Реферат: Белорусский фольклор
Змест:
1. Уводзны.................2
2. Беларуская вусна-паэтычная творчасць....3
3. Каляндарна-абрадавая паэзя........4
4. Замовы....................5
5. Прыказк прымавк..............6
6. Загадк..................7
7. Казк.....................7
8. Легенды паданн.............8
9. Анекдоты, жарты, гумарэск.........10
10. Прыпевк.................10
11. Пазаабрадавыя песн............11
12. Балады...................11
13. Народны тэатр..............12
14. Заключэнне................13
15. Прыклады................14
16. Спс лтаратуры..............18
Ёсць в простай яго [селянна] думцы, в шчырай навнай ноце яго песн, у яе
прыродных танах якаясь невядомая любасць, чаровная сла, якая прымушае шыбка
бцца сэрца; захапляе, уракае, нават самой прастатой цешыць.
Аляксандр Рыпнск.
Уводзны.
Яшчэ задовга да таго, кал мастацкае слова было зафксавана в помнках
псьменнасц, народ выявляв свае настро думы в песнях, казках, легендах
паданнях, якя был першым праявам яго мастацкай творчасц. Песн, казк,
паданн на працягу многх гадов стагоддзяв свайго бытавання перадавался,
станавлся выдатным творам мастацтва. б х адлюстроввался все
найважнейшыя асаблвасц народнага жыцця з самых далёкх часов: барацьба
чалавека з прыроднай стыхяй, яго мары, меркаванн, любов да радзмы
нянавсць да ворагав, глыбок антымзм.
Многя фальклорныя творы стварался бытавал пры пэвных акалчнасцях нЦннннннн
у час свят, працы. Яны суправаджал працовную дзейнасць чалавека (працовныя
песн), дапамагал в выхаванн дзяцей (песн-калыханк, дзцячыя песн,
загадк, казк), перадавал новым пакаленням жыццёвы вопыт мудрасць (
легенды, паданн, прымавк, прыказк нш.). Пашыраючыся в пазнейшы час,
фальклорныя творы вплывал нават на развцце псьмовай лтаратуры. Вусная
паэзя народа завсёды жывла паэзю лтаратарав, псьменнкав, была
невычэрпнай крынцай дэй, вобразав, спосабав мастацкага адлюстравання жыцця
беларускага народа.
Вусная народная творчасць Ц важнейшая частка духовнай культуры народа Ц
надзвычай добра захавалася не тольк в памяц беларусав, але в актывным
бытаванн, адыграла вялкую ролю в нацыянальнай самасвядомасц, в развцц
лтаратуры мастацтва; яна плённа вплывае сёння на працэсы нацыянальнага
адраджэння. Тэрмн фальклор, як взнк у сярэдзне XIX ст., у перакладзе
азначае народная мудрасць. Фальклор у яго вузкм, флалагчным
значэнн Ц адзн з вдав народнага мастацтва, як адлюстроввае рэчаснасць у
вобразах, створаных пры дапамозе паэтычных слов. Фальклорны працэс завсёды
адбываецца в межах традыцы, абапраецца на папярэдн вопыт, выкарыстоввае
мастацкя каштовнасц, якя належаць усяму народу. Фальклор узнк раней, чым
псьменнасць , натуральна, бытавав тольк в вуснай перадачы. Або са
зТявленнем псьменнасц довг час перадача з вуснав у вусны таксама была
адзным шляхам распавсюджвання фальклору. Але народ знаёмвся не тольк з
песняй, казкай, прыказкай, прымавкай, легендай, але з узорам лепшай
псьмовай лтаратуры. Калектывнасць, вуснае бытаванне, варыянтнасць Ц рысы,
уласцвыя тольк фальклору якм ён прынцыпова адрознваецца ад мастацкай
лтаратуры. Фальклорныя творы адрознваюцца ад творав псьмовай лтаратуры
некаторым асаблвасцям мастацкай формы. Гэта в першую чаргу традыцыйная
паэтыка, выпрацаваная народам на працягу стагоддзяв. Традыцыйная народная
смволка, разнастайныя формы, пастаянныя эптэты, метафары, паравнанн ншыя
вды тропав, асаблвасц кампазцы надаюць вуснай паэзó спецыяльны каларыт.
Гэтыя мастацкя сродк характэрны для старадавнх класчных форм народнай
творчасц, для многх творав, што взнкаюць у наш час, хаця, бясспрэчна,
паэтыка сучаснага фальклору набывае новыя рысы. Фальклор нясе дэ
справядлвасц сацыяльнай ровнасц, перадае адносны народа да важнейшых
падзей, выказвае цкавасц працовных. Творы адлюстроввал вславлял барацьбу
супраць прыгнёту, супраць ншаземных захопнкав. У творчасц кожнага народа
ёсць свае непавторныя рысы, якя втвараюць народную спецыфку фальклора. Разам
з тым многя творы, складзеныя розным народам, падобныя. Прычынам такога
падабенства зТявляюцца агульнасць законав развцця чалавечага мыслення,
свядомасц людзей мастацкай творчасц, асаблва в падобных умовах жыцця.
Беларуская вусна-паэтычная творчасць
Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць таксама мае шмат агульнага з
творчасцю ншых народав свету в той жа час уносць у сусветную скарбнцу
народнай паэзó свой пэвны вклад, канкрэтнае значэнне якога становцца
вдавочным пры разглядзе асновных этапав развцця беларускага фальклору
асобных яго жанрав.
Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць прадставлена амаль усм жанрам:
каляндарная сямейна-абрадавая паэзя, казк, паданн легенды, прыказк
прымавк, загадк, замовы, народны тэатр у розных яго вдах, сацыяльна-бытавая
лрыка. Не было в беларускм фальклоры такх творав, як быльны або
думы, спецыфчных для рускага вкранскага фальклору. Але беларуск народ
таксама стварыв свой герачны гстарычны эпас, як хаця не набыв адзнай
жанравай формы, аднак давол повна адлюстроввав многя герачныя старанн
нашага мнулага. Нацыянальны каларыт беларускаму фальклору надаюць паэтычныя
вобразы волатав аслкав, асобныя мастацкя сродк, паэтычная мова. Фальклор
зТяввся першай паэтычнай школай многх выдатных псьменнкав. Творчасць В.
Дунна-Марцнкевча, Ф. Багушэвча, Я. Лучыны, А. Гурыновча, М. Багдановча,
Я. Купалы, Я. Коласа многх ншых вядомых беларускх паэтав празакав
непарывна звязана з народнай паэзяй па сутнасц выкарыстана з яе. вось што
гаварыв Я. Купала аб фальклоры: УКнг абудзл маю фантазю. Але больш за всё,
я думаю, зрабл на мяне вплыв беларускя народныя казк, якя я чув у
маленстве. Не тольк блзкасць да народа, з якм я падзяляв гора, радасць,
але народная торчасць, з якой я знаёмвся, слухаючы ад блзкх мне людзей
казк нш., безумовна рабла на мяне свой уплыв у сэнсе развцця фантазó.Ф
Беларуская вусна-паэтычная творчасць глыбока всебакова раскрывае велч
мастацкага геня народа, прыгажосць яго маральнага аблчча, высакароднасць
дэалав, самаадданую барацьбу за х ажыццявленне. Разам з ншым вдам
народнага прафесйнага мастацтва яна зТявляецца важнейшым духовным набытам
нацы, адным са сродкав выхавання яе сама-свядомасц.
Падзялць вусныя народныя творы па часе х зТявлення немагчыма, бо в адным
тым жа творы можна знайсц нешта ад розных часов, сувязь самой мнувшчыны з
цяперашнм жыццём. Таму лепш разглядаць паасобна вды вуснай народнай
творчасц.
Каляндарна-абрадавая паэзя
Каляндарна-абрадавая паэзя Ц вд фальклору, як суправаджав аграрныя
святы працу земляроба на працягу гаспадарчага года. Выток
каляндарна-абрадавай паэзó Ц у родавым грамадстве. У самым старажытным пласце
каляндарных абрадав, паверТяв, песень ужо адбвся культ Сонца. Не выпадкова
найбольшыя земляробчыя врачастасц, святкаванн, у першую чаргу каляды,
купалле, прыпадал на змовае летняе сонцастаянне. Назранн старажытнага
чалавека над кругазваротам сонца, зменам в прыродзе, бялагчным цыклам
раслн склался в цэлую сстэму поглядав, якя знайшл выявленне в
аграрна-магчных абрадах, паверТях, каляндарных прыкметах, прыказках, песнях.
Чалавек першабытнага грамадства мкнувся разгадаць таямнцы прыроды, павплываць
на х дзеля захавання роду, каб забяспечыць аснову дабрабыту сямТ Ц вырасцць
сабраць ураджай, захаваць статак, спадзявався дасягнуць гэтага заклнаннем,
магчным словам, абрадавым рытуалам. З развццём грамадства
каляндарна-абрадавая паэзя шырока адлюстроввала в сабе працовную дзейнасць
земляроба, маральна-этычныя вявленн народа, паэтычны погляд на свет, прыроду,
чалавека.
Паэзя беларускага земляробчага календара включае звыш 20-ц жанравых групавых
песенных разнавднасцей. Яна буйна разввалася, добра захавалася складае
своеасаблвы феномен беларускай нацыянальнай паэтычна-песеннай культуры.
Цыклзацыя каляндарна-абрадавай паэзó абумовлена кругазваротам в прыродзе,
чаргаваннем пор года. У паэзó беларускага земляробчага календара вылучаюцца
чатыры вялкя цыклы: веснавы, летн, асенн, змовы. Кожная пара года,
кожны сезонна-вытворчы перыяд мел адпаведныя абра-ды, звыча, паверТ,
песеннае суправаджэнне. Агульнай у х была шырокая аграрная аснова, мэтавая
встановка, паасобныя матывы, што вынкал з яе. Усе каляндарныя
абрадава-песенныя комплексы был прасякнуты думкай аб будучын роду, сямТ,
клопатам пра тое, каб у найспрыяльнейшы час засеяць нву, вырасцць захаваць
ад стыхй ураджай, зберагчы статак ад паморку дзкх звяров, у пару сабраць
плён. Аднак тольк гэтай, галовнай, функцыяй змест каляндарна-абрадавай паэзó
не вычэрпвався. Мела яна гуллва-пацешлвае прызначэнне, а таксама немалое
эстэтычнае значэнне.
Змовы перыяд у сялянскм каляндары мев падрыхтовчы характар. Абрады песн
змовага цыкла был накраваны на тое, каб загадзя, наперад павплываць на
будучы враджай, захаваць азмыя пасевы, рунь на палях.
Веснавыя абрады песн павнны был асвячаць сабою асаблва адказны перыяд у
жыцц старажытнага земляроба Ц пачатак палявых работ, час веснавых усходав,
выгану жывёлы на пашу.
Летня абрады песн прызначался зберагчы збажыну в пару даспявання,
паспрыяць паспяховаму збору враджаю.
Асенн перыяд земляробчага каляндара быв бедны на абрады. Звязаны з уборкай
яравых, выбаркай, апрацовкай льну, засяваннем азмых Ц заканчэннем палявых
работ, ён характарызавався дамнаваннем у песнях перадвясельных матывав,
развццём у х моцнага лрычнага пачатку.
Замовы.
Замовы (у народзе яшчэ называюць загаворам, нагаворам, шэптам)
Ц гэта славесныя формулы, якм надавалася магчнае значэнне. Замовы Ц вд
народнай творчасц, як в сучасны момант у жывым бытаванн амаль не
сустракаецца.
У мнулым замовы был шырока распавсюджаны в быце мел чыста втылтарнае
значынне: з дапамогай слова, магчнага дзеяння ператварыць жаданае в
рыальнасць, падобным выклкаць падобнае.
Нягледзячы на пашыранасць сярод сялянства, замовы больш за всё знаходзлся
на взбраенн вузкай групы людзей Ц УпрафесяналавФ, так званых шаптунов,
чаравнков, ведзьмаров, якя з мэтай замацавання в насельнцтва веры в
магчную слу слова нярэдка выкарыстоввал рацыянальныя сродк народнай
медыцыны, чым забяспечвал больш устойлвае месца гэтаму вду творчасц в
народзе.
Прынята дзялць замовы на некальк тыматычных груп:
1. Замовы, звязаныя з гаспадарчай дзейнасцю чалавека (паляванне,
рыбацтва, пчалярства, збор ягад, грыбов, захаванне жывёлы, ураджаю);
2. Замовы супраць хвароб;
3. Замовы, звязаныя з сямейным адноснам прыватным бытам (сюды адносяцца
таксама прысушк адсушк Ц любовныя замовы);
4. Замовы, звязаныя з грамадскм адноснам г.д.
Замовы каштовныя тым, што в х знайшл адлюстраванне асаблвасц
гаспадарчага, грамадскага духовнага жыцця чалавека. Яны зТявляюцца
помнкам мастацкага слова народа.
Прыказк прымавк.
У афарыстычнай творчасц беларускага народа прыказк прымавк карыстаюцца
найбольшай папулярнасцю. Яны ярка адлюстроввал багаты працовны жыццёвы
вопыт народа, яго мудрасць, псхалогю светапогляд, маральна этнчныя
эстэтычныя дэалы.
Прыказк прымавк взнкл яшчэ в дакласавым грамадстве. У некаторых з х
адблся язычнцкя вявленн пра сусвет, прыроду, чалавека, раслны, жывёл.
Кожная эпоха пакдае пасля сябе велзарныя пласты прыказак прымавак: у х
адлюстроввалася жыццё в часы прыгону, ва вмовах жорсткай капталстычнай
эксплуатацы, раскрываюцца карэнныя змены в жыцц побыце народа в
сучаснасц. б прыказках прымавках эпох феадалзму выразна адблася тэма
прыгоннага жыцця, паказана ставленне народа да панов х падданых.
Прыказк вучаць любць свой край, Радзму, яе герояв ненавдзець ворагав.
Трапна выказвае народ свае думк пра шчасце, лёс долю, дабро зло.
Увогуле, прыказк прымавк Ц гэта своеасаблвая энцыклапедыя жыцця народа в
розныя гстарычныя эпох.
Загадк.
Загадка Ц кароткае паэтычна-вобразнае апсанне прадмета або зТявы, якое
даецца, як правла, у форме пытання адгадваецца па другарадных адзнаках, па
прыкметах падабенства.
Лчыцца, што галовная функцыя загадк Ц развваць в чалавека мастацка-
вобразнае мысленне, паэтычны погляд на рычаснасць. У мнулым загадка служыла
сродкам выпрабавання разумовых здольнасцей, ншасказальная, загадкавая форма
з поспехам выкарыстоввалася в ваенных пасольскх справах. Загадк, песн-
загадк надзвачай шырока вжывался в вясельных абрадах, напрыклад, з мэтай
УправеркФ разумовай сталасц жанха.
Довгм змовым вечарам моладзь старэйшыя людз, сабравшыся в якой-
небудзь хаце, арганзоввал займальныя спаборнцтвы загадачнкав. Яна
пашырала кругагляд чалавека, разввала яго фантазю, кемлвасць,
назральнасць, трэнравала памяць, прывучала да разваг, аналзу.
Цяпер гэты старажытны жанр страцв сваю сурТёзную актывна-грамадскую функцыю
став сродкам забавы пацех Ц творчасцю дзяцей для дзяцей.
Каштовнасць традыцыйнай загадк в тым, што яна в высокапаэтычнай форме
адлюстравала гаспадарчую працовную дзейнасць чалавека, яго жыццёвы вопыт,
быт, працу, фауну, флору, будову сусвету да нашых дзён мае вялкае
эстэтычна-мастацкае значэнне для выхавання дзяцей.
Казк.
Сярод апавядальных жанрав беларускай вуснапаэтычнай творчасц шырынёй ахопу
жыццёвых зТяв, глыбнёй абагульнення, яркасцю створаных вобразав вылучаюцца
казк. Тэрмн УказкаФ абТядноввае розныя па форме зместу апавядальныя
творы: пра жывёл птушак, пра фантастычных пачвар непераможных аслкав, пра
кемлвага сялянскага сына Несцерку ненажэрных крывасмокав-панов, пра
хтруна-злодзея служкав культу, пра мудрую дзявчыну языкатую жонку нш.
Сярод розных, але в асновным блзкх памж сабой азначэнняв казк, якя
прыводзяцца в навуковай лтаратуры, найбольш прыдатным можна лчыць наступнае:
казка Ц гэта мастацкае вуснае апавяданне сацыяльна-бытавога, фантастычнага
або авантурна-навелстычнага зместу, якое адлюстроввае рэчаснасць пры дапамозе
мастацкай выдумк заключае в сабе дыдактычна-павучальны сэнс.
Казк взнкл в глыбокай старажытнасц завсёды был непарывна звязаны з
шматгранным жыццём народа, яго барацьбой з слам прыроды, а в класавым
грамадстве Ц за ровнасць, сацыяльную справядлвасць. Казк як творы
саправднага мастацтва задавальнял эстэтычныя запа-трабаванн народа в той
жа час был важным сродкам пазнання навакольнага свету абагульнення
працовнага вопыту многх пакаленняв, а таксама сродкам выхавання.
Класфкацыя казак давол вмовная. Звычайна х падзяляюць на казк аб
жывёлах, чарадзейныя, або мфчныя, сацыяльна-бытавыя. Кожная з груп
беларускх казак вылучаецца асаблвасцям зместу, сстэмай вобразав,
характэрным прыёмам мастацкага адлюстравання рэчаснасц. Усм м уласцва
высокае паэтычнае майстэрства. Беларускя казк маюць шмат агульнага з
казкам ншых народав, асаблва славян, але в той жа час узбагачаюць казачны
эпас славянскх народав новым сюжэтам, дэям, вобразам.
б наш час казачная традыцыя паступова затухае, але многя казк трывала
заховваюцца в народным рэпертуары па-ранейшаму выконваюць значную ролю в
выхаванн падрастаючага пакалення. У апошня гады в розных раёнах Беларус было
запсана шмат гэтых творав, у асновным казк пра жывёл чарадзейныя, якя
карыстаюцца асаблвай увагай дзцячай авдыторы. Был выявлены таленавтыя
казачнк, рыпертуар якх вылучаецца багаццем разнастайнасцю, а майстэрства
выканання прыцягвае шырокую авдыторыю. Ад 20 да 30 творав расказал К.
Мельнкава, Ф. Вяргун, С. Лявчэня. Як в мнулым, сярод сучасных казачнкав
можна вылучыць два тыпы: мправзатарав, якя в межах традыцы свабодна
абыходзяцца з матэрыялам, традыцыяналстав, што строга
прытрымлваюцца вядомай сюжэтнай схемы нават вядомага м тэксту.
Легенды паданн.
Да легенд звычайна адносяць трывала замацаваныя в фальклорнай традыцы
вусныя апавядальныя творы, в аснове якх ляжыць фантастычны вобраз або
вявленне, звязаныя з гсторыяй людзей або тлумачэннем розных прыродных
грамадскх зТяв. У больш вузкм разуменн, якога прытрымлваюцца некаторыя
даследчык, легендам зТявляюцца тольк творы на бблейскя сюжэты, г.зн.
апакрыфчныя творы.
Легенды Ц мастацкя творы, але даменантнай в х зТявляецца не эстэтычная, як
в казках, а пазнавальная функцыя.
Беларускя легенды разнастайныя па тэматыцы. У апублкаваных запсах
прадставлены легенды касмаганчныя, этнагенчныя, гстарычныя, апакрыфчныя
нш. У х адлюстраваны розныя вявленн народа, спробы растлумачыць паходжанне
сусвету зямл, чалавека жывёл, сутнасць розных зТяв прыроды грамадскага
жыцця. Часам у легендах адчуваецца рэлгйны вплыв, але в той жа час многм
легендам власцвы элементы стыхйнага матэрыялзму, у якх асуджаецца
эксплуатацыя чалавека чалавекам, сацыяльная няровнасць, выказваюцца крытычныя
адносны да рэлгйнага вучэння.
У некаторых беларускх легендах распрацовваюцца розныя маральна-этычныя
праблемы, сцвярджаецца неабходнасць добрасумленных адносн да працы,
справядлвых добразычлвых адносн памж людзьм, але часам гэтыя становчыя
дэ атрымлваюць рэлгйную афарбовку.
Нягледзячы на агульную тэндэнцыю затухання гэтага жанра, у часы Вялкай
Айчыннай вайны взнкл легенды пра мужных абаронцав нашай Радзмы, пра
партызанскх камандзрав.
Па сваёй асновнай функцы Ц перадача выпрацаваных папярэднм пакаленням пэвных
ведав або вявленняв Ц да легенд наблжаюцца паданн. Але кал легенды
завсёды фантастычныя па зместу в сувяз з гэтым маюць адпаведную паэтыку,
паданн даюць звестк аб рэальных асобах саправдных падзеях, хаця,
натуральна, пры перадачы з вуснав у вусны аддаляюцца ад першаасновы, жыццёвы
матэрыял набывае в х паэтычную нтэрпрэтацыю.
Найбольш распавсюджаныя в беларускм фальклоры паданн гстарычныя
тапанмчныя, многя з якх маюць гстарычную афарбовку. З вуснав у вусны
перадавался паданн аб аслках, якя нбыта некал жыл на тэрыторы
сучаснай Беларус пакнул пасля сябе старажытныя гарадзшчы ды велзарныя
камян з адбткам свах пальцав ц рук. Тэма многх паданняв Ц барацьба
беларускага народа с ншаземным захопнкам. Яны малявнча апавядаюць аб
адзнаборстве рускага вона з татарскм, пра перамогу над шведам, пра
Айчынную вайну 1812 г. Адначасова в гэтых творах адлюстраваны цяжкя пакуты,
якя прыносл войны народу, з гневам болем апавядаецца аб рабунках
здзеках, што чынл захопнк на беларускай зямл. Вядомы таксама шматлкя
паданн аб заснаван розных населеных пунктав, паданн аб рэках, азёрах,
урочышчах нават асобных збудаваннях. Такя паданн таксама дапамагаюць
глыбей пазнаць мнулае, перадаюць адносны народа да розных падзей, яго
вявленн аб гсторы роднага краю любов да сваёй зямл.
Анекдоты, жарты, гумарэск.
Празачныя жанры малой формы Ц анекдоты, жарты гумарэск Ц узнкл амаль
адначасова з сацыяльна-бытавым казкам, разввался в цеснай сувяз з м,
актывна бытуюць в наш час.
Пад анекдотам да палавны 19 ст. разумел кароткае камчнае апавяданне
пра смешны выпадак з жыцця вядомага гстарычнага дзеяча. Пазней анекдотам
стал называць невялкае вуснае аднаэпзоднае апавяданне пра незвычайную,
смешную падзею, стуацыю, рысу характару чалавека ц вчынак з неспадзявана
камчнай развязкай. Блзкм да анекдота зТявляецца жарт, у аснове якога
таксама апавяданне пра смешнае здарэнне, дасцпная насмешка. У паравнанн з
анекдотам, як выставляе на смех сацыяльна-палтычныя зТявы, жарт звычайна
незласлва высмейвае бытавыя здарэнн, паасобныя маластотныя, але смешныя рысы
якасц людзей, х дзвныя вчынк. Як для анекдота, для жарта характэрна
аднаэпзоднасць, нечаканасць вынку. Найбольш папулярная форма жарта
дыялагчная. Праз каротк дасцпны дыялог выявляецца асновны дэйны сэнс твора,
накраванасць насмешк.
Добразычлвым характарам смеху вызначаецца гумарэска, або досцп Ц
таксама невялк апавядальны твор, у якм трапна высмейваюцца прыватныя зТявы,
паводзны людзей. Для гумарэск не абавязковыя нечаканы камчны вынк,
аднаэпзоднасць. Жанравыя межы памж анекдотам, жартам, гумарэскай невыразныя
нярэдка творы гэтых жанрав у зборнках змешваюцца.
Прыпевк.
Прыпевка Ц невялкая лрычная песенька, якая складаецца з чатырох радков
выконваецца на як-небудзь сталы матыв. Вядомы ншыя назвы гэтага жанру:
вытанк, скакушк, брандушк, выдрыганцы нш. Тэрмн УпрыпевкаФ запазычаны з
рускай навуковай тырмналогó в першыню в навуковую беларускую лтаратуру
введзены В. Астаповчам.
Выток жанру в танцавальных прыпевках, а таксама в прыпевках вясельных
дударскх. У прыпевках адлюстраваны многя бак жыцця сялянства. Аднак
асновная тэма гэтага жанру Ц любов. У прыпевках прыкметнае месца займае
грамадска-палтычная тыма.
Сярод фальклорных жанрав, якя адлюстровваюць сучаснасць, адно з першых месц
належыць прыпевцы.
Першыя публкацы беларускх прыпевак адносяцца да 40-х гг. XIX ст.
Пазаабрадавыя песн.
Пазаабрадавыя песн, як вдаць з самой назвы, - гэта песн, якя
выконваюцца незалежна ад абрада ц календара, у любы час в розных канкрэтных
жыццёвых абставнах. У народзе пра гэтыя песн гавораць, што яны спяваюцца Уабы
калФ, Укал давядзеццаФ, Укал надумаешсяФ, Ухоць дзеФ, Удзе можнаФ нш.
Спяваюць х у час адпачынку на рабоце, дома в пол, Уна мруФ сам-насам.
Песн гэтыя не звязаны н з гульням, н з дзеянням.
Мелодыя в пазаабрадавай песн замацавана непасрэдна за адным тэкстам (рэдка
адзн тэкст выконваецца на некальк мелодый), тады як у каляндарна-абрадавай
паэзó на адзн той жа напев (асаблва в вясельнай песнятворчасц)
спяваецца многа тэкстав.
Пазаабрадавыя песн в адрозненне ад каляндарна-абрадавых характарызуюцца
большай актывнасцю, што дало м магчымасць шырока адлюстровваць самыя розныя
бак побыту народа.
Пазаабрадавыя песн часта называюць проста лрычным, бо лрычны пачатак (а
ён уласцвы таксама каляндарна-земляробчым сямейна-абрадавым песням)
зТявляеццы дамнуючым. Гэта песн пра асабстыя пачуцц перажыванн
чалавека, пра яго адносны да акаляючай рэчаснасц.
Сла вздзеяння пазаабрадавай лрычнай песн в тым, што яна перадае пачуцц
перажыванн, сугучныя, блзкя, зразумелыя многм людзям, вылучаецца
глыбнёй, багаццем разнастайнасцю чалавечых эмоцый. Тут радасць гора,
любов нянавсць, весялосць смутак чалавека. У гэтых песнях выявляюцца
лепшыя рысы нацыянальнага характару беларусав: смеласць, адвага,
правдзвасць, працавтасць, гасцннасць, гуманзм, чуласць, сцпласць,
мкненне да свабоды нянавсць да прыгнятальнкав. У х знайшла
адлюстраванне народная мараль, светапогляд працовных. Пазаабрадавая песенная
лрыка дае шырокую карцну жыцця народа, яго сямейна-бытавых сацыяльна-
грамадскх адносн, таму не выпадкова яе называюць энцыклапедыяй жыцця
народа.
Балады.
У народнай пазаабрадавай песеннай творчасц асобную групу складаюць балады
Ц лра-эпчныя творы. Тэрмн УбаладаФ в народзе невядомы. Спевак х называюць
довгм або жалосным песням. У навуковы в жытак гэты тэрмн быв уведзены в
XIX ст. Збральнк даследчык беларускай вуснапаэтычнай творчасц называл
балады думам або думкам.
Балады Ц творы драматычнага зместу, наповненыя высокм эмацыянальным
пачуццём. Тэма х Ц сямейнае або асабстае жыццё чалавека, незвычайныя,
трагчныя здарэнн. Як многя ншыя фальклорныя жанры, балада взыходзць да
глыбокай старажытнасц прайшла складаны эвалюцыйны шлях станавлення.
Паводле распрацаванай беларускм фалькларыстам класфкацы, балады
дзеляцца на пяць асновных груп:
1. Песн з мфалагчным матывам, у якх тлумачыцца паходжанне раслн,
жывёл, каменняв, апавядаецца пра перавтварэнне чалавека в раслну, жывёлу,
птушку, камень г. д.;
2. Песн казачнага легендарнага зместу, у якх побач з рэальным героям
дзейнчаюць персанажы, тыповыя больш да фантастычных казак легенд;
3. Песн-загадк, у якх геро загадваюць, на першы погляд, неверагодныя,
невырашальныя загадк;
4. Песн гульнёва-падарожнага складу, якя характарызуюц-ца своеасаблвай
кампазцыяй Ц Упавтарэнне з нарастан-немФ пэвнай умовнасцю зместу;
5. Песн навелстычнага зместу, у якх апавядаецца пра неверагодныя падзе,
пераважна драматычнага ц трагчнага характару в асабстым жыцц людзей. У х
адсутнчае фантастыка. Асновная тэма Ц нешчаслвае каханне, здрада, сямейныя
канфлкты нш.
Народны тэатр.
Народны тэатр Ц адметная зТява в традыцыйнай духовнай культуры беларусав.
Яго выток Ц у глыбокай старажытнасц, звязаны ён з першым спробам чалавека
да пераввасаблення. У аснове народнага тэатра, як ва всёй вуснапаэтычнай
творчасц, ляжыць працовная дзейнасць чалавека.
Народны тэатр адыграв вялкую ролю в гсторы культуры беларускага народа,
бо зТяввся папярэднкам прафесйнага тэатральнага мастацтва. Гсторык
народнага тэатра вылучаюць тры асновныя складаемыя: абрадавыя грышчы,
народныя драматычныя гульн власна народную драму.
Асобае месца в гсторы народнага тэатральнага мастацтва займае батлейка
Ц тэатр лялек, вядомы на Беларус з XVI ст. Зараз у жывым бытаванн сустракаецца
рэдка.
Заключэнне.
Беларуская вуснапаэтычная творчасць Ц важная частка духовнай культуры нашага
народа. Здавна служыць яна магутным сродкам вобразнага пазнання жыцця,
правдзва адлюстроввае думк, мкненн спадзяванн народных мас,
садзейнчае выхаванню х эстэтычных густав дэалав. На працягу многх
стагоддзяв вуснапаэтычная творчасць была амаль адзнай формай выражэння
духовнага жыцця людзей: яна зТявлялася зТявляецца неадТемнай часткай
культурнай спадчыны народа, яна спадарожнчае чалавеку на працягу всяго яго
жыцця.
Фальклор Ц няспынная творчасць народа, якая бытуе в вуснай перадачы людзей з
пакалення в пакаленне.
Народна-паэтычная творчасць сёння адыгрывае важную ролю в духовным жыцц
людзей, у фармраванн х эстэтычна-мастацкх густав, дэалав светапогляду.
Прыклады.
Каляндарна-абрадавая паэзя:
Змовыя песн:
Да шл, ехал калядк.
Да шл, ехал калядк
У маляваных санёчках,
У кужэльных сарочках.
А санёчк паламался,
А сарочк памарался.
Прыехала каляда на белым кан.
Прыехала каляда на белым кан.
Яе кончак Ц ясен месячык,
Яе дужачка Ц ясна зорачка,
Яе пужачка Ц ясна звёздачка,
Яе вазочак з товстага лядку,
Яе кажушок з белага сняжку.
Веснавыя песн:
Прыдз, прыдз, вясна.
Прыдз, прыдз, вясна,
Прыдз, прыдз, красна
К нам у таночак.
Прыняс нам збожжа,
Прыняс нам красак,
Каб нам звць вяночак.
Едзць вясна, едзць
На залатым кан
У зялёным саян,
На сасе седзячы,
Сыру зямлю аручы,
Пправай рукой сеючы,
А смыком скародзячы.
Вязець, вязець вясна,
Вязець, вязець красна
Ясныя дзянёчк,
Частыя дажджочк,
Зялёныя травы,
Красныя цвяточк
Нам на вяночк.
Ой, вясна мая вясёлая.
Ой, вясна мая вясёлая,
Развесялла все горачк,
Усе горачк, усе горачк-далначк,
Далначк, дзе парабачк збрался,
Збрался, на мёд-гарэлачку складался,
Складался, аб помсце пану змавлялся.
Летня песн:
У пол жыта палавее.
У пол жыта палавее,
У багатага душа млее,
Што в засеку жыта тлее.
А в беднага радуецца,
А в беднага радуецца,
Што новы хлеб гатуецца,
Што з багатым зравнуецца.
Выйшла мац жыта жац.
Выйшла мац жыта жац,
Стала сярпы перакладац.
Няма сярпа залатога Ц
Жанца маладога.
Вышла свякров жыта жац,
Стала сярпы раскладац.
Прыбыв сярпок залаценьк Ц
Жанец маладзеньк.
Восеньскя песн:
Ой, восень мая.
Ой, восень мая,
Восень сцюдзёная,
Чаго ты рана захаладала.
Я й не раненька,
Я й не позненька, -
Кал мая пара прышла:
Лсточак апав, зямельку вслав,
Вось мая пара прышла.
Рэчк стал, пазамярзал,
Во мая й другая пара.
Ай, восень, восень, макрота.
Ай, восень, восень, макрота*,
Дзецюкам жанцца ахота,
Дзевачкам сц няволя,
Заняволла субота
Усё й татулькава работа.
Замовы:
Замова палявнчага
Вадзца царыца, усяму свету памачнца. Як ты змываеш сырое карэнне, шэрае
белае каменне, так змый маю ружы-ну-ружнцу булат-жалеза. Як страляе з
неба Мхал-архангел громам малянняй вострай стралой як нхто не можа
вняць н грома, н маланн, н вострай стралы, так нхто не можа вняць
мяне, раба божага, стральца, маю ружыну-ружнцу булат-жалеза. А над маёй
ружынай-ружнцай булата-жалезам няма спаругання на век вяков.
Замова ад злога духа
На снм моры камень, на тым камн дуб, на тым дубе тры-дзевяць какатов, на
тых какатах трыдзевяць гняздов, на тых гнёздах трыдзевяць сарок, трыдзевяць
урок Ц ад жаночча, ад дзявочча, ад хлапечча, ад мужчынска Ц русы волас, чорны
волас, рыжы волас, белы волас. Святыя святочк, хадзце ка мне на помач; я з
славам, бог з духам; як стала, так перастала.
Прыказк прымавк:
Колас добра не спее, кал сонца добра не грэе.
Шмат снегу Ц шмат хлеба.
З агнём не жартуё вадзе не вер.
Вовка ног кормяць
Цалавав каршун курачку да апошняга пёрушка.
Што в лесе родзцца, у хаце знадобцца.
З голага куста ягада пуста.
Якая зма, такое лета.
Пакланся кусту, дык ён дасць хлеба лусту.
Без сах бараны сам цар хлеба не есць.
Памраць збрайся, а жыта сей.
На сваём сметнку певень гаспадар.
Загадк:
Без кораня, а расце. (Камень)
Без ног бяжыць, без воч глядзць. (Вада)
Лата на лаце, нтк не знац. (Капуста)
Цераз мяжу брат брата не бачаць. (Вочы)
Рота няма, а зубы маюцца. (Грабл)
Гарбаты дзядок усё поле аббегав. (Серп)
Всць ста, не рукам звта. (Павуцнне)
Легенды паданн:
Пра скарб
Там, дзе ад шляху пашла паваратка на Зялёную Параслю, у правую руку, як сц
ад Рэчыцы к Хвайнкам, у калодзез е вя-лк браварны казан, повны грошай,
накрыты млнавым каменем. Скольк раз людз хацел выкапаць тыя грошы, да як
тольк дакапаюцца да таго каменя, каторым пакрыты кацёл, так зараз з Рэчыцы
ляцяць казак з голым шаблям. Людз павцякаюць, то казак шчэзнуць, а
далей месца заравняецца, як бы нчога нкол.
Анекдоты:
Даведався
Зайшов селянн да пана, а той якраз паев парожнюю мску перавярнув. Селянн
пытае:
- Пане, а чаму вы як паел, то перавярнул мску?
- Гэта значыць, што я наевся.
- Вось яно што! А я всё думав, было, чаго гэта мая свння, як тольк
паесць, дык пераверне карыта.
Чым частавал пана
Аднаго разу прыехав у вёску пан дань сабраць. Сабрав многа адправвся
дамов са свам праслугам. Але вось пану захацелася пць, ён сказав
хлопчыку Мхаську, каб той прынёс квасу. Мхаська хуценька збегав дамов в
глняным чарапку прынёс квасу.
Пан выпв, хвалць, што смачны, ды пытаецца:
- А в вас яшчэ многа такога квасу?
- Вой многа. Учора в квас увалвся пацук, дык мама лазла даставаць, то
было яшчэ па пуп.
Тут пан як раззлуецца, як топне нагою ды як шпурне чарапок, той разбвся. А
Мхаська як заплача: УА, дзядзечка, што ж вы зрабл, куды ж я буду ноччу.Ф
Прыпевк:
А скрыпачка, дал бог,
Не жалей жа мах ног!
Мае ножк не баляць,
Яны хочуць пагуляць.
Эх, кольк ж нас Ц
Адна жменечка!
Пагуляем жа
Харашэнечка.
Танцавала рыба з ракам,
А пятрушка з пастарнакам,
А цыбуля з часнаком.
Красна дзевка з дзецюком.
Рада, рада была баба,
Што дзед утапвся.
Лха ж яму нагадзла Ц
За куст ухапвся.
Спс лтаратуры:
1. Э. Дубянецк лТаямнцы народнай душы;
2. У. Караткевч лЗямля пад белым крыламû;
3. М. Ларчанка лБеларуская народна-паэтычная творчасць;
4. К. Кабашнкав лБеларуск фальклор.
* Кожны радок павтараецца двойчы.
