзм
(адушавленне) антрапамарфзм (ачалавечванне). Трэба бачыць у х
таксама далёкя водгук татэмзму - адной з самых старажытных
рэлгй чалавецтва, сутнасць якой складала вера в татэма - агульнага
для данага роду якой-небудзь жывёлы ц раслны продка.
Чарадзейныя казк па свам паходжанн таксама належаць да найбольш
старажытных. Галовнае в х зместе - гэта мары спадзяванн людзей на
лепшае жыццё в будучым, х мкненн пакараць сабе слы прыроды
перамагчы сацыяльнае зло, а таксама х барацьба з чужаземным
ворагам - заваёвнкам. Гэты змест раскрываецца своеасаблва - у
вобразах карцнах фантастычных, звышнатуральных, цудадзейных.
Сярод навелстычных сацыяльна - бытавых казак найбольш каштовнасць у
беларускм фальклоры маюць, несумненна, казк антыпанскя
антыцарковныя, пазначаныя вострай сацыяльнай накраванасцю. Колькасць
тых другх вельм значная. Прычыну гэтага трэба бачыць у тым, што
беларуск селянн цярпев не тольк жорстк сацыяльны прыгнёт,
увасоблены в вобразе пана - прыгоннка, але таксама цярпев жахлвы
вцск нацыянальны рэлгйны. Адмовны персанаж баларускх
антыпрыгоннцкх казак - амаль завсёды - пан-чужаземец, як не тольк
лупв тры скруры з мужыка, але яшчэ таптався па ягонай душы,
насмхався з яго мовы звычаяв, бесперапынна абражав яго
нацыянальную годнасць.
Гэтак жа бязлтасна, як з панам, абыходзцца герой беларускх казак
са лсвятым айцамû всх масцей : папам, ксяндзам, дзякам.
Прадметам сатырычнага адлюстравання в антыклерыкальных казках часцей за
всё зТявляюцца такя тыповыя рысы духовнкав, як ханжанства
крывадушнасць, прагавтасць нахабства, паразтызм амаральнасць.
Значную частку беларускага казачнага эпасу складаюць творы, у якх
высмейваюцца ганьбуюцца розныя заганы в чалавечым характары - такя,
скажам, як непачцвыя адносны да бацьков, нетактовнасць, зайздрасць,
дурнота, мкненне пажывцца за чужы кошт многя ншыя. Гэтыя
творы, адлюстровваючы этычныя погляды народа, яго маральныя прынцыпы,
яго разуменне дабра зла, называюць усе рэчы свам мёнам,
недвухсэнсовна ясна, не прыбегаючы да алегорый, не карыстаючыся
намёкам. Многя з х зТявляюцца взорам сатырычнай гумарыстычнай
творчасц народа.
Лёс розных жанрав беларускага казачнага эпасу склався неаднолькава.
Сярод сучасных запсав казак пра жывёл чарадзейных новых, не
вядомых раней сюжетав, амаль не сустракаюцца. У паравнанн з гэтым
казкам, жывыя традыцы якх вдавочна затухаюць, пэвнай жыццястойкасцю
жыццяздольнасцю вылучаюцца казк сацыяльна - бытавога зместу
рэалстычнага характару. Характэрныя змены назраюцца в змесце
паэтыцы тэкстав, якя бытуюць : прыкметнае парушенне разбурэнне
кананчнай формы, адаптацыя фабулы в адпаведнасц з сучасным дэйна -
эстэтычным патрабаванням, адчувальныя, з аднаго боку, страты в
апсальнасц, у малывнчасц, у казачнай абраднасц , з другога
боку, узмацненне прытчавасц, прыспешванне цкавасц скарачэнне шляху
да закладзенага в творы маральна - фласофскага сэнсу, жыццёвага врока,
павучання. Тлумачыцца гэта не тольк сучасным вмовам бытавання
казак, але псхалогяй сённяшняга спажывца фальклору.
За довгя стагоддз свайго снавання народная казка ввабрала в сябе
пачуцц думк многх пакаленняв, абагульнла сацыяльны мастацк
вопыт тысяч мльёнав людзей, таму набыла такя дэйна - мастацкя
вартасц, такую глыбню зместу дасканаласць паэтычнай формы, што
сёння можа служыць адным з магутных сродкав маральнага, сацыяльнага
эстэтычнага выхавання моладз.
Анекдот
Адносны да анекдота в сучаснай айчыннай фалькларыстыцы можна
характарызаваць як досыць супярэчлвыя. На думку адных даследчыкав
народнай творчасц, анекдоты - гэта тыя ж самыя сацыяльна - бытавыя
казк, тольк значна меншага, невялкага абТёму ; прынцыповых
адрозненняв ад названага жанру казак у х няма. Ёсць, аднак, ншы
пункт гледжання, паводле якога анекдот, пры всёй яго несумненнай
блзкасц да сацыяльна - бытавой казк, зТявляецца асобным жанрам
народнай вусна - апавядальнай творчасц. Больш таго - жанрам незвычайна
актывным жыццяздольным у нашы дн, чаго нельга сказаць н пра
казк, н пра легенды прымхлцы, н пра паданн бывалцы.
У чым жа трэба бачыць жанравую адметнасць анекдота в паравнанн з
казкам? Па-першае, анекдот - твор цалкам сатырычнай або гумарыстычнай
прыроды, твор абавязкова, папросту кажучы, смешны. Па-другое, анекдот
вызначаецца гранчнай сцсласцю мастацкай формы; у адрозненне ад
казк, ён абавязкова аднаэпзодны, не ведае разгорнутай экспазцы,
дыялог яго вельм не многасловны, дзеянне завязваецца, развваецца
даходзць да кульмнацы мгненна. Па-трэцяе, гэта - эстэтычны лэфект
нечаканасцû в канцовцы твора: анекдот абавязкова заканчваецца
неспадзяванай сатырычнай або гумарыстычнай развязкай, у якой
скандэнсавана вся ударная сла камчнага, увесь смех.
У аснову многх анекдотав пакладзены, трэба думаць, саправдныя
недарэчныя, смешныя выпадк здарэнн, якя мел месца в жыцц. Але
в большасц сваёй яны, несумненна,- плод фантазó народа, яго жывога,
дасцпнага розуму.
Легенды
З усх жанрав гэтак званай неказачнай фальклорнай прозы найблжэй да
казак, дакладней - да чарадзейных казак, стаяць легенды.
Легенда, як народнае мастацкае апавяданне вызначаецца, па-першае,
своеасоблвым спалучэннем рэальнага фантастычнага, звычайнага
дзвоснага, па-другое, пачаткова-зыходнай установкай на вытлумачэнне ,
па-трэцяе, выразна павучальным характарам. У легендах шмат
фантастычнага - непаравна больш, чым у блзкх да х духам давнны
гстарычных паданнях аб далёкм мнулым. Прынцыповая рознца мж м
в тым, што паданне рэальны жыццёвы факт упрыгожвае, аздабляе
выдумкай, у тым лку - фантастычнай, а легенда мкнецца выдуманае,
створанае фантазяй выдаць за саправднае, за рэальнае. Апрача таго,
дзвосныя зТявы падзе в легендах вытлумачваюцца - чаго мы нкол
не бачым у казках.
Легенда прыйшла в наш фальклор заняла в м сваё адметнае месца
в часы всталявання на землях усходнх славян хрысцянства. Прыйшла на
змену больш старажытнай за яе язычнцкай прымхлцы, якую, аднак, не
выцеснла, а пачала жыць разввацца побач, многае взявшы ад сваёй
папярэднцы яшчэ больш - ад самой жывой рэчаснасц новай эпох.
У аснову легендарнага сюжэта эвычайна кладзецца яксц цуд,
неверагоднае здарэнне, з удзелам людзей стот звышнатуральных, з
умяшаннем сл цудадзейных.
Пра што складался легенды? Пра стварэнне свету, пра паходжанне
жывёл, птушак насякомых, пра святых Бога, пра пекла рай, пра
вну пакаранне за яе, пра дабрачыннасць взнагароджанне за яе,
пра чалавечую долю смерць - пра многае ншае.
Прымхлца
Прымхлца (ад слова - прымха) - гэта невялчкае вуснае апавяданне
аб нейкм незвычайным, цудадзейным , як правла, лстрашным здарэнн,
удзельнкам ц сведкам якога нбыта быв сам апавядальнк або добра
знаёмы ц нават блзк яму чалавек. Якя ж гэта такя страшныя,
цудадзейныя здарэнн? Ну, скажам, сустрэча з нячысцкам, з вурдалакам,
з дамавком, са змяным царом, з русалкаю з ншым падобным
стотам - прадставнкам гэтак званай нжэйшай народнай дэманалогó.
Выток гэтага цкавага, самабытнага жанру апавядальнай вуснапаэтычнай
творчасц тояцца в глыбокай давнасц, у пэвных асаблвасцях
старажытнага светапогляду, у дахрысцянскх язычнцкх уявленнях.
Асновай для яго взнкнення далейшага развцця паслужыла вера
чалавека в снаванне надпрыродных сл, у магчымасць розных
чарадзейна-магчных перавтварэнняв, дзвосных праяв цудав.
Галовная вызначальная рыса прымхлц у тым, што усе яны, без
выняткку, звязаны з такою зТявай светапогляднага парадку, як
прымхлвасць.
Паданне
Паданне, будучы таксама, як казка ц легенда, вусным мастацкм
апавяданнем, ад гэтых папярэднх стотна адрознваецца тым, што
зместам свам звязана з якой-небудзь канкрэтнай падзеяй гстарычнага
жыцця-быцця народа прымацавана да пэвнай мясцовасц. Часцей за всё
яно (паданне) вырастае з нейкай падзе мясцовай гсторы. Установка
на гстарызм - найбольш характэрная рыса падання. Адсюль грамадская
функцыя паданняв перш за всё - пазнавальна-нфармацыйная.
стотнай прыкметай многх паданняв зТяляецца х растлумачальны
характар - мкненне даць адказ на пытанн: адкуль што взялося, як
взнкла гэтак называецца. Вытлумачыць, напрыклад, паходжанне назвы
пэвных населёных пунктав, рэк рэчак, азёр крынц, курганов,
лесу, паляны, балота нш. У беларускм фальклоры большасць паданняв
менавта такога зместу. Астатня - х меншасць - звязаны з лёсам
жыццём пэвнай асобы, канкрэтнага чалавека, нечым выдатнага цкавага.
Што да асаблвасцей мастацкай формы падання, то яна не вызначаецца
той традыцыйнай кананчнасцю, устойлвасцю кампазцыйна - структурных
элементав, што власцва казкам. Сюжет у м, як правла, аднаэпзодны,
часам зусм няма выразна акрэсленага сюжета, няма такх
характэрных для казачнай прозы кампанентав, як агульныя месцы,
пастаянныя формы, дыялог, зачын, канцовка.
Бывалца
Бывалца - вуснае мастацкае апавяданне пра жыццё надзе не
так далёкага мнулага, расказанае адметнай, лскладнай, рытмзаванай
збольшага рыфмаванай мовай.
Тэмай, зместам, характарам адносн да рэчаснасц бывалцы блзкя да
бытавых казак. З казкам х зблжае тое, што у х, таксама, як
у казках, шмат выдумк. Але выдумка найбольш такая, што не выходзць
за рамк рэальнага магчымага. У адрозненн ад казак бывалца не
карыстаецца традыцыйным прыёмам казачнай паэтык.
Галовнае, што вызначае власнае жанравае аблчча бывалцы, што
абТядноввае досыць разнародныя в тэматычных в мастацкх адноснах
творы, - гэта х складная, блзкая да вершаванай, мова.
У жывой практыцы народа, у яго штодзённай мовнай практыцы
сустракаецца безлч вобразных, афарыстычных, крылатых выразав, якя або
выказваюць нейкую закончаную, самастойную павучальную думку, або
трапным паравнаннем ц вдалым намёкам характарызуюць пэвную зТяву,
рысу чалавека, узаемаадносны памж людзьм, або проста впрыгожваюць
гутарку дасцпным каламбурам, нечаканай грой слов, да месца
падкнутай складнай жартавлвай заввагай, парадай, пажаданнем. У першым
выпадку мы маем справу з прыказкам, у другм - з
прымавкам, у трэцм - з прыгаворкам. Што датычыць прыказак,
то можна прывесц такя: лАдна пчала многа мёду не наносць,
або лДзе няма работы, там няма ахвоты лдзеш на чужую старану -
пльнуйся, каб не было сараму . Вельм цкавыя ёсць прымавк:
лПражыв век - н сабака, н чалавек, лШто яму законы, кал суддз
знаёмы, лЧыста ходзць, дык н чыста жыве г.д.
Усе гэтыя трапныя, крылатыя выразы з давнх часов карыстался
карыстаюцца в народзе вялкай любовю.
Не трэба забываць пра такя рэчы, як народныя прыкметы,
таксама праклёны.
Загадкi
Нельга не сказаць некальк слов аб загадках. Гэта не
будзе навнай, кал я скажу, што гэты жанр народна - паэтычнай
творчасц зараз зусм загне. Па-першае, вельм многя старыя,
традыцыйныя загадк практычна вжо не могуць снаваць пашырацца
сярод сучаснай дзятвы моладз па той прычыне, што з народнага
побыту канчаткова знкл зТявы прадметы, якя лягл в аснову х
метафарычных вобразов. Някай кемлвасц здольнасц вобразна
мыслць не хопць, каб разгадаць, напрыклад, загадку пра цэп, якм
малацл збожжа, кал ты нкол гэтага цэпа не бачыв. Па-другое,
загадк в народзе амаль перастал складацца.
Казк, легенды, анекдоты, прымхлцы, паданн, бывалцы, мудраслов,
народныя прыкметы, загадк - всё гэта ёсць та фальклорная спадчына,
якая зТявляецца крынцай беларускай культуры на працягу вжо многх
стагоддзяв.
ЛТАРАТУРА:
1. лНародныя казк-байк, апавяданн мудрасловû пад рэдакцыяй
Н. С. Глевча
2. лДрэва кахання, складальнк А. . Гурск
Hacker CorporationЩ
HP DeskJet 690C (Times New Roman/12/Ж)
All rights are reserved.
