Реферат: Нацыяцальная мадэль свету беларуса i адлюстраванне яе у розных пластах беларускай культуры
БЕЛДЗЯРЖУНВЕРСТЭТ
Рэфератывная работа па тэме
лНацыяцальная мадэль свету в беларусав
адлюстраванне яе в розных пластах беларускай культуры
студэнта 1 - ага курса
фласофска - эканамчнага факультэта
Пачабут А.М.
Мнск, 1996.
ПЛАН РЭФЕРАТА:
I. Мастацтва першабытнаабшчыннага ладу на тэрыторы Беларус.
II. Мастацтва Беларус в IV - XIII стст.
Дойлдства.
III. Мастацтва Беларус в XIII - XVI стст.
Абарончае дойлдства.
I. ЗТявленне мастацтва в жыцц чалавека адносцца да далёкага
перыяду гсторы, кал ён пачав ствараць прадметы хатняга вжытку
прылады працы. У працэсе практычнай дзейнасц в нашага продка пачало
абуджацца пачуццё прыгажосц. Яго прыцягвала гармоня навакольнага
прыроднага асяроддзя, чалавечага цела. У час палявання ён любавався
грацыёзным спрытам звера. Усё гэта не магло не адбцца на прадметах
быту, якя вырабляв першабытны чалавек.
Сведчанне ранняй рамеснай дзейнасц на тэрыторы сучаснай Беларус -
старажытныя археалагчныя помнк. Даследаванне прылад працы, выявленых
пры раскопках, паказвае: гэта не тольк прадметы хатняга вжытку, але
в пэвнай ступен творы прыкладнога мастацтва. Першыя прыкметы
взнкнення выявленчага мастацтва в Беларус адносяцца да эпох позняга
палеалтун н- прыкладна 22 - 25 стст. назад. Пры даслядаванн стаянк
першабытнага чалавека в вёсцы Елсеевчы Бранскай вобласц знойдзена
шмат караляв з ракавнак некальк пласцнак з бвня маманта,
упрыгожаных геаметрычным арнаментам, невялкая пятнаццацсантыметровая,
выразаная таксама з бвня маманта, статуэтка жанчыны. Формы яе цела
перададзены выразна пластычна, што сведчыць аб зарадженн в
першабытнага чалавека рэалстычнага вспрымання навакольнага свету.
У эпоху позняга палеалту людз пачал актывна впрыгожваць сваё цела
адзення. Магчыма, у гэтым праявлася натуральная прагада прыгожага.
На стаянках верхняга Прыдняпровя сустракаюцца падвеск з ракавн, з
прасвдраваных зубов лсцы, вовка, пацерачк з вапняковых трубачак
марскх чарвячков. Упрыгаженн дапавнялся касцяным трубачкам,
арнаментаваным падовжаным нарэзкам. У эпоху неалту (V-IV
тысячагоддз да н. э.) асновным дасягненням першабытнага чалавека
был: выраб больш дасканалых - са шлфаванага каменя - прылад працы
збро, посуду з глны, пражы з валакнстых раслн.
З разлажэннем у першым тысячагоддз да нашай эры першабытнабшчыннага
ладу ва всходнх славян пачынае мяняцца характар х гаспадарчай
дзейнасц. У сувяз з развццём земляробства вялкае значэнне набывае
вытворчасць рамесных вырабов. Здабыча ковка жалеза адкрыл вялкя
магчымасц для развцця кавальскага ювелрнага рамёствав.
Удасканаленне майстэрства рамеснкав мела вялкае значэнне для развцця
дэкаратывнага - прыкладнога мастацтва. Тагачасныя рамяство мастацтва
был цесна звязаны. Нярэдка в адной асобе выступав рамеснк,
мастак.
Да часов першабытнаабшчыннага ладу адносцца зараджэнне манументальнай
скульпуры. Тэматыка яе вызначалася язычнцкай мфалогяй.
У дрыгавчов, радзмчав крывчов, што насялял тэрыторыю сучаснай
Беларус, было давол шмат язычнцкх бажаствов, якм яны пакланялся
прыносл ахвяры, чые скульптуры стварал. На жаль, большасць з
х, асаблва дравляных, не захавался да нашага часу.
З прыняццем старажытнай Руссю хрысцянства все язычнцкя далы был
зншчаны. Да нас дайшло лтаральна некальк каменных выяв. Прыгадаем
тыя, што вявляюць найбольшую цкавасць. Чатырохтварны дал, знойдзены
в 1848 г. у раце Збруч, мае выгляд чатырохграннага слупа, завершанага
галавой з чатырма тварам. Так званы лшкловск дал знойдзены в
1963 г. на беразе рак Серабранка - прытока Дняпра. Гэта
манументальная скульптура з пясчанка мае вышыню 120 см вагу 250
кг. Форма яе - цылндрычная. Твар старажытнага бажества взбуйнены в
паравнанн з фгурай. Вельм абагульненыя формы надаюць скульптуры
манументальнасць. Такая прымтывная апрацовка, напрыклад, уласцвая
галаве антрапаморфнага дала з каменя - ракушачнка вышынёй 46 см,
знойдзенага пры раскопках на вскране Слонма.
Язычнцкя культавыя выявы людзей жывёл знойдзены в ншых
месцах Беларус. Так, у развалнах старажытнага будынка в Вцебску
адшукана залатая статуя язычнцкага бога. Друг вд старажытных
манументальных скульптур - каменныя бабы. Найбольш цкавым сярод х
зТявлялся фгуры жанчын, знойдзеныя у Слонмскм раёне. Там жа был
выявлены каменныя скульптуры гусака, гадзюк ншых жывёлн.
Найбольш старажытным адлюстраваннем першага тысячагоддзя да нашай эры
зТявляецца фгурка з абпаленай глны вышынёй 3,5 см, якая вявляе
старога з барадой, зачасаным валасам (знойдзена паблзу вёск
Багушевчы Бярэзнскага раёна). Першабытнае мастацтва мае вялкае
пазнавальнае значэнне для вывучэння гсторы культуры Беларус.
II. Разглядаючы мастацтва Беларус гэтага перыяду, неабходна
падкрэслць яго непарывную сувязь з культурай усёй Старажытнай
Рус, адзначыць характэрныя асаблвасц, уласцвыя менавта беларускаму
мастацтву, своеасаблвасць нацыянальных помнкав дойлдства.
Агульнасць культурных сувязей правляецца в адзнстве будавнчай
тэхнк архтэктуры. Але пры едзнстве, што вынкае з традыцый
дойлдства Старажытнай Рус, архтэктура беларускх зямель разввалася
в некалькх самастойных напрамках. Сведчанне гэтага - помнк мясцовага
манументальнага дойлдства, якя захавался да нашага часу.
У эпоху Кевскай дзяржавы феадальнай раздробленасц на тэрыторы
сучаснай Беларус шырока развваецца горадабудавнцтва. Згодна з
летапсам, у IX - XI стст. узнкл гарады: Полацк (862), Турав (980),
Заславе (канец X ст.), Мнск Орша (1067). У х узводзяцца збудаванн
самага рознага прызначэння: княжацкя харомы, царквы, манастыры.
Да лку самых старых гарадов Беларус належыць Полацк. Ранняе
паселшча в раёне сучаснага Полацка взнкла на месцы вмацаванага
валам гарадзшча, размешчанага в нзовях прытока Заходняй Дзвны -
Палоты. На мяжы X - XI стст. гэта вжо быв добра вмацаваны горад,
плошча дзяцнца якога дасягала 7 га.
Першым з лку выдатных культавых збудаванняв Полацка ввогуле
заходнх абласцей Старажытнай Рус зТявляецца Сафйск сабор,
закладзены памж 1044 1066 гг. Грэчаскае слова лсафя лтаральна
азначала лмайстэрства, веды, мудрасць. Але хрысцянам сэнс яго
тлумачывся больш шырока звязвався, у прыватнасц, з дэяй чалавечай
ладнадумнасц супольнасцû.
Узводзл сабор усм мрам. Гэта быв галовны будынак не тольк
сталцы, але всяго княства. У вачах жыхаров Полацкай зямл
Сафйск сабор смвалзавав х аднадумнасць еднасць. Аб
першапачатковым яго выглядзе захавался супярэчлвыя звестк. У адных
крынцах храм гэты называецца сямкупальным, у другх - пяцкупальным.
У нашы дн ад старажытнага сабора застался асобныя частк падмуркав,
тры абсды (гранёныя выступы будынка), склеп частк внутраных
слупов. Фрагменты, што захавался, дазваляюць меркаваць, што в мнулым
гэты помнк архтэктуры быв в многм падобны на Кевскую Сафю, але
мев некаторыя адрозненн. Адной з арыгнальных асаблвасцей
полацкакага сабора зТявляюцца гранёныя абсды. Н в Кеве, н в
Новгарадзе такя абсды не сустракаюцца. Таксама характэрная рыса храма
в Полацку - адсутнасць абходных галерэй вежав. Дзякуючы гэтаму
вонкавы абТём збудавання выглядав больш велчным дынамчным.
У XVIII ст. гэты помнк архтэктуры повнасцю перабудавал: знкл
купалы, зТявлся дзве вежы на галовным фасаде. Сабор быв
перавтвораны ва уняцкую базлку.
Друг славуты архтэктурны помнк полацкай зямл - Спаса - Ефрасневская
царква, пабудаваная памж 1128 1156 гг. дойлдам аанам. Гэта
аднагаловая пабудова невялкага памеру, простага плана. Манументальнасць
яе знешняму выгляду надае ярусная вонкавая кампазцыя. Узведзена
царква па загаду славутай Ефраснн Полацкай. Збудаванне заняло
ганаровае месца в гсторы дойлдства паклала пачатак распавсюджанню
прамдальна - шатровых храмав у Расó, на Укране в Беларус.
Выдатны помнк старажытнай манументальнай архтэктуры - Барысаглебская
царква XII ст., якая дагэтуль узвышаецца на Замкавай гары г. Гродна.
Сцены невялкага храма выкладзены з чырвонай цеглы. У х умураваны
палраваныя плоскя цёмна - чырвоныя камян, а таксама керамчныя
плты, пакрытыя глазурай жовта - залатых брузова - зялёных танов.
Амаль восемсот гадов упрыгожваюць яны фасады пабудовы, але не
страцл сакавтасц чысцн колеру. Ствараецца люзя нкрустацы
каштовным каменям. У скляпенн верхня частк внутраных сцен был
вмураваны керамчныя гаршк - галоснк. Гэты дойлдск прыём змягчав
гук, забяспечваючы тым не менш добрую акустыку. Падлога храма была
пакрыта керамчным плткам зялёнага, жовтага, карычневага колеру,
што втварал арнаментальны дыван вялкай мастацкай выразнасц.
Барысаглебская царква, размешчаная на высокм абрывстым беразе Нёмана,
захавалася не повнасцю. Скляпенн яе купал знкл давно, павднёвыя
частка заходняй сцяны абваллся в вынку аповзня 1853 г.
Адным з найбольш значных помнкав дойлдства раннефеадальнай эпох на
тэрыторы Беларус была Благавешчанская царква у г. Вцебску (сярэдзна
XII ст.). Гэты аднакупальны, трохабсдны храм размяшчався на левым
беразе Заходняй дзвны. Архтэктура яго была простай, але выразнай:
сцены ажывлялся тольк павцыркульным клам вертыкальным
лапаткам. На жаль, зрайнаваны ён ужо в наш час.
III. Да XIII ст. звестк аб мураваных крапасных збудаваннях на
тэрыторы Беларус адсутнчаюць. Але вжо в перыяд феадальнай
раздробленасц распаду Кевскай дзяржавы зТявляюцца першыя мураваныя
збудаванн тыпу асобнай магутнай абарончай вежы, якая
абкружалася земляным дравляным вмацаванням. Падобныя вежы - данжоны
в VIII - XIV стст. был пашыраныя таксама в Польшчы, Скандынавó,
Прыбалтыцы, павночна - заходняй Рус, на Валын. З розных крынцав
вядома пра вежы в Полацку, Тураве, Гародне, Навагрудку, Бярэсц.
У раённым центре Камянец Брэсцкай вобласц да цяперашнх дзён
захавалася абаронна - вартавое збудаванне, вядомае як Белая Вежа.
Летапс сведчыць, што взведзена яна майстрам Алексай пры дапамозе
мясцовых жыхаров у XIII стагодз (памж 1276 1288 гг.). Вежа
круглая з вонкавым дыяметрам 13,6 м пры тавшчын сцен 2,5 м. Вышыня -
29,4 м. Пяць яе ярусав злучаны памж сабой унутранай лесвцай. А з
трэцяга яруса можна было дабрацца да верхняй пляцовк таксама па
каменных прыступках, што знаходзлся в товстых сценах. Агульная
плошча памяшканняв на всх паверхах дасягала 300 кв. м., што дазваляла
в час абароны размясцць шмат вонав. Змураваныя з цэглы сцены крыху
нахленыя внутр, не маюць звонку гарызантальных чляненняв завершаныя
буйным зубцам, адпаведным агульным прапорцыям вежы. У гэтым помнку
спалучылся кампазцыйныя, канструктывныя дэкаратывныя прыёмы
раманскай архтэктуры з раннегатычным.
У другой палове XIII ст. узнкла новая дзяржава - Вялкае Княства
Лтовскае. У гэты час у беларускм дойлдстве зТявляецца новы тып
манументальнага збудавання - замак, як спалучав у сабе
жылыя абарончыя функцы, а таксама задачы грамадскага
прадставнцтва. Заходня рубяжы ВКЛ аперазав цэлы ланцуг мураваных
замкав у Крэве, Лдзе, Меднках, Троках, Навагрудку, Гародне
Вльн.
Па планровачна - кампазцыйным вырашенн адзначаныя замк падзеляюцца
на два тыпы. Замк в Крэве Лдзе, пабудаваныя в першай палове
XIV ст., уявляюць тып замка - кастэл з рэгулярнай
формай плана тучным земляным вмацаванням. Яны взведзеныя на
нзннай мясцовасц на насыпным узвышшы абкружаныя ровам з вадою.
Магутныя мураваныя сцены (вышынёй каля 12 м, тавшчынёй 2,75 м)
утварал в плане неправльны чатырохвугольнк, блзк да квадрата.
Баявую моц сценав, якя завяршался крытым навясным галерэям
байнцам, узмацнял дзве квадратныя в плане вуглавыя вежы,
размешчаныя па дыяганал замкавага двара. Вежы вявлял з сябе
лаканчныя прызматычныя абТёмы без вонкавых гарызантальных гляненняв,
накрытыя чатырохсхльным шатрам. Унутры яны мел некальк ярусав,
перакрытых крыжовым нярвюрным скляпенням. Дапаможныя службы
размяшчался в дравляных пабудовах унутры двара в адрозненне ад
рыцарскх замкав - канветхавзав, якя мел па перыметры масвныя
мураваныя будынк з развтай сеткай памяшканняв.
Друг архтэктурны тып уявляюць нерэгулярныя замк в
Навагрудку Гародн, якя працягвал развваць традыцы вмацаваных
гарадзшчав дзядзнцав старажытных гарадов. Яны размяшчался на
натуральных узвышшах вышнёй 30 - 40 м мел в плане палганальную
форму, адпаведную рэльефу. Да канца XIV ст. аснову х складал
дравляныя сцены - гародн в спалучэнн з адной магутнай мураванай
вежай, якя был взведзеныя яшчэ в XIII ст.
Пасля разгрому Тэвтонскага ордэна в Грунвальдскай бтве (1410 г)
будавнцтва замкав агульнадзяржавнага прызначэння скарацлася, але
беларускае дойлдства в цэлым працягвала заховваць абарончы характар.
На мяжы XV - XVI стст. пашыралася будавнцтва прыватных замкав
. Вышэйшым дасягненнем нацыянальнага ваенна - нжынернага мастацтва
пачатку XVI ст. зТявляецца замак у Мры, як належав старажытнаму
праваславнаму феадальнаму роду ллнчав. Магутныя сцены, якя
втвараюць амаль квадратны замкнёны двор, пяць шматярусных вежав
был взведзены у 1506 - 1510 гг. Замак абкружал штучныя земляныя
вмацаванн - вал ров, праз як перакнуты развадны мост. Сцены мел
тры взровн бою. У нжняй частцы сценав прарэзаны амбразуры для
гарматав. На вышын 8 м унутры сценав шла галерэя з ружэйным
байнцам. Завяршала сцены баёвая пляцовка, пакрытая зубчатым
парапетам. Вежы маюць аднолькавы прынцып кампазцыйнай будовы.
Асаблвай магутнасцю вылучалася шасцярусная вежа - брама. Дэкаратывнае
аздабленне помнка заснавана на спалучэнн адкрытай цаглянай муровк з
украпнам камянёв атынкаваных арачных ншав, раструбай амбразур,
арнаментальных паясов. Разнастайны прапарцыянальны лад дэкор вежав
надаюць замку непавторны мастацк вобраз.
Падобныя кампазцыю, дэкор фартыфкацыйныя элементы мел
абарончыя царквы канца XV - пачатку XVI стст. у Полацку,
Супрасл, Сынковчах Мураванцы. Заснавальнкам гэтага тыпу культавых
будынкав зТяввся, верагодна, Сафйск сабор в Полацку, як в 1495 -
1501 гг. быв перабудованы набыв абарончыя абрысы. Самабытная
архтэктура цэрквав - крэпасцей склалася на аснове знтавання структуры
руска - взантыйскага крыжова - купальнага храма традыцыйных прыёмав
мясцовага дойлдства. Найбольш выдатным помнкам цэрквей - крэпасцей
лчацца цэрквы в Сынковчах Мураванцы.
Акрамя чатырохвежавых храмав - крэпасцей да беларускай готык належаць
яшчэ некальк старадавнх культавых будынкав, якя не маюць выявленых
абарончых прыстасаванняв. Гэта найбольш рання на беларускай зямл
мураваныя касцёлы XV - XVI стст. у вёсках шкалдзь, Уселюб,
Гнезна, а таксама Барысаглебская царква в Навагрудку. м уласцвыя
гатычная канструкця мысцовы характар дэкору: нярвюрныя скляпенн,
контрфорсы, стральчастыя прыёмы, товстыя сцены, аздобленыя взорам з
атынкаваных арачных ншав цёмнай перапаленай цеглы.
Менавта два помнк беларускага абарончага дойлдства: замак у Мры
царква - крэпасць у Сынковчах уключаныя в каталог шэдэврав
сусветнай архтэктуры.
Лтаратура:
1. лНародная асвета № 5, 6, 7 / 1994 г.
2. лРоднае слова № 8, 9 / 1993 г.
