Максим Багданович

Вялк грамадзянн патрыёт Радзмы, ён сё сваё кароткае жыццё аддав служэнню свайму народу. Адданы сын Беларус, ён вжо давно пераступв абсяг роднай зямл. Як свайго, яго прымал далёка за межам радзмы. Нарадзвся Максiм Багдановч у 1891 г. у сямТ педагогав у Мнску. Пад час зТявлення Максма на свет жо стал добра прыкметным рысы нацыянальнага адраджэння беларускакга народа. Нягледзячы на цяжкя вынк расправы з паставннем Кастуся Калноскага, кнутыя м у глебу зернейк не прапал, пайшл в рост. Бацька паэта, Адам Ягоравч, быв вядомым беларускм этнографам, фалькларыстам, гсторыкам. Мац, Марыя Апанасавна, закончыла Санкт-Пецярбургскую земскую наставнцкую школу, добра ведала таратуру. Высокая адукаванасць бацьков, прага да ведав спрыял всебаковаму развццю Максма. Дзяцнства паэта прайшло в Гродне. СямТя была шчаслвай, дружнай. Але невзабаве прыйшло гора. На 28 годзе жыцця памрае мац. У 1896 г. сямТяпераязджае в Нжн Новгарад. Каля 12 гадом сямТя жыве побач з М. Горкм, як быв сябрам бацьк. У1902 г. Максм паступае в першы клас Нжненавгародскай мужчынскай гмназó. У гэты час ён пша свае першыя вершы на беларускай мове. У 1907 г. бацька пераязджае па службе в Яраславль. Там будучы паэт заканчвае гмназю, потым - юрыдычны цэй. У1907 г. у вленскай газеце Наша нва   быв змешчаны першы твор М. Багдановча - алегарычнае апавяданне Музыка. У 1909 г. бачыл свет вершы паэта Над возерам, Вадзянк, Змяны цар, Змой. Чытаеш гэтыя вершы - перад табою быццам павстае беларуская зямля са свам хараством таямнцам, старым барам, цёмным пушчам. У 1911 г. Беларусь прыняла свайго сына. Хаця здарове паэта в той час давала аб сабе знаць, ён рвався на радзму. Некальк дзён Багдановч жыве в Вльн, пасля два месяцы жыве в фальварку Ракуцёвшчына, недалёка ад Маладзечна. Менавта в гэты час нарадзвся цыкл вершав Старая Беларусь, у як ввайшл вершы луцкя ткачых,Летапсец.  У 1916 г. М. Багдановч вярнувся в Мнск. Ён шмат працуе, задумав напсаць хрэстаматыю для пачатковай школы. Але хвароба, якая забрала яго мац брата, падабралася да Максма. Сябры паслал яго на лячэнне в Ялту. У Ялце на 25-м годзе жыцця, 25 мая 1917 г. ад сухотав памёр малады паэт. Ён пакнув нас маладым, але яго спадчына свецць людзям сёння. Да пачатку 90-х гадов вучоным далося рассеяць створаны польскм рускм шавнстам мф аб спрадвечнай адсталасц беларускага народа, яго няздольнасц да самастойнага нацыянальнага развцця. Працы па гсторы культуры беларускага народа асаблва папулярным был в моладз, што вучылася в вышэйшых навучальных становах Пецярбурга Масквы з х багатым рэвалюцыйна-дэмакратычным традыцыям. Выкладзеная студэнтам з Беларус на старонках падпольнага гектаграфчнага часопса Гомон (выдавався в 1884 годзе в Пецярбургу) дэя аб снаванн самабытнага беларускага народа, перспектывах яго захавання развцця адыграла велзарную ролю в нацыянальна-культурным адраджэнн нашага краю. Ад таго часу яна практычна не замрала в асяроддз найбольш адукаванай, нацыянальна самасвядомай частк беларускай нацы, беражлва перадавалася ад старэйшых да малодшых пакаленняв. Не будзь у нас на рубяжы XIXЧXX стагоддзяв такога ажывлення в народзе, наврад ц на беларускай зямл раскрывся б ярк псьменнцк талент Янк Купалы, Якуба Коласа, Максма Багдановча, аказалася б рэальным выданне на роднай мове газет кнг, падручнкав. Правда, у дваццацгадовага Максма была зусм ншая ацэнка апошнх дзесяцгоддзяв XX стагоддзя. На вялк жаль,Ч псав паэт,Ч гэта был нудныя 80-я 90-я гады, кал всякая жывая справа зараз жа зацскалася, кал грамадзянская думка крэпка спала, кал всё жыццё якась пашарэла прынкла. Не трэба казаць, што някага кольк-небудзь прыкметнага беларускага руху тады в памне не было, бо нацыянальная свядомасць не магла разввацца в народзе без помачы власнай нтэлгенцы, яна тольк што яшчэ пачынала адславацца. Але можна сказаць, што праз дваццаць гадов пасля задушэння павстання 186Ч1864 гадов яе слы не тольк аднавлся, але взнялся на новы вток. Па гсторы культуры, этнаграфó фальклору, мове Беларус з'явлася стольк прац, што для людзей, якя был знаёмы хоць часткова з м, жо не снавала пытання - ёсць ц няма самабытнага беларускага народа. ступленню яго в нацыянальны рух садзейнчал падзе, што адбывался тады в кранах Европы, таксама на суседняй кране, якая в гэтай справе дасягнула значна большага поспеху за Беларусь. Вяхой, якая адзначае пункт пералому в гсторы беларускага адраджэння, Максм Багдановч справядлва называв 1905 год: Падзе, звязаныя з гэтым годам, стварыл в народных масах мкненне разабрацца в акаляючым жыцц выклкал лхаманкавы попыт на дэалагчныя каштовнасц. Псаць для гэтага масавага чытача было неабходна перш за всё проста зразумела, так што сама сабой з'явлася думка звярнуцца да беларускай мовы. зявшыся за пяро, адразу ж актывна пачав працаваць на карысць нацыянальна-культурнага адраджэння, фармравання этнчнай самасвядомасц беларускага народа Максм Багдановч. У яго няма спецыяльнай манаграфчнай працы па дадзенай праблеме, але кал азнаёмцца з тым, што па ёй напсана в розных артыкулах, дык прыйдзеш да высновы, што асновныя, найбольш важныя аспекты яе выдатным беларускм паэтам давол грунтовна выкладзены. Таму ёсць се падставы залчыць Максма Багдановча да кагорты самых слынных архтэктарав беларускага нацыянальнага адраджэння. Ён быв не тольк сынам, але здольным, таленавтым прадавжальнкам яго, асаблва в другм дзесяцгоддз XX стагоддзя, у многх адноснах надзвычай складаным супярэчлвым.

КАШТОНАУСЦЬ   РОДНАЙ МОВЫ

    Максм Багдановч да канца быв пэвнены, што захавацца, забяспечыць за сабой пачэснае месца сярод цывлзаваных народав планеты Зямля беларусы змогуць тольк праз сваю родную мову. Невыпадкова яна з'являецца лейтматывам для многх яго паэтычных публцыстычных творав, асялком, якм ён вызначав стан нацыянальнай самасвядомасц народа. Прыцягненню яго вваг да трагзму матчынай мовы Багдановч прысвяцв адзн са свах найбольш пранкнёных вершав, як в любым дзесяцгоддз дваццатага стагоддзя, у тым ку сёння, чытаецца як суровае, але справядлвае папярэджанне автара:

Народ, Беларуск Народ! Ты - цёмны, сляпы, нбы крот. Табою всягды пагарджал,

Цябе не пушчал з ярм I душу тваю абакрал,Ч У ёй нават мовы няма.

     Для всх народав нацыянальная мова - найперш за всё гэта форма х духовнай культуры, што асаблва добра пацвярджаецца на прыкладзе мастацкай таратуры. Нездарма Максм Багдановч так радавауся кожнаму саправднаму таленту, як вырастав на гэтай нве, садзейнчав папулярызацы яго творав у масах, добра ведаючы, што гэта не тольк дапаможа м стаць больш адукаваным культурным, але заняць актывную пазцыю в справе беларускага адраджэння. 

ДМЕТНАСЦЬ КУЛЬТУРЫ

Паставвшы перад сабой мэту дапамагчы роднаму народу бясследна не растварыцца сярод свах блзкароднасных, па гстарычнаму мнуламу, культуры мове суседзяв, Максм Багдановч разумев, што гэтага немагчыма дасягнуць без глыбокага всведамлення масам всёй арыгнальнасц, адметнасц власнай духовнай спадчыны, што давол довг час не прызнавалася не тольк афцыйнай палтыкай Расйскай мперы, але многм прадставнкам навуковай творчай нтэлгенцы. Маладога беларускага паэта не задавальняла такое памылковае ставленне да культуры роднага краю. Пасля аналзу фактав, не падлеглых, паводле сваёй агульнапрызнанасц, аспрэчванню, ён прыходзць да такой не тольк правдзвай, але смелай для дарэвалюцыйнага часу высновы: Беларуская культура зусм не з'являецца простым варыянтам культуры велкарускай. Ндварот, у х асобе перад нам знаходзяцца два самастойныя культурныя комплексы, якя ад самага ж пачатку расл разввался незалежна адзн ад аднагоЕ. У адказ на знявагу роднага краю, што стагоддзям распавсюджвал пэвныя польскя рускя колы, Багдановч псав, што в эпоху Адраджэння Беларусь выйшла на адно з першых месцав сярод культурнага славянства, знаходзлася далёка вперадзе Масковшчыны - тагачаснай славянскай глухамен, якая харчавалася, нбыта чужаядная раслна, духовным сокам Белай Русû. Тольк дзеля справядлвасц паэт павнен быв бы растлумачыць чытачу, што тагачасная Масковшчына не праз сваю вну, з прычыны цяжкх вынкав татара-мангольскага прыгнёту знаходзлася на такм нзкм зровн культурнага развцця. У пагон за славай многя нашыя кампазтары псал пшуць музыку на вершы рускх паэтав, мастак архтэктары свядома вхлялся выкарыстовваць у свах творах нацыянальныя матывы, тэатральныя калектывы, оперныя эстрадныя спевак не займался прапагандай нацыянальнага мастацтва, адрывал беларусав ад духовнай спадчыны Бацькавшчыны. Як в час творчай дзейнасц Максма Багдановча, мы яшчэ сёння даём сабе сусветнай цывлзацы менш, чым можам, тольк таму, што всур'ёз не клапоцмся пра трываласць нацыянальных аснов духовнай культуры, марна спадзеючыся, што развваць яе можна пры заняпадзе беларускай мовы. Добра, што не так думал рабл нашыя нацыянальна самасвядомыя папярэднк, дзякуючы чаму змагл нават ва вмовах жорсткага сацыяльнага нацыянальнага прыгнёту выратаваць беларуск народ ад канчатковай пагбел. Багдановч з радасцю адзначав у пен 1914 года такя факты, ляк атрыманне гандлёвым фрмам карэспандэнцы на беларускай мове... выданне м па-беларуску прэйскурантав, з'явленне беларускх каталогав на саматужнай выставцы да г. п..

БУДУЧАЕ  У ГIСТОРЫI

Не з'являлася для М. Багдановча сакрэтам, як значна взрасце нацыянальная самасвядомасць, актывзуецца вдзел беларусав у духовна-культурным адраджэнн, кал яны будуць добра ведаць гсторыю сваёй Бацькавшчыны. Таму сам паэт не мог не выказацца па найбольш прынцыпова важных пытаннях мнулага беларускага народа, галовным чынам па тых, што взвышал нацыянальны гонар.

х жа паэт-публцыст багата знаходзв у самым аддаленым часе, завсёды мкнучыся правльна разабрацца в свой не простай давнне. Асаблва цкавв яго перыяд Вялкага княства Лтовскага. У гэтай дзяржаве, псав М. Багдановч, беларуск народ лразввався, як раней, на старым коран, вытвараючы такм парадкам культуру, незалежную ад культуры велкарускай з самага ж пачатку адражнявшуюся ад яе. Адным з баков гэтага развцця быв зрост беларускай псьменнасц, каторая з таго часу патроху становцца на пэвны грунт. Каб узняць гстарычную самасвядомасць беларускага; народа да той адзнак, з якой магчымы яго нацыянальнае ажывленне, рух да палтычнай незалежнасц, патрэбна было яшчэ давесц масы да правльнага разумення, што практычна дало нам далучэнне да Расйскай мперы в канцы XV стагоддзя. Паводле Максма Багдановча, лу падданстве в Расó беларускаму народу не стала лягчэй: памешчык был тыя ж, уцск той жа, абароны, як раньш, чакаць было не ад каго. 3 40-х гадов XIX стагоддзя врад Расйскай мперы адкрыта взявся за нвелраванне беларускага народа, за масавую фабрыкацыю з беларусав велкарусав, пачал канфскаваць палць беларускя кнг, зусм забаранл друкаванне новых, забаранл пропаведзь на беларускай мове, знштожыл суд па беларускаму праву, квдавал уню. Яшчэ больш змацнлася лавелкарушванне беларускага народа пасля задушэння павстання 1863 года. Для найлепшага разумення задач беларускага нацыянальна-культурнага адраджэння, авалодвання гэтай высакароднай дэяй як мага большай колькасцю людзей Багдановч неаднаразова звяртав х вагу на гстарычны вопыт ншых народав, асаблва тых, хто пры цяжкх варунках не загнув, пердолев нацыянальны прыгнёт став на шлях самастойнага развцця. Шмат цкавага карыснага дав ён чытачам аб вызваленчай барацьбе вкранцав (руснав) Галцкай Рус, горскай Рус Букавны, якя спавна зведал культурна-мовную асмляцыю з боку палякав, немцав венграв. Шчырыя прыхльнк беларускага нацыянальна-культурнага развцця шмат чаго карыснага магл взяць з гстарычнага вопыту чэхав, якм Багдановч прысвяцв сваю невялчкую брашуру Братья-чехи (Масква, 1914). У ёй прыводзлся факты амаль повнага анямечвання чэхав, у прыватнасц, адзначалася, што все адукаваныя людз гаварыл тольк па-нямецку, знкл чэшскя кнг, у дзяржавных становах, навучанн дзяцей, грамадскм жыцц вжывалася тольк нямецкая мова. I всё ж немцам не вдалося канчаткова адолець чэхав. Многя адукаваныя людз вспомнл всвядомл, што яны - славяне, але тольк анямечаныя; яны зразумел, што роднай мовай для х павнна быць мова чэшская... Гэтыя людз пачал вучыцца чэшскай мове, вучыць ёй свах дзяцей, псаць на ёй кнг, друкаваць газеты, дабвацца для яе правов у дзяржаве нш..

Прачытавшы такое, апантаныя дэяй беларускага адраджэння людз не тольк яшчэ больш пераконвался в яе рэальнасц, але магл штосьц карыснае пачэрпнуць для сябе з чэшскага вопыту.

ЗАУТРА НАРОДА У НАЦЫЯНАЛЬНАЙ ШКОЛЕ

Нацыянальна-культурнае адраджэнне любога этнасу немагчыма без стварэння функцыянравання нацыянальнай школы. Найбольшая трагедыя беларускага народа менавта заключалася в тым, што, кал на вскранах Расó на рубяжы XIX - XX стагоддзяв шырока разгарнулася нацыянальна-вызваленчая барацьба, у яго не было нацыянальнай школы. Iне было вельм довг час, так што не адно пакаленне беларусав вырасла, сфармравалася на зусм чужым для х педагагчным грунце, у адрыве ад гстарычных каранёв духовных традыцый Бацькавшчыны.

снавала нават сур'ёзная небяспека: ц па,дтрымае з давол расхстанай этнчнай самасвядомасцю беларуск народ дэю самай прагрэсвнай частк нтэлгенцы аб стварэнн нацыянальнай школы? - не будзе ён мкнуцца навучаць выховваць свах дзетак паводле традыцый рускай альбо польскай школ? Што такая небяспека магла снаваць, у гэтым не сумнявався Максм Багдановч. Таму, нават не будучы педагогам, ён там, дзе гэта было дарэчы, мкнувся сам выказаць свае погляды адносна беларускай нацыянальнай школы. Яго ввага да апошняй асаблва взрасла пасля таго, як у адпаведнасц з прынятым у чэрвен 1914 года в Расйскай мперы законам сярод сх нярускх народав мклва пачав шырыцца рух за стварэнне развццё нацыянальных школ. Каб такой рэальнасцю нацыянальная школа хутчэй стала на Беларус, Багдановч у свах публцыстычных творах неаднаразова напамнав яе народу, што в далёкм мнулым тут навучанне выхаванне маладога пакалення ажыццявлялася на матчынай мове пры самым шырокм выкарыстанн мясцовага матэрыялу. Той, хто прайшов такую школу, сё сваё жыццё любв родны край, не шкадавав слы для яго росквту.

дэя беларускай школы заняла прыстойнае месца ва всх формах нацыянальна-вызваленчага руху в канцы XIX - пачатку XX стагоддзяв. Пацверджанне гэтаму Багдановч бачыв у дзейнасц вмеранага паводле сваёй накраванасц Таварыства беларускай народнай асветы, якое выдавала часопсы-аднадзёнк Калядная чытанка Велкодная чытанка. сякя, нават малапрыкметныя зрух в справе адраджэння нацыянальнай школы шчыра радавал Багдановча, нараджал жаданне зрабць х праз друк здабыткам шырокага кола людзей. Багдановч псав: Пачынаючы з каза цара Аляксея Мхайлавча, як прадпсав палць кнг ллтовскага друку, на працягу двух з шкам стагоддзяв робяцца захады, накраваныя на задушэнне беларускан культуры.

Да канца ажыццявць гэтую пачварную задуму не вдалося слам рэакцы. Чаго нельга было зрабць па выпуску беларускх кнжак на радзме, тое выконвал в замежных друкарнях ц на падпольных варштатах. Каб абысц закон, такую кнжную прадукцыю даводзлася выдаваць пад назвай на польскай, балгарскай, кранскай мовах. У душах беларусав так не патух агонь нацыянальнага адраджэння. Не застався паза ввагай Багдановча так факт, як стварэнне в 1916 годзе па нцыятыве мнскага аддзела Беларускага таварыства дапамог ахвярам вайны шасцтыднёвых курсав па садовнцтву, агароднцтву пчалярству, бо тут навучанне таксама вялося па-беларуску. Багдановч пша: Прапановваць беларускаму дзцяц такую кнгу - значыць даваць яму замест хлеба камень замест рыбы вужакуЕ страняючы беларускую мову са школы, мы вядзем да растраты вынкав аграмаднай, шматвяковай духовнай работы цэлага народа, збваем думку дзцяц са звыклых псхалагчных сцяжынак груба врэзваем яго душэвны свет; водзячы ж мову велкарускую, мы ставм на яго шляху шэраг перашкод, засяляем яго псхку вобразам змярцвелым, няясным в многх выпадках зусм недарэчным. Пры такх варунках карыстацца велкарускай мовай замест беларускай можна тольк на шкоду дзцяц, што асаблва можна сказаць пра першапачатковыя ступен навучання.

3 РОДНЫМ СЛОВАМ ДА БОГА

Дбаючы пра адраджэнне роднага краю, ступленне яго на шлях самабытнага нацыянальнага развцця, Максм Багдановч не мог не паспрабаваць вызначыць рол рэлгó в гэтых лёсаносных працэсах, тым больш што тады яна мела давол шырокае распавсюджанне в гушчах народа. Смпаты паэта был на баку колшняй няцкай царквы за тое, што в цяжкя гады гсторы беларускага народа яна надтрымлвала яго культуру, з'являлася в кра нбыта пацыянальнай беларускай рэлгяй. Пачынаючы з канца XV стагоддзя, няцкм духавенствам на беларускай мове прамавлялся пропаведз, выдавался рэлгйныя песнапенн да т. п. Апошняй праявай гэтай дзейнасц з'являецца выдадзены в 1837 годзе беларуск катэхзс; праз два гады адбылося вз'яднанне нятав, катэхзс спалены, пропаведзь на беларускай мове забаронена. Такм скупым пералкам падзей фактав Багдановч, напэвна, разлчвав абудзць у чытача павагу да нацыянальнай рэлгó продкав, памяць пра якую, днак, з году в год слабела в народзе. Паэт востра крытыкавав палтыку Расйскай мперы в адноснах да каталцкай царквы Беларус. Вядома, што гэтая канфеся дзе-ндзе в дабавачным богаслужэнн выкарыстоввала беларускую мову, выдавала на ёй рэлгйныя кнг, таму, на яго думку, для наймення каталцызму польскай верай нараджаемых адсюль вынкав не было месца. Iтольк пасля таго, кал з боку врада пасыпался сстэматычныя вдары, якя мел мэтай знштожыць беларусав як нацыянальнасць, забаранл выдаваць па-беларуску кнг, жываць беларускую мову в касцёле, апошн цалкам перайшов на польскую мову, у вынку чаго касцёл на Беларус став з'явай польскай, не дзва, што той з беларусав, хто наведвав яго, называв сябе палякам. Таму мне здаецца зусм слушным паставленае Багдановчам пытанне: Мжвол пытаеш сябе: хто ж больш зрабв для апалячвання беларусав - паланзатары ц русфкатары? Будучы шчырым прыхльнкам самай шырокай талерантнасц в пытаннях рэлгó, Багдановч, вядома ж, няк не мог згадзцца з тым, каб дзейнасць якой-небудзь канфесó была скравана на размыванне беларусав як адзнага этнасу. Глыбокя веды аб рол рэлгó в нацыянальным жыцц беларусав выявв Багдановч у сваёй палемцы з графам

гнаццевым, выкарыставшы для гэтага в 1916 годзе магчымасць выступць у адным з часопсав краны. Каб выратаваць два мльёны беларусав-католкав ад паланзацы,

гнаццев, на першы погляд, прапанавав нбыта правльнае рашэнне: Увесц ва всх касцёлах, якя задавальняюць рэлгйныя патрэбы беларусав-католкав, замест польскай рускую. Але такое прапанаванне правльнае тольк на першы погляд, бо ввядзенне рускай мовы в касцёл магло сустрэць моцнае супрацвленне яго паствы з ку беларусав-католкав, разумецца м як замена каталцызму праваславем. Прымусовае вкараненне рускай мовы в гэтую канфесю, слушна пярэчыв Багдановч

гнаццеву, прывядзе да таго, што беларускае каталцкае асяроддзе, якое без таго знаходзцца в сферы прыцягнення польскай культуры, акружыць польскую мову арэолам, вяртанне яе в касцёл зробць прадметам свах надзей памкненняв вжо, адпаведна з гэтым, у свам прыватным жыцц адвядзе ёй пачэснае месца, пасадзць на покуць, пад абразы. Перад нам будуць жо не аб'екты паланзацы, празелты яе. Створыцца масавы стыхйны зрух у бок Польшчы, як натуральная рэакцыя на высунуты гр.

гнаццевым праект, , можа быць, беззваротна вырашыць далейшы нацыянальны лёс гэтага народа. У 7Ч80-я гады, у вынку насаджэння рускай мовы в касцёл даводзлася сустракацца з масавай перрыентацыяй беларусав-католкав на польскую культуру мову. Да такх жа вынкав прывяло навучанне дзяцей чыста беларускх мясцовасцей у школах закону божаму замест польскай на рускай мове. Спатрэблася шмат часу, каб пераканацца в бесперспектывнасц, вялкай шкодзе адмнстрацыйных метадав у барацьбе з паланзацыяй, якую праводзла каталцкая царква на Беларус, ад замены в касцёлах польскай мовы на рускую. Але з гэтай нявдачы был атрыманы не тыя, што трэба, рок. Справа дайшла да таго,Ч псав Багдановч,Ч што в 1909 годзе на кевскм чарнасоценным з'ездзе патрыёт г. Кулаковск прапанавав аддаць беларусав-католкав у ахвяру паланзацы, каб з тым большай энергяй узяцца за фабрыкацыю велкарусав з беларусав-праваславных.

Павсюднае прабуджэнне нацыянальнай самасвядомасц беларусав пярэдадзень першае дзесяцгоддзе пасля рэвалюцы 1905 года з'явлася ддя Багдановча галовнай падставай, каб не згадзцца з меркаваннем

гнаццева, што змагацца з паланзацыяй беларусав трэба тольк праз вядзенне рускай мовы в каталцкае богаслужэнне. Выратаваць х ад паланзацы, паэт чыв, можна тольк шляхам пераводу богаслужэння в касцёле на беларускую мову. На думку паэта, яна павнна была б заняць такое ж месца в праваславных храмах. Не выклкае сумненняв, што Багдановч на працягу всяго свайго жыцця быв вялкм прыхльнкам беларускай нацыянальнай царквы, якая, у адрозненне ад рускага праваславя польскага каталцызму, не размывала, а, ндварот, мацоввала б этнчныя асновы беларускай нацы, дапамагала б кожнаму з х правльна вызначыць сваю нацыянальную прыналежнасць, садзейнчала б захаванню прымнажэнню духовнай спадчыны роднай Бацькавшчыны.

КАШТОУНАСЦЬ IНТЭЛIГЕНЦЫI

Самую вялкую - зусм справядлва - надзею на нацыянальна-культурнае адраджэнне беларускага народа Максм Багдановч складав на яго нтэлгенцыю. Ён моцна перажывав, што нямала таленавтых прадставнков яе адарвалася ад сваёй Бацькавшчыны, жыве нтарэсам ншых народав, аддае все слы здольнасц на карысць чужой культуры навук. Патрэбен быв час - давол працяглы,Ч каб нтэлгенты з карэннага насельнцтва нашага краю перастал чыць сябе беларусафлам польскай культуры ц беларусафлам рускай культуры пачал глядзець на сябе як на зусм самастойную групу нтэлгенцы пэвнага этнасу, аб'явл сябе змагарам за яго нацыянальную культуру без сялякага пасрэднцтва польскай ц рускай культур. Першым такм беларусафлам, бясспрэчна, можна назваць студэнцкую моладзь Пецярбурга, што групавалася вакол часопса Гомон. Пазней нацыянальна свядомыя нтэлгенты расл як грыбы пасля дажджу. У лтаратуры шмат азначэнняв дэфнцы нтэлгенцыя, але разуменне яе Максмам Багдановчам вельм наблжанае да характару тагачаснага жыцця на Беларус. Гэтым менем,Ч псав ён, - мы адзначаем свядомых людзей, нясушчых сваю свядомасць на карысць простага народа нават проц власнага нтарэсу. Звяртаюць на сябе ввагу апошня тры словы, з якх вдаць, што абавязковай умовай залку в нтэлгенты Багдановч прызнавав гатовнасць чалавека служыць нацы, кал гэта нават у чымсьц пагражала власнаму жыццю нтарэсу. А тады ж такя пагрозы для шчырага беларуса-нтэлгента взнкал амаль на кожным кроку. У справе гуртавання беларускай нтэлгенцы Багдановч выдзяляв два важныя фактары: французскую буржуазную рэвалюцыю 178Ч1794 гадов адкрыццё в 1803 годзе Вленскага нверстэта. Пад здзеяннем падзей у Францы шов працэс фармравання нтэлгенцы нават у многх давно вжо замёршых народав, яна лпачала жывую працу над развццём х культур, ц, ншым словам, над х нацыянальным адраджэннем. Багдановч са шкадаваннем псав, што в нас пры надзвычайнай слабасц нтэлгенцы пры повнай неразвтасц яе беларускх нацыянальных пачуванняв... сё абмежылася некалькм крокам, ды тыя был зроблены тольк дзякуючы дзе-якм асаблвым мовам тагачаснага жыцця. Саправднай кузняй беларускай нацыянальнай нтэлгенцы Багдановч слушна чыв беларускую газету Наша нва, вогуле беларускае друкаванае слова. Кал раней культурны пласт насельнцтва Беларус складався з агульнамперскх адходав, польскх нацыяналстав яврэйскай буржуазó, што был в яго масе ншародным целамû, дык вакол Нашай нвы згуртавался асобы, якя вырасл в народзе, ад народа не адарвался, м вядомы народныя патрэбы народныя язвы, блзка псхка народа; яны ведаюць народ, народ ведае х,Ч ведае верыць м. 3 такм людзьм можна было весц плённую асветнцка-культурную работу в масах. Невыпадкова Наша нва, псав Багдановч, прабла сабе дарогу в самыя глухя кутк Беларус, у самыя цёмныя пласты насельнцтва. Для многх тысяч людзей яна з'явлася першай газетай, прачытанай м, першай крынцай ведав, якая не насла казённага адбтку, выкладзеная простай яснай мовай... У беларускм кра, змардаваным нацыянальнай барацьбой, Наша нва нястомна нагадвала пра неабходнасць паважаць правы кожнага народа, шанаваць сялякую культуру, замацовваючы свае нацыянальныя асновы, шырока карыстацца набыткам культуры як польскай, так велкарускай вкранскай. Даводзцца шчыра пазайздросцць багдановцкаму часу датычна дэрав беларускай нацы ц блзкх да такога высокага рангу людзей. Iгаловнае, што пераважна все яны был маладога взросту. Больш за сем гадов мнула, як мы, дзякуючы гарбачовскай перабудове, перайшл ад слов да справы в галне нацыянальна-культурнага адраджэння, але так не выдзелл са свайго асяроддзя саправднага дэра. Сёй-той наблжаецца да такога рангу, але ц взрост замнае яму сцвердзцца в гэтым, ц перашкаджаюць канкурэнты альбо працвнк беларускага нацыянальна-культурнага адраджэння. Справядлва робячы галовную ставку на нтэлгенцыю в вырашэнн задач беларускага нацыянальна-культурнага адраджэння, Багдановч мж тым не раз выказвав цвёрдую впэвненасць, што в гэтай справе яна не саступць з пазцый саправднага нтэрнацыяналзму, таму што аснову яе складаюць пераважна выхадцы з працовных мас, якм вельм блзкя дэ дэмакратызму гуманзму. Абараняючы нтарэсы свайго народа кладучы в аснову гэтай дзейнасц наявнасць самастойнай беларускай нацыянальнасц беларускай культуры, беларуская нтэлгенцыя нкол не впадала в шавнзм, не мкнулася да прымяншэння правов суседнх нацыянальнасцей, на всю павнату самастойнага культурнага развцця. У прыватнасц, яна втае рост як велкарускай, так польскай культуры в кра, дабваючыся тольк таго, каб гэты рост не мев сваёй асновай дэнацыяналзацыю беларускага народа. Справядлва звязваючы лёс беларускага адраджэння з нтэлгенцыяй, Багдановч нкольк не прыменшвав у гэтым рол народных мас. Пацвярджаецца такое зместам яго зусм невялчкага ста спецыяльна да простых людзей (напсаны в 1914 ц 1915 годзе) Хто мы такя?. Каб да нацыянальнага руху схлць як мага больш такх людзей незалежна ад х канфесйнай прыналежнасц, паэт у дадзеным сце пераканавча даводзць, што насельнцтву нашага краю аняк нельга вызначаць сваю нацыянальнасць тольк паводле рэлгйнай прыкметы. 3 мэтай дапамагчы простым людзям адчуць сябе гаспадаром на зямл роднай Бацькавшчыны, Багдановч знаёмць х з найбольш адметным старонкам власнай гсторы, але не втойвае, у якх цяжкх мовах у яго час даводзцца адстойваць беларусам сваё права на снаванне: Жывём мы памж палякав велкарусав, народав моцных, маем шмат крывды ад х. Бо ёсць велкарусы, што намагаюцца, каб мы забылся на всё сваё, беларускае, выраклся яго ды звярнулся в велкарусав, гаварыл б жыл па-хняму. ёсць паляк, каторыя таксама хочуць змянць нас на свой капыл, каб мы стался палякам. Аглянцеся: сё наша роднае, беларускае, марнуецца, ншчыцца, знкае, бо яго забваюць, яго прыглушаюць, м пагарджаюць, чужое пануе, пышаецца, мае сабе пашану павагу. IЧ хто ведае? Ч быць можа, пройдзе кольк часу, не пазнаем мы ан нашага краю, ан нашых дзяцей. Iбудзе скрозь чужое, нязвычнае, свайго роднага - нчога. Багдановч, як вялк аптымст беларускага адраджэння, не мог вышэйпрыведзеным словам закончыць свой ст да простых людзей. На ввесь голас, рашуча заклкав х не пакдаць сваёй гаворк, песень, звычаяв, шанаваць, баранць, дзецям свам аб тое запаведаць... Чытайма, братк, кнжк газеты, напсаныя в нашай беларускай гаворцы. Тады прыйдзе канец нашай цемнаце, праясняцца нашыя вочы кожны крок, што мы ступм па зямл, будзе крокам да блзкага шчасця, да светлага жыцця. Вельм шкада, што гэтае прадбачанне паэта не збылося. Мы не тольк не прыйшл да светлага жыцця, кал браць пад вагу з яго тольк наша беларускае нацыянальна-спецыфчнае, дык яно цяпер непаравнальна бяднейшае в большай ступен загубленае, чым на момант, кал псався Багдановчам ст да простых людзей. Значна меншае месца в публцыстычнай спадчыне Максма Багдановча адведзена праблеме разумення нтэлгенцыяй рол барацьбы беларускага народа за дзяржавную незалежнасць на рубяжы XIXЧXX стагоддзяв. У прынцыпе, ён падзяляв патрабаванне аб выдзяленн Беларус Лтвы, злтаваных эканамчна, геаграфчна гстарычна, у абласную самакруючую адзнку. Кал пад Лтвой м разумелся Гродзенская беларускя паветы Вленскай губерняв, што тады давол часта сустракалася на старонках навуковай таратуры, у розных афцыйных выданнях, дык такое аб'яднанне гэтых тэрыторый у адну нацыянальна незалежную адзнку Ч з'ява зусм нармальная перспектывная.

сц ж на дзяржавнае аб'яднанне Беларус з тагачаснай этнчнай Лтвой было б справай неперспектывнай, бо тут адразу магл б знкнуць цяжкасц з рэгуляваннем культурна-мовнага развцця х народав, якя в гэтым пытанн маюць больш адрозненняв, чым падабенства.

нтэграцыя беларусав товцав у адну дзяржаву, нягледзячы на тое, што колсь саправды яна в х была агульнай, не прынесла б карысц н першым, н другм. Гстарычны вопыт кран свету пераканавча сведчыць, што в найбольшай ступен свае дэалы кожны народ можа здзейснць тольк в нацыянальнай дзяржаве, у якой на прадставнков ншых этнасав прыпадае не больш за 2Ч25 працэнтав агульнай колькасц насельнцтва. У адваротным выпадку нярэдка бывае, што цяжка пазбегнуць асмляцы нават карэннай нацы таго ц ншага полэтнчнага дзяржавнага фармравання. Думаецца, цяпер мала хто верыць, што беларуск народ можа выжыць як самастойны этнас без повнай, рэальнай, дзяржавнай суверэннасц, развтай, перадавой нацыянальнай эканомк. I всё ж не менш важна для выжывання далейшага грамадскага прагрэсу мець беларускаму народу сваю арыгнальную, самабытную нацыянальную культуру, старанна ачышчаную ад празмерных напластаванняв сяго чужога, ншароднага, родную мову, якя на сваёй гстарычнай тэрыторы не ведал б канкурэнцы, выконвал б весь аб'ём функцый па задавальненню духовных патрэб насельнцтва. Кал беларускай культуры мове не будзе забяспечана такая прастора, тады, карыстаючыся любмымы выразам Багдановча, мы будзем выглядаць як лабсевак у славянскм полû, выступаць у рол спажывнага матэрыялу для суседнх народав, застанёмся захудалым славянскм краем. Для нас сёння вельм важна мець на ввазе, што тады малады пясняр Багдановч глядзев на нацыянальна-культурнае адраджэнне беларускага народа як на з'яву агульнаеврапейскую, бо цяпер жа нам тым больш неабходна будаваць сваё жыццё з улкам дасягненняв цывлзаваных кран свету найперш Европы. Задумавшы даць характарыстыку беларускага нацыянальнага руху, Максм Багдановч палчыв неабходным перш за всё вызначыць суадносны памж м агульнаеврапёйскм прагрэсам. Асновныя нó яго бачылся ва всё большым драбленн культур увогуле таратур у прыватнасцû. Важнае месца в гэтым зруху, - псав Багдановч, - займае працэс размежавання роднасных культур. Адны рознаскладовыя культурныя масвы прама распавзаюцца па шву, прыкладам чаго з'являецца адасабленне трох скандынавскх культур, якя здавна злплся, але не зллся в адно цэлае. Ад ншых адпластовваюцца больш слабыя, блзкя да х па паходжанню, але всё ж не тоесныя з м нацыянальна-культурныя адзнкû. Таму зусм лагчнае адколванне ад рускай культуры вкранскай беларускай. У асобе гэтай апошняй знаходзцца не монстр, не рарытэт, не нкум, глыбока жыццёвая з'ява, якая знаходзцца в рэчышчы агульнаеврапейскага прагрэсу. Шкада, што зусм не так глядзел в нас на культурныя працэсы в больш позн час. сякае адасабленне, арыгнальныя шлях развцця культуры мовы разглядался як падрыв палтык нтэрнацыяналзацы духовнага жыцця савецкх народав, што нбыта не садзейнчала х прагрэсу, але ж затое беларусав, нягледзячы на паравнальна ранн прыход у х край цывлзацы, гэта прывяло ледзь не да повнай асмляцы. Каб выкараскацца з яе ляжовых рукавцав, патрэбна карэнным чынам перагледзець свае адносны да нацыянальна-спецыфчнага в культуры, перавтварыць мову беларускага народа в найважнейшы сродак яго духовнага жыцця, як гэта раблася робцца всм цывлзаваным нацыям. Такм чалавечым ставленнем да нацыянальных духоуных каштовнасцей мы выканаем запавет Максма Багдановча, не застанёмся в давгу перад яго светлаю памяццю. Закончыць свой рэферат я хацев бы словам М. Багдановча: Пачынае фармавацца всведамленне, што беларуская мова можа па праву ввайсц в мясцовы грамадск абарот... сё гэта паказвае, што в свядомасц мясцовага грамадства беларуск народ не tabula rasa, самастойная нацыянальная велчыня, беларуск ж рух - жывая культурна-грамадская сла.

Ученика 8 А класса

Средней школы №34 г. Гродно

Карпова Вадима