Читайте данную работу прямо на сайте или скачайте
Белорусский народный календарь (Народны каляндар беларусав)
М
Н
СТЭРСТВ АДУКАЦЫ
а РЭСПУБЛ
К
а БЕЛАРУСЬ
БЕЛОРУСК
а НАЦЫЯНАЛНы ТЭХН
Ны Н
ВЕРС
ТЭТ
Кафедра: Гсторыi, сусветнай айчыннай культуры.
РЭФЕРАТ
на тэму: Народны каляндар беларусав.
Выканала: Крупенько Ю.У.
2 курс
Мнск, 2002 г.
План.
- Фармраванне эвалюцыя беларускага каляндара. Сувязь элементав паганскай хрысцянскай абраднасц.
- Беларускя каляндарныя святы: змовыя, вясновыя, летня восеньскя.
Каб зразумець сябе саправдным чалавекам, явiць
прыналежнасць да свайго роднага, беларускага, сла-
вянскага, зразумець свае месца в сусвеце, неабход-
на вывучаць народныя каштовнасцi, тое, што стагод-
дзямi стваралi, выкарыстоввалi азаховвалi анашы
продкi Ф.
I. а Казакова
У кожнага народа спрадвеку вевся свой каляндар, у якiм з пакалення в пакаленне перадавалiся мудрасць, веды, вопыт жыццевых назiранняв. Мелi такi каляндар i беларусы. Багацейшы духовны свет нашых продкав, iх надзвычайны талент, яскравая фантазiя, гумар адбiлiся в абрадах i звычаях, гульнях i песнях, прыкметах i паверТях. Беларускi працавнiк прымав у памяцi шматлiкiя парады i забароны, выказаныя вобразным словам. Ен добра ведав, калi можна весялiцца, калi встрымлiвацца ад забав, калi можна брацца за тую цi iншую працу, калi ндварот, адкласцi яе, каб не нашкодзiць сабе i блiзкiм.
Каляндар ахоплiвае дзень за днем весь год, змяшчае в сабе шматлiкiя абрады, звычаi, прыкметы, паверТi, прыказкi. Шматвякавы вопыт назапашаны многiмi пакаленнямi папярэднiкав, быв для земляроба азбукай i граматыкай сяго яго жыцця. Перададзены в спадчыну, ен дапамагав арыентавацца в зТявах прыроды, ад якiх нярэдка залежав раджай - крынiца iснавання селянiна, усей яго сямТi.
Асобныя днi года i нават цэлыя перыяды встрымалiся селянiнам як сваеасаблiвы паказчык для прыняцця тых цi iншых мер у гаспадарчых справах. Многiя з гэтых дзен акружалiся магiчнай таямнiчасцю, шэрагам патрабаванняв, парушэнне якiх, ва вявленнi сялян, магло прынесцi шмат шкоды. Таму так трывала врасталi в свядомасць людзей карэннi розных прыкмет, вераваняв i прымхав.
Кожны дзень года в хрысцiянскiм календары (як праваславным, так i каталiцкiм), быв заповнены iменамi святых, прарокав, апосталав, пакутнiкав. Не все яны, зразумела, адзначалiся в будзенным жыццi ровнай ввагай. Адны даты праходзiлi зусiм непрыкметна; з другiмi звязаны пасобныя паверТi, парады выконваць цi, ндварот, не выконваць тую цi iншую працу; трэцiя шанавалiся як вялiкiя святы i былi акружаны абавязковымi врачыстымi абрадамi.
Беларускi народны каляндар раскрывае перад намi складаны светапогляд беларускага селянiна, яго глыбокае веданне прыроды i любов да яе, цягавiтасць да працы, дэманструе багатыя творчыя здольнасцi, невычэрпную фантазiю, палет дапытлiвай думкi.
Слова каляндар паходзiць ад старажытнарымскага календы (УcalendaeФ), што азначала: першыя чыслы кожнага месяца (днi маладзiка). Найменне адпавядае i слову каляндарыум - кнiга, куды запiсвалiся давгi, працэнты па якiх патрэбна было плацiць, i маладзiковыя днi. а
Месяцавыя (Улунныя) меры часу - найстаражэйшыя. iк часу толькi па звароту Месяца, што iснавава у першабытным грамадстве, назывався месяцавым каляндаром. Дагэтуль захавалася в побыце сялян завядзенка пачатак розных работ суадносiць з пэвнымi квадратамi Месяца: маладзiк, веташок, падповня, повня, зыход i г.д. Развiцце земляробства, жывелагадовлi прывяло першабытнага чалавека д карыстання i большымi храналагiчнымi мерамi: сезонамi, гадамi. Так зТявiлiся в старажытным свеце сонечна i сонечна-месяцавы каляндары. Апошнi вжо змяшчав некалькi месяцавых парав (прыблiзна 12,4). Праз шэраг гадова дадавалi цэлую месяцавую пару, каб прыблiзiць месяцавы год да сонечнага.
Чалавецтва на працягу свайго iснавання вдасканальвала меры часу, каб каляндар лепш адпавядав астранамiчнамв году. У 46 годзе да н.э. у Старажытным Рыме, дзе дзейнiчав складаны i нязручны сонечна-месяцавы каляндар, праславлены палкаводзец i владар Гай Юлiй Цэзар здейснiв рэформу в летазлiчэннi. Згодна новаввядзенню, Новы год пачалi святкаваць з 1 студзеня, а працягласць года стала равняцца 365,25 сутак. Але ж суткi бываюць толькi повнымi, таму в яго сiстэме тры гады былi на 365 сутак, чацверты - 366. Дзеля вшанавання такой важнай падзеi сiстэма летазлiчэння пачала называцца юлiянскай, месяц нараджэння Цэзара - юлiвсам.
У 324 г. Рымскi iмператар Канстанцiн абвясцiв хрысцiянства дзяржавнай рэлiгiяй. А на наствпны год ен сабрав у Нiкеi царковны сабор, на якiм было вырашана святкаваць дату вваскрэсення Хрыста в перыяд памiж 22 сакавiка i 25 красавiка. Есць меркаваннi хранiстав, што Iсус Хрыстос быв распяты на крыжы 23 красавiка, вваскрос 25 сакавiка. У сувязi з гэтым дата святкавання Вялiкадня вызначаецца наступным чынам: гэта павiнна быць першая нядзеля пасля першай повнi (фаза месяца), якая надыходзiць пасля дня веснавога равнадзенства.
Новую рэформу календара правев папа рымскi Грыгорый ХШ на аснове праекта iтальянскага доктара i матэматыка Луiджы iпiе. Вядома, што аналагiчную структуру календара яшчэ в 1560 г. распрацавав астраном Петрус Пiтат. Справа в тым, што юлiянскi каляндар страцiв за некалькi стагоддзяв 10 дзен i дату святкавання веснавога равнадзенства не адпавядала астранамiчнаму календару. Папа Грыгорый ХШ прапанавав новую сiстэму, у якой лiчвалася гэта паправка. Новае летазлiчэнне было распачата в кастрычнiку 1582 г. (замест 5 кастрычнiка адразу перайшлi да 14) i атрымалi назву грыгарыянскай.
Вядома, што в 1054 г. хрысцiянства падзялялася на дзве канфесii: праваславе, якое прытрымлiвалася юлiянскай сiстэмы (або старога стылю), i каталiцызм, якi прытрымлiвався новага стылю (або грыгарыянскай сiстэмы).
Практычна все каталiцкiя краiны Заходняй Европы адразу ж перайшлi на грыгарыянскую сiстэму впарадкавання часу. Праваславе, якое панавала в краiнах сходняй Европы, парта трымалася старой традыцыi. I толькi в 1918 г. 24 студзеня савнарком РСФСР прыняв Дэкрэт аб вядзеннi заходнееврапейскага календара. Пастанова прымушала адразу пасля 31 студзеня iчыць не 1, 14 лютага.
Якi каляндар iснавав у беларусав? Як сведчаць археалагiчныя знаходкi, сходнiя славяне мелi рэчыйныя календары - на iх язычнiкi вмовнымi знакамi абазначалi днi свят i iгрышчав, земляробчых работ. Акадэмiк Б.А. Рыбаков налiчвае каля дзесятка сасудава II - IV вяков, па якiх раней Учтху (считали) i гатху (гадали)Ф. Спецыяльнага даследвання на матэрыяле беларускiх знаходак пакуль невядома. Акрамя гэтага, сходнеславянскiя народы карысталiся дравлянымi брускамi давжыней 30 - 50 сантыметрав з трыма, чатырма цi шасцю гранямi, дзе рабiлiся спецыяльныя розныя календары, вырабленные памiж XII iа XV стагоддзямi.
Калi ж адзначався Новы год у Беларусi? Земляробчыя светкаваннi Новага года вядомы вясной, летам, восенню i зiмой. Такi дзень звычайна прыстасоввався да адпаведнага становiшча на небе свяцiлав: сонца, месяца, магчыма нават, i асобных зорак. Часцей гэта было пасля повнi, веташам, як гаварылi в народзе, у першы маладзiк пасля веснавога равнадзенства (20 -21 сакавiка), летняга сонцастаяння (21 -22 чэрвеня), асенняга равнадзенства (22 - 23 верасня) i зiмовага сонцастаяння (21 -22 снежня).
У народным календары блiжэй да названых дзен стаяць i адпавядаюць навагодняй традыцыi наступныя святы:
вясною - Вялiкдзень, Пасха (нядзеля в перыяд з 4 красавiка па 8 мая / ст. ст. з 22 сакавiка па 25 красавiка);
Збор, Iзбор (нядзеля першага тыдня пасля
Масленiцы); Авдоцця Вясновка (14 сакавiка / 1 сакавiка, першы дзень вясны); Казiмiр у католiкав (4 сакавiка),
Благавешчанне, Звеставанне (7 красавiка / 25 сакавiка, свята прылету бусла, абрад гукання вясны); i iнш.
Летам - Купалле (раней подчас сонцастаяння, затым у адных рэгiенах 23 чэрвеня, у другiх 6 iпеня).
Восенню - Багач, Багатнiк, Багатуха, Другая Прачыстая, Другая спажа (21 верасня / 8 верасня, старажытнае свята заканчэння вборкi зерневых); Сямен, на якiх выконвалi абрад Ужанiцьбы комiна(14 верасня / 1 верасня).
Зiмою - Каляды (з 7 па 18 студзеня); Каляды в беларусав-католiкав (з 25 снежня па 5 студзеня); варвары (17 снежня / 4 снежня).
Старажытныя славяне, якiя карысталiся УпаганскiмiФ мерамi часу, у тым iку i сонечна-месяцавым календаром, з прыняццем хрысцiянства прынялi юлiянскае летазлiчэнне па вiзантыйскаму взору, але Новы год пачыналi не з 1 студзеня, як у Рыме, па сваей старажытнай традыцыi - вясною, 1 сакавiка. Пра гэта яскрава сведчаць валачобныя песнi:
УДа в тым крэсле сам Бог сядзiць,
Каля бога все святыя
Шахуюцца, рахуюцца,
Каму вперад на работку выходзяць.
Авдахея, первая святца, Вясна в сходзеЕФ
(Iлукстэнскi павет;
Сахарав, 1940)
У iншых вырыянтах валачобных песень у якасцi першага свят года выступаюць розныя, блiзкiя да веснавога равнадзенства:
Святыя Саракi напярод пайшлiЕ
(Вiцебская губерня;
Шэйн, 1887)
Благавешчанька,
Перша святка
Жытцо рушыцьЕ
(Дзiсенскi павет;
Чэрны, 1895)
Перша святца i чым заняцца.
Казiмiрка Ца дровцы сячыЕ
(Мiерскi раен; 1970)
Перша святца - новае летца
Святы Яня, боскi зданя,
Узяв кмочы залатыя, адамкнув зямлю, пусцiв расуЕ
(Браславскi раен; 1963)
А святы Барыс - ен у бога павыш,
Ен канi пасе в зяленых лугах
(Шырма, 1962).
Гэтыя прыклады адлюстровваюць шматварыянтнасць язычнiцкага светавспрымання, iмкненне прыстасаваць сваю веру да новай. У валачобным календары прадставлены в якасцi Новага года i святы, час правядзення якiх залежыць ад становiшча нябесных свяцiл.
Первага свята - святога Вялiкдзень,
Свят Вялiкдзень з красным яечкамЕ
(Шэйн, 1874)
Святы Iзбор
Упярод ступiць,
Зiмку зрадзiць,
Сошку ладзiць.
(Мiерскi раен, 1972)
Адначасова з варыянтамi валачобных песень, у якiх на першае месца ставiлiся вясновыя днi, бытавала i значная частка iх, дзе впамiналася зiмовае свята Ражаство:
Свято Ражаство
Упярод пашло
Новы гадок
Павев радок
(Лепльскi раен, 1976)
Гiсторыя змен у каляндары, звязаны з перанясеннем святкавання Новага года, не простая. Рэформы натыкалiся на супрацiвленне народа, якi даражыв традыцыямi мiнулага i не прымав душой новаввядзеннi. Адчуваецца, што мацнейшыя веснавыя i зiмовыя традыцыi, якiя пусцiлi глыбокiя каранi в свядомасцi народа, не далi развiцца новай рэлiгiйнай абраднасцi в сялянскiм побыце. Тая частка Беларусi. Што была в федэратывным саюзе з Польшай, у 1582 годзе перайшла на грыгарыянскi стыль. Нечаканы пераход прынес шмат блытанiны i нават гора.
9 студзеня 1584 года в Вялiкiм княстве iтовскiм выйшла спецыяльная грамата, што прадпiсвала адзначаць святы в новым стылi. Прынцыпова довга карысталася старым календаром нiяцтва. У 1596 годзе пачынальнiкi внii Iпацiй Пацей i Кiрыла Тарлецкi зрабiлi спробу пераводу на новы стыль, але яна была нявдалай. У сваю чаргу сiнод Рэчы Паспалiтай сваiмi актамi неаднаразова прадпiсвав меры пакарання тых, хто выкарыстоввав стары стыль. А царскiя влады в далучаных беларускiх землях станавлiвалi стары юлiянскi каляндар i жорстка расправлялiся з нiятамi. Цяпер беларускiя внiяты прыстасовваюць свой каляндар да сучаснага летазлiчэння (грыгарыянскага стылю), вкраiнскiя карытаюцца старым.
нiяцкi каляндар добра заховваецца в беларускай вуснай народнай творчасцi. Ен адлюстрованы в народных прыказках, паданнях, песнях. Больш таго, можна мераваць, што внiяцкае асяроддзе з яго талерантнасцю, сувязю з народам, роднай мовай магло творча i дзейсна спрыяць у XVI - XVII стагоддзях як зТявленню новых вусных творав, так i развiццю многiх жанрав фальклору. Асаблiва гэта адносiцца да каляндарных жанрав: прыказак, паверТяв, паданнях, валачобных песень i iнш.
Народная памяць любовна зберагае як нядавнiя, так i старажытныя вераваннi сваiх продкав.
Яшчэ да рэвалюцыi неаднаразова ставiлася пытанне аб рэформе календара, бо ен не быв дастаткова дакладны, у паравнаннi з астранамiчным разыходзiвся на некалькi сутак. У 1918 годзе дэкрэтам Савнаркома краiны перайшла на грыгарыянскi каляндар. Згодна дэкрэту, датаю, што iшла за 31 студзеня, у тым годзе стала не 1, 14 лютага. Прысвяткi i святы народнага календара на Беларусi сярод праваславных замацавалiся па старым стылi, сярод католiкав - па новым. Таму афiцыйны грамадзянскi Новы год адзначаецца па новым - 31 снежня, на большай тэрыторыi Беларусi Каляды - з 7 па 19 снежня.
Першыя звесткi аб календары знаходзяцца в Астрамiравым евангеллiФ (1056 - 1057).
iчыцца, што першы беларускi каляндар выдадзены в 1587 годзе, аб чым засведчылi вiленскiя беларускiя календары 20 - 30-ыха гадов нашага стагоддзя. Магчыма, маецца на ввазе Календаръ римски новы, выпушчаны в згаданым годзе Герасiмам Сматрыцкiм у Астрозе, цi што-небудзь iншае. Але, як вядома, яшчэ в 1522 годзе в беларусав iснавала Малая падарожная кнiжка - каляндар, выложенный из греческого на русский язык доктором Франциском с Полоцка. У гэтым друкаваным усходнеславянскiм царковна-астранамiчным календары, разлiчанным на 1523 - 1543 гады, побач з грыгарыянскiм летазлiчэннем дадзена i юлiянскае. Змешчаны Псалтыр, Часаслов, некалькi канонав, Шасцiдневец, Саборнiк, куды ввайшлi Святцы i Пасхалiя. У Малой падарожнай кнiжцы славуты Скарына для сваiх земляков на роднай беларускай мове тлумачыв асновы пазнання летазлiчэння.
Хрысцiянскi каляндар адлюстрованы на многiх гравюрах скарынавскiх выданняв.
Новы этап у гiсторыi беларускага народнага календара звязаны з падзвiжнiцкай дзейнасцю афалькларыстав i этнографав. Багдановiча, I. Бермана, Е. Раманава,
Я. Чачата,.Карскага, М. Нiкiфаровскага i iнш. Яны сабралi багаты матэрыял, якi адлюстроввае шматграннае духовнае жыцце беларускага народа в прыказках, прыкметах, песнях, абрадах, паданнях, гульнях, святах.
Да рэвалюцыi Беларускiя календары з рознымi патрэбнымi звесткамi друкавалiся в Варшаве, Кракаве, Маскве, Петраградзе, Бярэсцi, Вiльнi, Гомелi, Гродне, Магiлеве, Менску, Полацку i iнш. Аднак сталую традыцыю iх выпуска па сутнасцi сфармiравалi выдавцы Нашай нiвы. Першы выйшава на 1910 год у друкарнi Марцiна Кухты в Вiльнi. Автары iкнулiся, каб гэтыя невялiкiя кнiжачкi сталiся карыснымi i неабходнымi асновнаму чытачу - селянiну. Каляндара падавався па месяцах у трох разделах: праваславным, рымска-каталiцкiм, грэка-каталiцкiм (унiяцкiм) i адпаведна на трох мовах - царковнаславянскай, польскай i беларускай. Ва внiяцкай частцы назвы свят i прысвяткав траплялiся прастамовныя, у канцы змяшчалi некаторыя прыказкi: Вялiкдзень (Пасха); Ражаство св. Iвана Хрысцiцеля (Рождество Iонна Предтечи), i iнш. Хаця i каротка, але быв прадставлены яврэйскi каляндар, што сведчыла аб дэмакратычнасцi i верацярпiмасцi вкладальнiкав.
У календары змешчаны розныя цiкавыя i карысныя матэрыялы - змены фаз Месяца, надворТе, даты кiрмашов на Беларусi i iнш. Акрамя таго, друкавалiся творы пiсьменнiкав, фальклорныя матэрыялы, асвятлялiся палiтычныя i эканамiчныя пытаннi.
Прыблiзна па такому прынцыпу створаны наступныя выданнi:а Беларускi календар на 1917 год, Беларускi гаспадарчы календар на 1926 год, Беларускi гаспадарчы календар на 1930 год i iнш.
На станавленне развццё беларускай традыцыйнай абраднасц на працягу апошняга тысячагоддзя аказал значны вплыв розныя рэлгйныя веравучэнн, якя, мацовваючы свае пазцы в нашым кра, нярэдка мкнулся абвергнуць спрадвечныя мясцовыя абрады, звыча, вераванн г. д., падмяняючы х аналагчным новаввядзенням ц падробкам, якя грунтавался на власнай светапогляднай аснове. Але, як сведчыць гстарычная рэальнасць, народныя традыцы нельга навмысна н выжыць, н падмянць, н забаранць, акрамя тых выпадкав, кал яны свядома губляюцца адыходзяць у нябыт у этнчнай памяц, як аджывшае непатрэбнае звяно в культурным кладзе жыцця. Яскравым сведчаннем таму впартая барацьба хрысцянства з язычнцтвам, што вялася на працягу цэлага тысяча-годдзя, але, вдавочна, вынк яе малазначныя, бо яна не змагла канчаткова зламаць рэлгйныя светапоглядныя пастулаты нашых далёкх продкав-язычнкав, якя так захавался в свядомасц людзей да нашых часов. У сённяшнм выглядзе язычвцтва, хрысцянства хутчэй утвараюць цэласную аснову культурнага здабытку нацы.
Хрьсцянства, павёвшы впартую барацьбу за зншчэнне язычвцтва, выкарыстоввала самыя розвыя метады для дасягнення сваёй мэты, ад забарон да актывнай дэалагчнай хрысцянзацы народных мас. жо з самага пачатку ввядзення вовай рэлгó хрысцянскя прапаведвк аб'явл язычвцтва паганскай верай, людзей, якя впарта адстойвал абаранял веру в свах дахрысцянскха Багов, называл пагавцам, нават Багов язычнкав перайменавал в далав. У 1551 годзе в шырока вядомай пастанове Стоглавага сабора язычнцкя звыча абрады был асуджавы ввогуле забаронены.
Трэба зазначыць, што хрысцянскя прапаведнк падобныя пастановы выконвал давол сумленна.
Правядзенне хрысцянскх пастов, кал не дазвалялся любыя ввесяленн, гулянн, спяванн, прыпадае на дв правядзення мвогх найбольш важвых язычнцкх рытуальных дзён. Так, перадвелкодны сямтыднёвы пост сумяшчаецца з Гуканнем вясны, пятровск пост (з канца Траечнага тыдня да 12 певя - дня апосталав Пятра Павла) прыпадае на дв Купалля, двухтыднёвы спенск (спажынны) пост супадае са Спасавскм святкам.
Але наш народ цярплва перажывав падобныя асуджэнн сваёй рэлгó, забароны, прадав - жаючы заховваючы традыцы язычнцкх часов. Нават у XIX стагоддз, кал, здавалася, хрысцянства вжо давол трывала абжылося на нашых землях як новая дзяржавная рэлгя, тагачасны люд парта прытрымлвався шматлкх рэлгйных свят абрадав, якя паходзяць з язычнцтва.
Як пацверджанне таму сёння в большасц традыцыйных абрадав беларусав мы знаходзм адлюстраванне як хрысцянскай, так язычнцкай рэлгйных плыняв, зыходзячы з чаго нават жыванне назвав многх абрадав свят захавалася паралельнае: Каляды - Ражство Хрыстова, Грамнцы - Срэценне Божае, Зялёныя святк - Тройца, Купалле - дзень
ванХрысццеля, Багач - Ражство Мац Божай г. Д. Тут варта зазначыць, што прыналежнасць гэтых свят да розных рэлгй выразва характарызуе працягласць х па часе. Як вядома, у нашых продкав-язычнкав месцам правядзення рытуалав набажэнствав з маленням да Багов Добрых Духав был рошчы, га, звышшы, рэк, свяцлшчы, дзе рытуальныя святкаванн праводзлся на працягу некалькх дзён, то тыдняв. Прырода, адкрыты прастор, неабмежаваная колькасць удзельнкав садзейнчал таму. Хрысцянскя ж святы абрады - гэта храмавыя цырымонó, якя в большасц сваёй разлчаны на аднадзённыя врачыстасц маленн. Таму в сённяшняй цесна пераплеценай канве язычнцкай хрысцянскай духовных плыняв завсёды на час правядзення таго ц ншага язычнцкага свята прыпадае некальк хрысцянскх: Каляды Ражство Хрыстова, Васлле, Вадохрышча; Гуканне вясны Сарак, Вялкдзень, Дабравешчанне, Юр'е, Мкола; Зялёныя святк Тройца, Духав дзень г. д.
Пакольк на працягу многх стагоддзяв у нашым кра не было адзнага пастаяннага веравызнання, беларуск народ у большасц выпадкав парта прытрымлвався спрадвечнай дзедавскай веры часов язычнцтва, якая хоць забаранялася крытыкавалася хрысцянствам ншым рэлгйным плыням дзяржавным структурам, але была адзным, пастаянным агульнавядомым на всёй тэрыторы веравучэннем, якое трактавалася няпсаным законам продкав, што бытавал перадавался з пакалення в пакаленне, як самае сакральнае, захавалася да нашых дзён у выглядзе традыцыйных рытуалав, звычаяв, вераванняв г. д.
Падобная стуацыя давол пераканавча сведчыць пра тое, што спрадвечная традыцыйная аснова всё, што на ёй створана, являе сабой найболын стойлвае актывнае звяно ва вкладзе жыцця чалавека.
Абраднасць - гэта традыцыйная норма паводзн, якая вынкае з гстарычнага вопыту жыцця многх многх пакаленняв.
У народным календары самы актывны абрадавы комплекс прыпадае на вясну восень - менавта на тыя поры года, кал чалавек засявав нву вбрав яе. Такая акалчнасць невыпадковая. Пасля довгага змовага сну ажывала прырода, абуджалася да новага втка жыцця мац-зямля. Думы надзе чалавека в гэты час был прасякнуты разважанням аб ранняй цёплай вясне, будучым раджа, спрыяльным пладавтасц зямл, надвор'. Але перш чым прыступць да актывнай сялянскай працы, трэба было дачакацца, пакуль сонейка прагрэе зямлю, ажывць яе адзене в зялёны вбор. Чалавек не жадав быць тольк пасвным назральнкам чакаць прыходу вясенняга цяпла пачатку земляробчых работ. Ён
мкнувся праз прызму вясеннх абрадав, розных магчных рытуалав звярнуцца з просьбам маленням да Добрых Духав Багов, каб наблзць прыход вясны абудзць жыватворную слу зямл. Гуканне вясны, Сарак, Благавешчанне, Юр'е, Мкола многя ншыя вясення святы прысвятк был прасякнуты гэтай надзённай марай людзей. А дачакавшыся цяпла засеявшы нву, трэба было звярнуцца да Духав-продкав, каб разлчваць на х благаславенне спрыянне в павсядзённых справах земляроба. I таму напярэдадн Духава дня, альбо Тройцы, у суботу справлял духавскя ц, як х яшчэ называюць, траечныя, Дзяды.
У аналагчнай паслядовнасц праходзць восеньская абраднасць, сэнс якой зводзвся да таго, каб аддзячыць Багов за здабыты враджай багацце в сялянскх засеках каморах. Макаве, яблычны арэхавы Спас, Прачыстая, Багач, Пакров вызначаюцца рытуалам, маленням ахвярапрынашэнням Багам мац-зямл за х ласку клопат пра дабрабыт чалавека шчодрыя дары сялянскай нвы. Вянцом восеньскай абраднасц знов жа был асянны, ц змтравскя Дзяды, на якх дзякавал Духав-продкав за х садзеянне спрыянне в земляробчых гаспадарчых справах чалавека здабьггк на сялянскх палях.
Змовы летн перыяды, як вядома, характарызавался актывнай працай людзей. Пачынаючы з Плпавк амаль да Вялкадня абраблял лён, ткал палатно, шыл, вышывал. Пачынався стойлавы перыял для жывёлы, якую штодзённа трэба было даглядаць, таксама трымаць у цяпле жыллё, навучыць грамаце дзетак г. д. Лета ж у сваю чаргу патрабавала актывнай аддачы сл на пол, у лузе, у лесе: Лета працуе на зму, зма на лета альбо Што влетку прыдбаеш, то змой з'яс, - сведчыць народная мудрасць. Таму летняя змовая абраднасць прадставлена значна вузей у народным календары, за выключэннем калядных (раждзественскх) купальскх дзён, якя был прымеркаваны да перыядав змовага алетняга сонцастаяння.
Варта зазначыць такую асаблвасць каляндарвых абрадав, што многя з х характэрны тольк для пэвных рэгёнав Беларус хутчэй захавался як рэлкты племянной культуры нашых продкав. Так, абрад Пахаванне стралы бытуе тольк на тэрыторы, якую насялял радзмчы, Ваджэнне куста Жанцьба Пасвета - Дрыгвчы Яцвяг, Жанцьба Цярэшк Камаедзца - крывчы. У кантэксце сённяшняй агульнанацыянальнай традыцыйнай культуры гэтыя абрады вявляюць сабой парэгянальныя абрадавыя локусы, якя значна дапавняюць взбагачаюць нашу духовную спадчыну.
Сямейная абраднасць ахоплвае найбольш важныя вех в жыцц чалавека - нараджэнне, вяселле, провады в войска, перасяленне в новую хату, пахаванне памнанне нябожчыка - якраз се тыя моманты, якя был найбольш значным адказным, пэвнай мяжой на жыццёвым шляху. I хоць се яны абгрунтаваны практычнай неабходнасцю, х змест у асновным наповнены клопатам аб прадавжэнн чалавечага роду, здаровым развцц будучага патомства. Нездарма ж у народзе кажуць: Кал дзця на свет прыходзць, новы кусок хлеба родзць, Без дзяцей цха, ды на старасц ха ц Дзцятка хоць крыва, ды бацьку з маткаю мла.
У беларусав з нараджэннем дзцяц звязаны два абрады - адведк (адведзны), кал сваяк знаёмыя прыходзл да бацьков немавлятк, каб павншаваць х раздзялць х радасць, падтрымаць маладых бацьков слушным словам, практычным павучаннем альбо матэрыяльнай дапамогай, радзны (хрэсьбны) - абрад хрышчэння дзцяц в царкве або касцёле. Жаданне здаровя мац дзцяц, шчаслвага будучага лёсу нованароджанаму власцва многм рытуальным дзеянням, звычаям паверТям, што суправаджаюць радзнную абраднасць.
Менавта в сям' дзецях - шчасце чалавека яго вечнасць.
Стварэнню новай сям' з давнх часов надавалася важвае значэнне. Па тых, хто будзе бацька мац, яшчэ задовга да вяселля судзл аб лёсе будучай сям' яе нашчадкав. Невыпадкова, што сярод усх сямейных абрадав вясельная абраднасць самая працяглая па часе. Пачынаецца яна звычайна сватаннем, кал жанх з двума-трыма сваякам прыходзв да бацьков дзявчыны прасць яе рук. Атрымавшы згоду на выданне дачк, праз тыдзень-два збрался на заручыны, дзе сустракался родзчы жанха нявесты, вжо пасля такога знаёмства згоды двух родав на маючы адбыцца шлюб дамавлялся аб часе правядзення вяселля, якое звычайна гулял некальк дзён. Заканчвался ж беларускя вясельныя абрады пярэзвам, кал на працягу тыдня, то больш, госц маладога маладой запрашал адзн аднаго да сябе в госц.
Провады навабранцав у войска таксама на працягу апошнх стагоддзяв выллся в характэрны для гэтай падзе абрад, як хутчэй быв выклканы заклапочанасцю родных бацьков аб вяртанн будучага салдата жывым здаровым да роднай хаты, у сваю сям'ю.
Беларуск абрад провадав на армейскую службу складаецца з некалькх рытуалав, такх, як паездка навабранца з родным в храм, дзе за яго здарове служыл абедню, развтанне з аднавясковцама - абхода будучыма салдатама родныха знаёмых у сваёй вёсцы, якя яму зычыл хутчэйшага вяртання дадому, старэйшыя людз, бывалыя салдаты дзяллся сакрэтам вайсковага жыцця, вечар-провады, што справлял з дзень да ад'езду на зборны пункт, на якм будучага вона аплаквал благаславлял чэсна служыць Айчыне, надзялял грашыма рэчам на дарогу, таксама провады непасрэдна в дзень адправлення з сваёй хаты, кал родныя рабл шматлкя рытуалы магчныя дзеянн, каб хлопец жывыма здаровым вярнувся назад.
Перасяленне в новую хату атрымала назву - лазны альбо вваходзны, для якх характэрны рытуалы, накраваныя на шчаслвае заможнае пражыванне пэвнай сям' на новым месцы.
Смерць был канчатковай мяжой зямнога аснавання чалавека. Жалоб пашана, з якой аправодзяць у апошн шлях нябожчыка, Ча гэта своеасаблвая данна паваг вдзячнасца з пакнуты м след на зямл, сярод людзей.
Беларускя жалобныя абрады складаюцца з двух частак Ч пахавання памёршага памнальных дзён аб м: трацны, шасцны, саракавны г. д. Па вераваннях беларусав, пахаванне - гэта провады чалавека на той свет, дзе ён прадавжае сваё бясконцае вечнае снаванне в выглядзе Духа-продка з'являецца апекуном свайго роду сям'.
Як бачым, традыцыйная абраднасць беларусав складаецца з характэрных рытуальных цыклав, якя адлюстровваюць спрадвечны вклад жыцдя людзей, культуру х быту, светапоглядную аснову. I хоць каляндарныя сямейныя абрады вельм старажытныя па свам паходжавн, аднак да сённяшнх дзён яны не страцл мэтавай накраванасц прызначэння в народным жыцц, здолел захаваць у сабе адну з цкавейшых старонак народнага побыту, нашай вацыянальнай культурнай спадчыны.
Калядныя святы займаюць асобнае месца сярод ншых свят народнага календара. З гэтым святам нашы продк звязвал свае надзе на шчаслвае жыцце у будучым годзе, на багаты враджай дабрабыт сямТ, на перамогу лета над змой, цяпла - над холадам, святла - над цемрай.
весь земляробны каляндар трымаецца на такх цыклах свят: Вялкдзень нш. веснавыя святы прысвятк, у тым ку Гуканне вясны, ЮрТе, Мкола; летам - Купалле; восенню - Дзяды, Багач, Пакрова; змой - Каляды.
ВЯЛ
КДЗЕНЬ
У хрысцянскм календары Вялкдзень рухомае свята штогод прыпадае на перыяд з 4 красавка па 8 мая. Яно адзначаецца в католкав у нядзелю пасля повн, якая наступае следам за 21 сакавка, ц дакладней, перыядам вясенняга равнадзенства, в праваславных авернкав пасля 21 сакавка адлчваецца вперад 13 дзен таксама вызначаецца нядзеля пасля повнага месяца.
У жыцц нашых продкав-язычнкав Вялкдзень адзначався в гонар Бога Сонца - Даждзьбога. Менавта адтуль прыйшла гэта назва в сучасную беларускую лекску, бо, як вядома, хрысцянская назва свята - Пасха. Вясення шматкантрастныя паводзны прыроды выклкал в анмстычных разважаннях старажытных людзей явленн аб барацьбе прыродных стыхй: цхх ветраных дзён, снегападу дажджов, цемры святла, холаду цяпла, кантрастнасць якх выразна падкрэслвала воблачнае або чыстае неба. Актывнае сонечнае цяпло в красавку днём суправаджалася журчаннем ручаёв спевам жавруков, ноччу ж, ндварот, у свае правы вступала цемра, пад пакровам якой яшчэ завважна праявляв свае здольнасц мароз. Так павтаралася многя сутк. Але час ночы цемры нявмольна звужався, працягласць дня станавлася большай за ноч, што давала магчымасць чалавеку разважаць аб пераканавчай перамозе Сонца над цемрай холадам, своеасаблвым васкрашэнн яго да новага втка жыцця. На новае кола жыцця пад сонечным промням адраджалася зямелька. сё гэта не магло не радаваць славянна-земляроба. Втаючы перамогу Сонца (Даждзьбога) пачатак аднавлення зямной прыроды, нашы продк-язычнк справлял свята вялкага дня - Вялкдзень.
Як славяне, у дахрысцянскя часы падобныя святкаванн адзначал егпцяне, фнкйцы, грэк, фрыгйцы ншыя народы. У старажытных егпцян васкрэсенне вярховнага Бога Асрыса нават сустракал словам Асрыс васкрэс!Ф. Зразумела, што хрысцянства, як рэлгя больш позняга перыяду, васобла лепшыя традыцы язычнцтва стваралася на х. Да дзен паслявясенняга равнадзенства в хрысцянстве прымеркаваны дн смерц уваскрэсення
суса Хрыста.
Згодна хрысцянскай мфалогó, у пятнцу дзе асудзл Сына Божага на смерць праз распяцце яго на крыжы. У суботу прыхльнк
суса Хрыста выпрасл в дзейскага цара дазвол на пахаванне перанесл яго цела в пячору, завалвшы вваход вялзным каменем. А в нядзелю, кал Мац Божая з свам сябровкам прыйшла, каб апрануць свайго сына-нябожчыка в пас-мяротнае адзенне зрабць адпаведнае вбранне яго пасмяротнага ложа, Анёл у белым адзенн абвясцв ёй жанчынам, што
сус Хрыстос васкрэс. Менавта таму, як тольк пачынаецца нядзеля (аповначы з суботы на нядзелю) у царквах касцёлах робцца тройчы абыход вакол храма, пасля чаго свяшчэннк врачыста абвяшчаюць: Хрыстос васкрэс!Ф Са словам Хрыстос васкрэс!Ф на працягу нядзел наступных двух дзён, сустракаючыся c свам знаёмым, родным, сябрам, втаюцца все хрысцяне, на што адказваюць Ва сцну вваскрэс!Ф цалуюцца.
У народным жыцц гэта свята мае свае адметныя адценн каларыт. Напярэдадн да чацвярга, як вазываюць чысты чацвер, старанна прыбрал в хаце, мыл падлогу, вокны, бялл ц аб-клейвал шпалерам хату, мылся в лазн. А в суботу зранку завешвал на вокны новыя франк, на абразы - набожнк, замешвал в дзяжы цеста на праг з абеда распальвал в печы. Кожная гаспадынька рыхтавала святочныя стравы: смажыла мяса, кавбасу, варыла цыбульнае шалyпнне фарбавала в яго адвары велкодныя яйк.
Свята Вялчка - з красным ячкам, - гавораць у народзе. Яйка з'являецца вельм важным атрыбутам велкодных дзён. Яно смвалзавала сабой, з аднаго боку, сусветную прастору, нашу галактыку, з другога - кругаварот бясконцасць жыцця, пачатак сякага адраджэння да жыцця. Як в большасц ншых славянскх народав, нашы продк афарбоввал велкодныя яйк в зялёны, блактны, чырвоны, жовты колер, рабл яйк-псанк, расчэрчаныя або расфарбаваныя розным смвалчным взорам колерам. Такому яйку надавалася магчная сла: з м выганял першы раз на пашу жывёлу, каб засцерагчы яе ад злых чарав ведзьмаков, закопвал в першую баразну ц на вскрайку нвы, каб тая добра радзла, г. д. Са спрадвечных часов у нашым народзе шырока вядома традыцыя адорваць адзн аднаго на Вялкдзень святочным яйкам. 3 прыняццем хрысцянства гэта традыцыя была персэнсавана пад новую рэлгю. Паводле праваславных бблейскх паданняв Святая Марыя Магдална, даведавшыся аб пакаранн смерцю
суса Хрыста, прынесла в падарунак рымскаму мператару Цберыю чырвонае яйка, як знак нявннасц Сына Божага смвалчнае сведчанне таго, што з гэтага часу ввесь сусвет нясе на сабе адбтак яго нявнна пралтай крыв. Магчыма, што гэта падзея стала прычынай таго, што, адпаведна хрысцянскай традыцы, у наш час велкодныя яйк фарбуюць пераважна в чырвоны колер.
Вечарам з кожнай сям' звычайна гаспадар ц старэйшыя людз шл в храм на всенашную. 3 сабою брал па кавалачку кожнай стравы: мяса, сала, прог, яйк, соль нш. Зразумела, што н адна царква або касцёл не магл вмясцць сх жадаючых, таму людз часцей збрался в блжэйшых хатах, у сваяков знаёмых, каб аповначы выйсц да храма разам з см хрысцянам сустрэць радасны час васкрэсення
суса Хрыста прысутнчаць у час вынасу з храма святых харугвав з кам святых врачыстага шэсця.
Набажэнствы в гэту ноч заканчваюцца гадзн каля чатырох. На заканчэнне усенашнай свяшчэннк асвяцаюць пасху - прынесеныя з дому харчы. У вялкх населеных пунктах гэты хрысцянск рытуал павтараецца некальк разов на працягу всяго нядзельнага дня.
У гэту ж ноч тыя, хто заставався дома, мкнулся не спаць. У хатах да ранку гарэла святло, запальвал свечк перад абразам, маллся Богу, расказвал бблейскя паданн аб жыцц
суса Хрыста, святых Апосталав ншых святых.
Пасля усенашнай зранку все, хто правёв гэту ноч у царкве (касцёле), спяшался в свае сем'. Дома кожная гаспадыня накрывала святочны стол, за як, папярэдне памалвшыся Богу, садзлся, каб разгавецца. Тольк цяпер першыню пасля довгага сямтыднёвага посту можна было вволю паласавацца розным стравам. Есц пачынал з асвечанага яйка, сол прага, пасля выпвал па чарцы гарэлк смачна снедал.
Вельм радасным жаданым велкодныя дн был для дзетак. Да х у госц прыходзл хросныя бацька мац, бабуля-пупарэзнца, дзядзьк, цётк, якя кожнаму з дзяцей прыносл чырвонае яйка. У некаторых мясцовасцях (Рагачовск, Славгарадск ншыя раёны) дзец сам абыходзл двары свах хросных блзкх сваяков, каб атрымаць велкодныя падарунк. Гэты звычай вызначаецца лакальным асаблвасцям традыцыйных зон у нашым кра.
Абыходы дзеткам ц дарослым дваров у сваёй вёсцы на Вялкдзень маюць вельм старажытнае паходжанне. Такх хадаков у розных рэгёнах называюць валачобнкам, галыкальнкам, валовнкам, лалыншчыкам, кукольнкам нш. Валачобнк - людз Божыя...Ф, - падкрэслваецца в песнях гэтага часу. Лчыл, што абыходы м дваров прыносл пладавтасць жывёлы, раджайнасць на палях, засцярогу падвор'я ад розных прыродных стыхй. Падыходзячы пад акно, валачобнк, падобва калядовшчыкам, спявал песн, хваляючыя гаспадара, гаспадыню, х сынов дачок.
Кожны радок такой песн суправаджався адным з прыпевав Хрыстос васкрос, Сын Божы!Ф, Слава табе, Божа, на ввесь свет!Ф, Да й вно ж, вно зеляно!Ф, Вясна красна, зялёна!Ф нш.
Па заканчэнн песн гаспадары надзялял валачобнкав яйкам, гарэлкай, прагам ншай стравай са святочнага стала.
Варта зазначыць, што в сусветнай традыцыйнай культуры валачобныя песн да гэтага часу захавался зафксаваны тольк в беларусав, што характэрна падкрэслвае нацыянальную адметнасць нашай культурнай спадчыны.
Завяршывшы абыходы дваров у сваёй вёсцы, валачобнк па папярэдняй дамовленасц збрался в адной з хат ц в апошняй хаце, да якой яны прыходзл з рытуальным спяваннем, наладжвал там застолле з цкавым вясёлым гульням, танцам, песням, жартам.
На Вялкдзень дзявчаты гадал аб будучым лёсе, пераскокваючы праз сан: хто пераскочыць - да таго ввосень прыедуць сваты, хто не - будзе чакаць да наступнага года.
3 гэтым ж дням в народзе было звязана вельм многа павер'яв прадказанняв.
У многх мясцовасцях у першы велкодны дзень выходзл з хат, каб бачыць сход сонца. Гаварыл, што в гэты час сонца быццам грае на всходзе, пералваецца розным колерам. Такую Угульню сонца звязвал з вяшчаннем на добрае лета шчаслвым вяселлям на працягу года.
Павсюдна беларусы мылся ранцай крынчнай вадой, у якую клал чырвонае яйка залатыя ц сярэбраныя прадметы, каб быць увесь год чыстым здаровым (Учырвоным, як яйка).
Старыя, зранку расчэсваючыся, прыгаворвал: Дай, Божа, кольк на галаве валасов, каб стольк было внукав!Ф
У першы велкодны дзень не палл в печы, а тых, хто парушав гэта правла, страшыл, што влетку яго падвор'е спалць Пярун.
На Вцебшчыне в некаторых вёсках снавала павер'е, што кал на прывтанне Хрыстос васкрэс!Ф не адказаць, задумаць жаданне, дык яно абавязкова збудзецца.
Вельм гуманным, пранкнутым любовю да чалавека было в гэтыя дн в народзе такое павер'е: чыл, што кожны год, як в першыя дн пасля сваёй смерц, ад Вялкадня да вшэсця
сус Хрыстос ходзць па зямл сярод людзей, найболыда у выглядзе жабрака. Таму в гэты час да жабраков, людзей-калек, старцав ставлся найболып лаяльна спачувальна, надзяляючы ха ежай ншай мласцнай. Абыякавасць да такх людзей чылася за вялк грэх.
У народным календары свята Вялкдзень вызначае правядзенне некаторых ншых свят прысвяткав. На восьмым перадвелкодным тыдн святкавал Масленку, в суботу перад ёю масленчныя (стрэчаньскя) Дзяды, з наступнага тыдня пасля Масленк пачынався сямтыднёвы перадвелкодны пост, у сераду за 24 дн да Вялкадня адзначаюцца Хрэстцы (выпякаюць з цеста рытуальныя хрэшчык), напярэдадн в нядзелю - Вербнца (Вербная нядзеля), Радавнца адзначаецца на дзевяты дзень пасля Вялкадня, Тройца - на пяцдзесяты, дваццаць пяты дзень называецца Перапалавная серада (Прапалавенне), на шостым тыдн в чацвер - шэсце, чацвер дзевятага тыдня - Дзевятнк (Дзевятуха), пятнца дзесятага тыдня - Дзесятуха (Дзесятка - хлебу пятка) г. д.
КУПАЛЛЕ
Купалле - язычнцкае свята в гонар летняга сонцастаяння, найвышэйшага росквту прыроды вшанавання вады. Адзначаецца яно в ноч з 23 на 24 чэрвеня в католкав з 6 на 7 пеня в праваславных беларусав.
У хрысцянстве адпаведна на 24 чэрвеня а 7 пеня прыпадае дзень нараджэння Прарока
вана Прадцечы, якому суджана было ахрысцць у рацэ
ардан Сына Божага
суса Хрыста. На працягу апошняга тысячагодцзя на падставе падзей, звязаных з мем хрысццеля Божага
на, у больш моцных царковных прыходах замацавался новыя варыянты назвав да язычнцкага Купалля, але вжо з хрысцянскм адценнем -
ван Купала або Ян,
ванав дзень.
Ад Каляд да Купалля сонца ввесь час было в стады взыходжання: павялчвався дзень, сагравалася зямля, адраджалася прырода. Нарэшце, у дн летняга сонцастаяння всё гэта дасягала свайго найвышэйшага апагея. Да гэтага ж часу вырасл адцвл на сялянскх палях жыта, пшанца, грэчка, проса, лён, бульба ншыя культуры, закончывся прыплод жывёлы. Здабытк новага года станавлся вдавочным, за што, як гавораць у народзе, У хвалць Бога або дзякуй Богу. У купальскх абрадах рытуалах чалавек, з аднаго боку, выказвав падзяку Агню, Вадзе Зямл, што абагавлялся в нашых язычнцкх продкав, прыносв м розныя ахвяраванн, часцей у выглядзе раслннасц ц прадуктав харчавання, вырабленых з яе, з другога - свам вяселлем радасцю выказвав аднадушнае спалучэнне са станам прыроды, яе найвышэйшым росквтам зямной прыгажосцю.
Купальскае свята практычна пачыналася з другой паловы дня 6 пеня дашлюбнай моладдзю. Дзявчаты збрался кучкам шл да жытняга поля збраць кветк завваць вяночк. Прычым, як, напрыклад, на Дубровеншчыне, кветк збрал з розных палёв, што аднослся да суседнх вёсак. Па бытуючых павер'ях, такм чынам можна было заманць да сябе жанхов з гэтых вёсак. Дубровенскя бабульк - колшня прыгажун вспамнаюць, што часам замест кветак сабрал жыта з каждага поля, з каждай дзярэвн, старался, каб хлопцы з чужых дзеравень да нас прыходзл гуляць.
Хлопцы рыхтавала месца для купальскага вогншча, якое рабл звычайва на скрыжаванн дарог, на мастах, беразе рэчк або возера ц на пагорках. Закопвал в зямлю дзябёлы шэст або слуп, на вяршын якога замацоввал в гарызантальнай плоскасц з'езджанае, ад чаго зразумела, добра прамасленае кола ад калёс. Ад кола па слупу внз абмотвал таксама прамасленую вяровку ц скручаны з саломы або льняной кудзел кужаль. Знзу пад слуп зношвал ад кожнага двара складал в кучу май - засохлыя галнк дрэв, якя вешал в хаце вакол яе на Тройцу.
3 надыходам вечара, кал сонейка пачынала садзцца за гарызонт, у кожнай акрузе наваколле напавнялася мелодыям купальскх песень. Гэта дзявчаты, убравшы свае галовк вяночкам, шл з поля да месца купальскага агню.
У песн невыпадкова моладзь звяртаецца да месяца Бога з просьбай развесц купальск агонь. У старажытныя часы агонь лчывся Божым дарам чалавеку, яго здабывал трэннем адна аб адну дзвюх сухх палак ц пазней з дапамогай розных прыстасаванняв. Так агонь вазывал свяшчэнным, яго здабыванне суправаджалася розным магчным рытуалам, якя праводзв язычнцк святар. Падобная традыцыя здабычы агню заховвалася в купальскай абраднасц аж да XIX стагоддзя.
Як тольк сонейка повнасцю хавалася за гарызонт, запальвал май. Ад сухх галнак агонь па кужалю або вяровцы, намотанай на слуп, вельм хутка перабрався да кола, якое формай размяшчэннем у прасторы смвалзавала як бы працягвала функцы сонца на зямл в гэту ноч.
На Беларус вядомы ншыя варыянты распальвання купальскх агнёв.
Вакол агню дзявчаты вадзл карагоды, спявал купальскя песн. Хлопцы абавязкова наладжвал гульн з пераскокваннем праз агонь. Агонь павнен быв, на думку нашых продкав, паспрыяць ачышчэнню душы чалавека за дапушчаныя грах, папярэдзць або зняць з чалавека всякя злыя чары хваробы, таксама дапамагчы в здзяйсненн задуманага. На падставе апошняга веравання, хлопец дзявчына, якя кахался, баючыся, каб х не разлучыл, пераскоквал праз агонь двух, зявшыся за рук.
На заканчэнне гульняв каля агню моладзь пускала на ваду вяночк, на якя, як в траечных гаданнях, задумвал на будучае свайго роду лёсу. Але в адрозненне ад гаданняв на траечных вянках, як сведчаць песенныя крынцы, у купальск вяночак нутры рабл перапляценне c сцяблнак лёну або жыта ставл туды свечачку, якую запальвал ад купальскага вогншча.
3 нецярпеннем чакал в гэту ноч ранцы, кал пачынала взыходзць сонца, каб паглядзець, як яно грае. Сонца нбыта в купальск ранак пералваецца розным колерам, гуляе скача. зыход сонца сустракала песням.
З купальскай ноччу на Беларус звязаны самыя неверагодныя вявленн аб актывзацы дзеянняв рознай нечысц Ч чарцей, Бабы Яг, д'яблав, пярэваратняв, што асаблва характэрна для беларускай мфалогó, ведзьмав.
У самых захапляючых купальскх сюжэтах расказваецца аб перавтварэнн в гэту ноч ведзьмы в жабу, мыш, яшчарыцу, якая в такм выглядзе прабраецца в хлев, каб адабраць у каровы малако, зрабць заломы в жыце.
Многа в нашым кра бытуе паданняв пра ведзьму. Паводле Ю. Крачковскага, у Брэсцкм, Слонмскм, Влейскм, Дзсненскм, Навагрудскм Барысавскм паветах было шырока вядома паданне наступнага зместу: У дзень
на Прадцечы сяляне наказваюць пастухам, каб на гэты раз яны не пераганял сваёй жывёлы праз мяжу, г. зн. праз тую мяжу, якая аддзяляе пал адной вёск ад другой: там, гавораць, збраюцца ведзьмы, пераварочваюцца в жаб, падповзшы пад каров, адбраюць малако. Аднойчы дамовлся некальк хлапчуков не паслухаць свах гаспадаров пагнаць жывёлу в забароненае месца за мяжу. Адзн хлопчык, назраючы за жывёлай, завважыв, што памж каровам повзае вялзная жаба. Ён зразумев, што гэта ведзьма, зяв палку, завастрыв яе, быццам долата,, наблзвшыся да жабы, сказав: Ах ты, ведзьма, ты прыйшла за малаком да мах каров, вось я цябе пачастую!Ф Ён прыцэлвся так ловка стукнув па жабе палкаю, што адсек ёй пярэднюю лапу. Параненая жаба запшчала папавзла без наг. Хлопчык расказав аб гэтай гсторы свам равеснкам. Яны пасмяялся, пажартавал - на гэтым сё, вдаць, закончылася б. Але кал гэты хлопчык вярнувся вечарам з жывёлай дадому, то тут жа яму сказал, што нядавна хтосьц яго хроснай мац адсек руку. спомнвся хлопчыку той выпадак, ён тут жа паспяшався наведаць сваю хросную мац. Не паспев ён ступць у хату, як старая, сабравшы апошня свае слы, схапла качаргу здаровай рукою шарахнула малому па галаве. Ах ты, шалун, неслух, - сказала яна, - ты прыйшов яшчэ сюды здзеквацца нада мною? 3-за цябе я адыходжу на той свет. се, хто прысутнчав, был здзвлены падобным вдовшчам прасл хлопчыка растлумачыць м прычыну такога прыёму яго хроснаю мац. Хлопчык, зразумела, расказав, што здарылася в пол з несаправднай жабай. Хатня даведался, што была в х за старая. Хутка яна сканала, паданне пра яе захавалася.
Шумам песням, якя спявал дзявчаты каля вогншча, каля жыта, на пол, палохал ведзьму, праганял яе з поля. 3 гэтай жа мэтай кдал в жыта галавешк ад купальскага вогншча, абтырквал поле аснавым галнкам, апырсквал святою вадой. Лчыл, што в гэту ноч Прарок
лля дапамагае людзям у барацьбе з ведзьмам засцерагае ад х злых чарав сялянскя пал. Такя вераванн зафксаваны в сюжэтыцы многх купальскх песен.
Ва всходнх рэгёнах Беларус (Славгарадск, Чэрыкавск, Маглёвск раёны) функцы ведзьмы надавался змеям, якм падаблял всё жывое, што магл сустрэць у купальскую ноч на зямл. Мыш, жаба якая, нада яе паймаць вкнуць в цяпло жывую. Ета называецца змяя. Змяёныша сцерагл, што раньшэ адбрал хлеб... Был раньшэ такя бабк ц дзяды, каторыя знал. Дык рядам будзе жыта: наша будзе пустое, тоя - не падняць. Вот хадзл сцерагл ету змяю.
Шматлкя паданн беларускай зямл звязаны таксама з кветкай папараць, якая нбыта зацвтае на Купалле в повнач. Той, хто яе мог адшукаць сарваць, станаввся самым багатым чалавекам валодав незвычайным здольнасцям, напрыклад разумев мову трав, дрэв, вады, звяров, хатняй жывёлы нш. Як зазначае няврымслвы паслядовны даследчык купальскай традыцыйнай абраднасц А. С. Лс, легенда пра палараць-кветку в беларусав паэтычна ввасобла мары
старажытнага чалавека аб пазнанн зямных таямнц, жаданне стаць празорлвым шчаслвым.
3 нецярпеннем чакал купальскай ночы шукальнк схаваных у зямл скарбав. Верыл, што над кожным з х аповначы гарыць чаровны агеньчык.
Прыкметы гаданн в купальскую ноч напярэдадн яе характарызавался аграрна- любовна-магчным матывам. Напрыклад, пераскоквал праз агонь на конях, каб зберагчы х ад чарав злых Духав хвароб; вечарам ноччу збрал лекавыя травы, што называюць у народзе святаянскм зёлкам, якя выкарыстовваюцца пры лячэнн розных хвароб правядзенн ачышчальных рытуалав; у сям', дзе быв хворы, тырквал на стыку бярвенняв хаты кветк купалк: кал на наступны дзень кветк бачыл звялым, чыл, што вельм хутка ён пойдзе на той свет; закдвал на стрэх хат, дзе жыла дашлюбная моладзь, вянк з купальскх кветак, каб хлопец або дзявчына на працягу года был в пары; нш.
У песеннай лрыцы Купалля, акрамя песень строга рытуалзаваных, што спявался ля вогншча, у час апускання на ваду вянков або пры сустрэчы всходу сонца, вылучаюцца тэксты баладнага, велчальнага, жартовнага, гульнёвага зместу, якм адпавядаюць характэрная мелодыка, вобразнасць паэтыка.
КАЛЯДЫ
З давнх часов Сонцу як адзнай крынцы цяпла жыцця на Зямл розныя народы надавал пэвнае значэнне: па сонцу звярал час, да яго повнага кругавароту вакол Зямл прымяркоувал гадавыя календары, в нашых продкав-язычнкав сонейка ввогуле встановвалася, як адно з галовных боствав.
У язычнцкай рэлгó вярховным Богам чывся Сварог - Бога неба, яго дзец, што был ставленнкам памж людзьм Богам-бацькам, назывался сварожычы: Сонца альбо Даждзьбог, таксама Хорс - сонечны агонь Пярун - малавкавы агонь.
Беларус па афцыйным календары в залежнасц ад веравызнання Каляды святкуюцца в розныя даты:а у католкав з 24 снежня па 6 студзеня в праваславных вернкав з 6 па 21 студзеня. Але ж язычнцкя Каляды не мел дачынення н да католкав, н да праваславных. Падобнае разыходжанве в датах святкавання звязана з гсторыяй рэлгó в нашым кра. Хрысцянства на працягу апошняга тысячагоддзя, вельм актывн выцясняючы язычнцкя традыцы са свядомасц беларусав, даблася забароны х на дзяржавным зровн. У такм выпадку Каляды як свят прадавжал афункцыянраваць у простанародным асяродку, паступова, з змацненнем пазцый хрысцянства, дата х святкавання прымярковвалася народам да календаров гэтых хрысцянскх канфесй, у якх на дн змовага сонцастаяння прыпадае нараджэнне
суса Хрыста.
Язычнцкя калядныя святкаванн добра захавался да сёння актывва бытуюць у многх беларускх вёсачках гарадах. Нягледзячы ва тое, што пазвей на гэтае свята ваклала свой адбтак хрысцявства, у народным жыцц Каляды ве страцл свайго звачэння сэнсу.
. а24 снежня, адпаведва сучасвым датам святкаванне в праваславных вернкав - 6 студзевя, вашы продк сустракал Каляду, хутчэй за всё, Божую Мац Сонца.
У гонар Каляды в кожнай хаце рабл святую вячэру, ва якой абавязковым стравам был куцця блны, а ввогуле ва стол ставл як мага больш страв, за што в вародзе гцю п была быць поснай, кал заправлял што, дык тольк канапляным або сланечнкавым алеем. Вячэраць пачывал з зыходам ва вебе першай вячэрвяй зорк абавязкова папярэдне запалвшы ва куце свечку памалвшыся Богу.
7 студзевя святкавал Каляды. Святочвыя застолл праходзл як у кругу сям', так з запрашэннем у госц ншых сваяков. Пасля довгага перадкаляднага посту скаромная ежа на святочным стале гарэлк в пэвнай ступен падкрэслвал врачыстасць застолля яго значнасць. 3 гэтага ж дня, вечарам, пачынал хадзць калядовшчык з абрадам славлення добрых зычэнняв гаспадарам членам х сямей. 3 незапамятных часов хаджэнням калядовшчыкав абыходам м гаспадарчых падвор'яв у народзе надаецца магчны сэнс. Праз падобныя рытуалы, як чыл нашы продк, можна заручыцца падтрымкай Багов на ввесь будучы год. Калядовшчык яка бы выконвал функцыянальную ролю пасрэднкав памжа Богама а чалавекам. славляючы таго ц ншан гаспадара, яны зычыл яму багацця, здаровя дабрабыту.
сяк гаспадар мкнувся шчодра надзялць спеваков за такя песн-зычэнн. Магчыма, што в язычнцкя часы падарунк, якм надзялял гаспадары калядовшчыкав, у першую чаргу адрасавался вярховным родавым боствам Добрым Духам, частку такх ахвярапрынашэнняв тыя адносл да месц пакланення Сварогу, Даждзьбогу, Перуну, Вялесу, Роду ншым язычнцкм Багам.
Павсямесна калядрвшчык вадзл з сабою казу. Лчылася, што з дапамогай гэтай жывёлы можна выгнаць са двара Унячысцкав, таксама разлчваць у наступным годзе на добры прыплод жывёлы в гаспадарцы плённы здабытак раджаю з сялянскай нвы, бо, як спяваецца в песнях калядовшчыкав, дзе каза ходзць - там жыта родзць, дзе каза хвастом Ч там жыта кустом, дзе каза нагой - там жыта капой, дзе каза топ-топ - там жыта сем коп.
Больш вузкалакальнае значэнне на Беларус маюць звыча ваджэння калядовшчыкам мядзведзя, што характэрна для некаторых раёнав Брэстчыны, буслка, што зафксавана этнографам фалькларыстам на Гомельшчыне.
Другая куцця адзначалася н шчодры вечар - 31 снежня (13 студзеня), якраз пад Новы год. Гэта абрадавая вячэра вызначалася не тольк багаццем страв, але вялкай колькасцю скаром-най ежы - смажанага вэнджанага мяса, кавбас ншых мясных прысмакав, за што называюць Другую куццю шчодрай, мясной, ласай, тлустай, товстай, багатай г. д. Сама ж куцця таксама па-давалася на стол з маслам або мясам. весь наступны тыдзень калядовшчык спявал песн-шчадровк.
5 (18) студзеня беларусы справляла атрэцюю куццю, якую называюць поснайа або водапуснай. а гэты ж вечара н куццю звала мароза. Звычайна гаспадар адчыняв дзверы праз парог тройчы клкав: Мароз, мароз, хадз куццю есц. Пасля запрашэння всёй сям'ёй садзлся вячэраць. Мароз мкнулся задобрыць, каб ён не быв сярдзты, палагоднев сцшыв свой сярдзты норав. Кала н наступны дзень надвор'еа было менш марознае в паравнанн з папярэднм днём, чыл, што марозу спадабался пачастунк гаспадаров. Да трэцяй куцц заканчвался хаджэнн калядовшчыкав.
У залежнасц ад мясцовых традыцый на гэту куццю ц зранку наступнага дня гаспадыня пякла блны, гаспадар з першым спечаным блнам шов адпсваць Каляды: над парогам хаты, над варотам падворка, хлява, пун ншых пабудов ставв мелам крыжык. вогуле ж апошнм калядным днём у нашым кра чыцца 21 студзеня, кал амаль павсямесна адзначаюцца Провады
Каляд.
Беларуск селянн прымярковвав да гэтага свята шматлкя магчныя дзеянн заклканн да Багов Добрых Духав з надзеяй, што яны будуць садзейнчаць яму в павсядзённых справах.
На працягу всх Каляд беларускя дзявчаты гадал аб будучым замужжы сваёй дол.
Калядныя вечары вызначался яшчэ грышчам вячоркам, на якя збралася в асновным мо-ладзь. Нярэдка пачынальнкам калядных грышчав вячорак был сам калядовшчык.
На калядвых грышчах вячорках гучала вельм мвога песень, прыпевак, загадак, жартав, наповневых дасцпвым вародвым гумарам вымыслам.
БАГАЧ
а22 - 23 верасня - дн асенняга равнадзенства. У народным календары м папярэднчае свята Багач, в хрысцянскм - Другая прачыстая, або Дзень нараджэння Багародзцы. Як адно, так другое свята адзначаецца 14 (21) верасня.
Хрысцянская назва свуята гаворыць сама за сябе - у гэты дзень нарадзлася Мац Божая. Гстарыяграфчныя бблейскя крынцы расказваюць, што бацькам яе был праведны
км з роду прарока цара Давда Анна з роду першасвяшчэннка рона, якя пражывал в Галлейскм горадзе Назарэце. Нараджэнне Прасвятой Дзевы Мары было добрай воляй Бога, ад якой павнен быв зТявцца на свет Божы заступнк выратавальнк чалавецтву, бо, паводле багачасных апсанняв, людз в свах дзеяннях паводзнах стольк нагрышыл дасягнул такога маральнага впадку ненавсц адзн да аднаго, што тольк воляй Бога можна было пазбавцца падобнай грэхападзення павярнуць свет да спрадвечнай гармонó жыцця. Свам нараджэннем Прачыстая Дзева Марыя пачынае Новазаветны перыяд у гсторы хрысцянства.
Багач - язычнцкае свята враджаю. Яго правядзенне, як гэта тычыцца ншых язычнцкх рытуалав, абумовлена гаспадарчай дзейнасцю чалавека яго светапоглядным стэрэаыпам.
Да гэтага часу всякя работы на пол заканчвался, кал дзе пераворвал землю. Дык тольк над позневясення цеплалюбвыя культуры - авес, грэчку нш. Дбайны ж гаспадар мкнувся да Багача закончыць се палявыя работы нават пачысцць схаваць да вясны земляробчы нвентар, як в прыказках да гэтага свята называецца рагачом. Асновная ж сялснская праца працягвалася у гумне, асец, млыне.
На працягу всяго вборачнага перыяду чалавек неаднаразова праводзв шматлкя рытуалы падзяк ахвараванн Духам поля, раджаю ншым нжэйшым боствам. Цяпер жа надыходзць самы спрыяльны час аддзячыць прынесц ахвяры вярховнаму, найгаловнейшаму Богу славян-земляробав - Сонцу, або Даждзьбогу.
На падобны акт як смвалчны знак неба заклкал чалавека вказвал дн восеньскага равнадзенства. Непасрэдна пад час Багачовскх святак праводзлся рытуалы пакаленняв ахвярапрынашэнняв Даждзьбогу.
На жаль, у этнаграфчнай лтаратуры звестк пра гэта свята амаль што адсутнчаюць.
Больш-менш повнае адзнае апсанне Багача зрабв беларуск гсторык этнограф мнулага стагоддзя Адам Багдановч на падставе назранняв у
гумецкм павеце Мнскай губерн. Автар дае азначэнне яму як святу завяршэння вборк хлеба гаспадарчага дастатку асэнсоввае з багаццем здабытку враджаю на падворку селянна.
Апошнм часам некатоы даследчык, напэвна зыходзячы з сучаснага клматычнага стану в нашым кра на падставе асобных прыказак прымавак, што спалучаюцца з Багачовскм святам, як напрыклад,Прыйшов Багач - кдай рагач. Бяры сявеньку дый сей памаленьку, сцвярджаюць, што ад Багача начынаецца або прадавжаецца сявба азмых культур.
Беларуск народны каляндар - адна з форм духовнага жыцця нацы, сстэма свят, прысвяткав, абрадав, гульняв, грышчав, пэвных дзен забарон, што замацаваны в быце фольклоры беларусав.У м выдзяляюцца чатыры пары года адпаведна м - чатыры вялкя святы, вакол якх групуюцца ншыя. Як вжо вядома, такя як Вялкдзень, Купалле, Каляды нш. Народныя памнальныя абрады суправаджаюць се чатыры цыклы каляндарнага года: змою - Калядная куцця, Масленчныя Дзяды; вясною - Радавнца; летам - Семушныя Дзяды восенню - Асянны. У гэтыма выразна праявляецца культ продкав.
Лтаратура:
- Беларуск народны каляндар / Авт.-уклад. А. Лозка. - Мн.: Полымя, 1993;
- васлевч У. Беларуск народны каляндар. - Мн.: раджай, 1993;
- Коваль
У.
., Новак В.С. Беларускя народныя святы звыча. - Гомель: Бел. агенцтва нав. - тэхн. дзелавой нфармацы, 1993;
- Сысов У.М. З крынц спрадвечных. - Мн.: Выш.шк., 1997;
- СямТя сямейны быт беларусав / В.К. Бандарчык, Г.М. Курыловч, Л.В. ракава нш. - Мн.: Навука тэхнка, 1990;
- Этнаграфя Беларус: Энцыклапедыя. - Мн.: БеСЭ, 1989.